Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
5 Биылғы қыстың басы адамға да, малға да әзір аса жайлы боп тұр. Декабрьдің ортасына тақалса да, әлі қар қалындаған жоқ, күн аяздап суытқан да жоқ. Шағырмақ, бұлтсыз ашық күндер көп. Қыс белгісі жақында тұскен күпсек қардан және кей күндерде болатын сәл шытқыл аяздан ғана білінеді. Қыс кешең басталғандықтан Акшокыдағы Абай аулы биыл соғымды жай соя бастаған. Соңғы үш-төрт күн ішінде жылкы, ту сиырлар, еркек қой, ту саулық, семіз ту бойдактар сойылды. Кілет, шошала, зәуезнай атаулыға Әйғерім қыс азығын ертенді кеш жиғызып жүр. Бір әредікте күле түсіп, Зылиқа мен Баймағамбетке күдік айтты. - Тек осы әбігер күндерде ғана қонақ саябыр бола түрса екен! Азыққоятын жерлер, ас пісіретін үйлер аузынан шығыпжатқнға Абай ағаң қарай ма? Қонақтың қыркы келсе де жібермейді ғой,-деген. Бұнысы уайым емес, сәл ғана шаруанын қысылшан күйін ескрткені. Көмекші жігіттер мен келін-кепшіктерге жіті жүріп, ширақ жүмыс етуді тапсырғаны. БірақӘйгерімніңтілегі болған жоқ. Уәделескендей дәл осы бүгінгі күн ойдан, таудан, тұс-түстан қонактар кеп жатты. Бір топ жолдасымен Байғабылдан Акылбай келген. Абайдың сәлемімен осы соңғы жылдарда «акын» деген атқа шыққан; Қерей — Уәйіс, Топайдан Бейсембай деген ақындар да келіпті. Түстен бері осы қонақтар Абайдың үстіне келіп, сәлем берісіп, түстік астан, күндізгі шайдан ішісті. Отаулар, қонақ үйлер, көрші үйлердің бәрінде әзірге жататын орындарын анықтасты. Кеше «қонак келмесе екен!» деген Әйгерім, бүгін осы қонақ-тарды өзінің дағдылы, сыпайы жүзімен қарсы алды. Күйлі көркем күлкісі үзілмей қабылдады. Зылиқаға шынын айтады: «Қонақ келмесе екен деп нем бар еді! Айтқаныма карама-қарсы болғанын көрмеймісін. Енді тек сырт бермей, кабак шытпай қабылдай беріндер! Осыны көршілерге, келіндерге деайт! Және ас пісіретін кісілер жас малдардың жылы-жүмсағын, тәтті-дәмдісін бапты ғып мол-мол ассын. Атап тапсыр!» деген. Бүгін келіп жаткан қонақтармен бірге қызықсауық, көңілді өнер қоса келетінін Әйгерім жақсы біледі. Шын, бүгін Ақшокыға өздерінің сонғы өнер табыстарын асығып әкелген өнерпаадар аз емес. Келген ақындардан Абай күнұзын сұрау салумен болған-ды. Ақшокыда күзден бері жазу соңында болған Мағаш Африкада Нил дариясы бойындағы бір үлкен ерлік істі жыр етіпті. Ме-йірімсіз байдың ер күлдан саза тартқанын көркем әңгіме еткен. Соңғы күндерде сол дастан Ақшоқы, Қорық, Кіндікті, Шолпан сияқты жақын жердегі ауылдарға көшіріліп, жатталып, әнге қосылып тарап жаткан. Ақшоқыда туған, бүдан бұрын тараған Дәрменнің «Еңлік—Кебегіне» Мағаштың соңғы дастаны «Медғат-Қасым» сыңар серіктей қосылған. Жемісті болған күз соңында көп ақынның табысы бүгін осында ұшырасып отыр. Бұған себеп те бар. Қарамоладан аман-есен қайтқан соң Абай өз достарының бәріне жаздыгүні Павлов, Әбіштер айтқан өсиеттерді ескерткен. Еңбекке, өнерге шақырумен қатар, әрбір ақынның ойында жүрген арманын, ақындық толғауын білген. Сонда атап көрсетілген мерзім де бар. Әйгерім оны білмесе де, Абай осы бүгін келген ақын атаулының бәріне бір күндерді белгілепті: «Дәл биыл, Ақшоқыдағы біздің ауыл соғымын соятын күндерге жырларынды бітіріп, менің қасыма жетіндер» деген екен. Бұрын келген ақындар күндіз екіден, үштен оңашаланып, өзара өлеңдерін оқысқан. Бірен-саран «Еңлік—Кебек», «Медғат-Қасым», «Қозы Көреш» сияқты өлендерді Абай да күндіз тағы бір тындап өткен. Бірақ ешкімге әзір ойын ашып айтқан жоқ-ты. Көпшілік кеште түгел Абай мен Әйгерім қасында бас қосады. Әлі келіп жетпеген ақындар бар. Тағы да тың өлендер сонда оқылады. Дәрменнің сол кешке әдейі іріккен бір жыры тағы бар-ды. Өз ойында, барлық басқа жырлар тындалып өткен соң, ең соңынан айтып шықпақ арманы. Осы күні кешке ел орныға бергенде, тағы да тың қонақтар келді. Бұлар — Базаралы мен Көкбай. Екеуі бүгін кешке осы ауылдың желкесінде кездесіп, бірге келіскен. Абай Базаралының келгеніне, әсіресе, қуанып, күле амандасып жадырап қалды. Бұл жолы досының шақыруынсыз және бөгде жұмыссыз тыныштық сапармен, Абай қасында біраз болып қайтпақ боп келген. Абайдың қасына жиылып өлендерін тыңдатады дегенді Ерболдан жақында есітіп еді. Базаралы келісімен-ақ үй ішін жарқын жүз , әзіл, күлкі аралас сөздерімен көңілдендіріп жіберді. Абай оны өзінің оң жағынан жоғары отырғызған. Биік сүйек төсектен екі жастықты өзі әперіп, қалындатып көрпе де салғызды. Осы топтың әрі үлкені, әрі Абайға ең қадірлісі болғандықтан, жиын әзір тек қана Базаралының аузына қарайды. — Жол ұзақ, шаршап келдің ғой, Базеке, жантайып отыр!-деп, Абай Базаралының шынтағының астына ақ жастықты тақап қойды. Базаралы бір нәрсені есіне алып жымиды да: — Шаршайтын орайым бар еді, бірақ бүгін көрген бір қызығым күні бойғы жол азығым боп, шаршағанымды білдірмеді!— деп қойды. Үйдегі жас атаұлы ла. Әйгерім ле Базапалылан енлі қызық әңгіме күтті. Абай өзінің алдында тұрған үлкен дөңгелек үстелге шынтақтап, бар денесімен осы қонағына бұрылды да: — Ал ендеше, айптайсың ба, Базым,— деп жан-жағына көз салды да,— сені көрсе қызық күтіп отыратын жастарың анау,— деді. Базаралы да бәлсініп созған жоқ. Қазір ол басын көтеріп алды. Үлкен бөлме жылы жағылған, дөңгелек үстел үстінде жарығы мол лампы үй ішін және де көңілдендіріп тұр. Суықтан кеп, жылы үйде жадыраған соң Базаралының ақ жүзіне жүқалаң қызыл рең кіріпті. Жаңа өзі мезреті жасаған әңгімесін айтал алдында жастарға карап сәл ғана өтінгендей боп сөйледі. Бүгінгі мәжіліс ақындар кезегі екенін сезіп отырмын. Абайдың қасында мен де бірге тындайын деп келгенжайым бар. Соның алдында жаңағы өзімнің шыдамсызданып бастап қойған әңгімемді айтып берейін,ендеше. Мағаш ентелей түсті: — Базеке-ау, сіз сөйлесеңіз, ақындар кезегімді алып қойды демейді. — Мен бүгін Шыңғыстың бөктерінен шықтым,—деп Базаралы сөзіне кірісті.— Жол ұзақ болған соң, таң біліне аттанып ем. Сәскеде Көлқайнарға кеп Жұман аулының жанындағы адырға кіре берсем, бір төбенің басында, үш ұйқтасаң түсіңе кірмес бір қызық топ тұр. Қандай топ десеңші? Топ дегенім — төрт теке мен Жұман. Жалғыз түп боз қарағанға төрт текені түқыртып байлап қойыпты да, солардың қарсы алдына молдасындай боп, ақтаяқты сілтей түсіп, Жүман өзі текше тасқа отырып алыпты... Үйдегі жүрт енді әңгіменің беті бір оқысқа соғатынын аңғарып күле бастады. Базаралы бар сөзін ашық үнмен ажарлы егіп, жандыра сөйлеп келеді. — Күн жел еді, мен ық жақтан келгем. Қастарына жеткенімше сырт қарап отырған Жұман тықырымды естіген жоқ. Енді аңғарсам, Жұман таяғын сермеп тастап сөйлеп отыр екен. «Е-е, бұнда Ырғызбайдың бір келелі кеңесі бар ғой, тегі...»- дей беріп Базаралы жағалай қарағанда, үйдің іші ду күлді. Абай бар денесі селкілдеп сықылықтай күліп қапты. Әйгерім де әсем күлкісі сылдырап қызара қысылып, қатты күлді. Базаралы өзі күлмей айтып отыр.— Қой, мұны тастап кеткенім Базаралы басыма ұят та, кінә да болар... Аз да болса ақыл үйренейін, тым құрыса... Ендігі қалған Ырғызбайдың бұ да бір үлкені ғой деп, атымды тұсап қойдым да ақырын басып, сыртынан кеп тындап отырып қалдым. Күлкісі тыйылмай мәз болысқан жұртқа Базаралы ендігі көргені мен естігенін баяндап жатыр. Болған хал былай екен. Жұман қойда жүрген баласы Месқараға келсе, ол «осы текелер қойға маза бермей қовды» депті. Күйек байлауға кешіккенін енді сезген Жұман төрт текені үстатып алып, қарағанға байлатып қойғаны сол екен. Текелер бастарын тұқыртып, мүйіздерін төсеп тұр. Көздерінде айыбын білген белгі жоқ, қайта Жұманның сақалына ежірейе қарап «сүзер ме еді өзін!» деп тұрғандай. Соны керіп, онсыз да ызасы келген Жұман төрт текені жеке-жеке де, тобымен де кінәлап, жазғырып, үялтып отыр екен. Базаралы кеп отырғанда Жұманның ұзын таяғы әуелі төрт текенің тебесінен түгел бір жайқап өтті. — Уа, төрт теке, қоралы қойға бүлік боп араласпадым деші кәні, бұлдірмедім деп көрші! Қой десе, сірә, қойдыңба? Құдай, әруақтан ұялдың ба?.. — дей түсіп,енді үлкен керіс үстіндегі қызыл кеңірдекке басты. Бір кезек таяғымен тақ еткізіп жастау қара текені мүізінен салып қалып: — Қара теке, жастан шыққан тынымсыз бүлік сен болдың!— дегенде қара теке сақалын салпылдатып, ырғып ортқып Жұманға ұмтылғысы келгендей болды. Жұман да енді екілене түсті: — Қарашы бұны, сопсдр да өзі, қыңыр да өзі, көрдің бе? Сақалы да сапсиып апты жас басынан Әзімбайдың сақалындай,— деді де, Жұман өзінің ендігі ойына мәз болып, кеңкілдеп күліп алды. Қазір, шынында, оның ойына қайдағы бір тапқыр қызық қиял кепті. Әзімбайды айтуы мұң екен, содан әрі текелері теке болмай, шетінен кісі болып сала берді. Қара теке — Әзімбай болғанда, осы текенің әкесі — сары теке қатар тұр еді. Оны Жұман сол сәтте Тәкежан етіп алды. Одан арғы бөрте текені Жиренше деп, ең соңғы қарағай мүйіз, жуан мойын ор текені — Оразбай қып қойды. Жұман мен текелердің содан соңғы кеңесі Базаралыға анық тапқыр, тамаша боп кәрінген-ді. Әзімбайдан бастап Тәкежан, Жиренше, Оразбай болған текелердің күйексіз күйдегі тынымсыз, ынсапсыз пәлеқорлығы теріліп саналды. Бәрі де момын жүрген ешкі мен қой атаулыны ертеден қара кешке дейін қырық бөлек қып, бықпырг тигендей мазалайды екен. Соларын беттеріне баса келе, Жұман тағы бір рет топшысын көтеріп желіге сөйлеп кетіп, Оразбай, Жиренше, Тәкежан, Әзімбай—бөрі бірігіп елді лайлағанда бір Абайға қарсы қастық етіп жүргендеріне кеткен-ді. Жұман бір сәт өзін Абай етіп қойып та кінәлайды: «Халықтың қарғысы мойындарында... Мен момынды жылатпа, елді бұлдірме деген үшін сендерге жазықтымын ғой. Бірақ табарсың, елдің көз жасынан табарсың!» деп те қояды... Осы жайдың бәрін Базаралы неше алуан үнге салып, аса шебер ойнақы артисше баяндай келгенде, тындаушы жүрттың көбі ішек-сілесі қатып, тынымсыз қарқылдап күледі. Кейбіреулер жығыла қисайып үн шығара алмай, көгере қатып күледі. Абайдың да екі көзінен жас парлап, күлкіден діңкесі құрып, Әйгерім екеуі біріне-бірі сүйенісе күледі. Базаралы барды баяндап болды да, ең соңында: — Жетпіс бес жасқа жеткенше мылжындап кеп, ең аяғында осындай ақыл тапқан Жұманды көргем жоқ па? Құдай ақы, мынасы қай Ырғызбай тапқан сөз еді?..—деп әңгімесін бітіре берді. Ақылбай әңгіменің аяғы бітпей қалды ғой деп ойлады да: — Өзіңізді Жұман көрмей-ақ қалды ма?— деп сұрады. Қалған жайды Базаралы қысқа қайырды. — Сөзінің беті түзеліп, бар аңғары танылған соң дәл желке тұсынан жөткіріп қап, түрегеле қойдым. Сонда жалт қарап, мені көре сала қысылып қап: «Е-е, Қауменнің куы, сені кім шақырды?.. Сен қайдан жүр едің?» деп секем ала беріп еді, қысылмасын деп сыр бермедім. Бірақ сасқаны ма білмеймін, тағы тез ғана құбылып, баяғы берекесіз мылжың бір сөзге басқаны. Жұлып алғандай: «Уәй, осы сен көпті көрдің, көпті болжадың ғой. Сонау тұрған Доғалаңның тас биігін көремісің, сол осы сенің ойыңша неше пүткеледі, осыны бір айтып берші!» дегені. Жұрт бұл сөзге тағы дуылдап күліп кетті. Базаралы әңгімесін тұжыра берді. — Әй, Жұмеке-ай, дәл осыған ақылым жетпей тұр, өзіңіз болмасаңыз... Қайдам... Өзіңіз айтып көріңізші деп ем, «Мен білсем, көз таразы, көңіл қазы ғой, дәл сол Доғалаңның биігі бес мың пұт болар» дегені. Содан соң санымды бір соқтым да, атыма қарай аяндадым,— деп Базаралы әңгімесін аяқтады. Доғалайдай таудың салмағын өлшеу, оны бес мың пұт деу қандай басқа келетін, кері кеткен мылжың сөз екендігі жастарды тағы да талай әзіл-сықаққа айдап, көп күлкінің желісі үзілмей отырды. Осы қалыпта Әйгерім мен Зылиқа шай жасамақ боп еді, үстел басына барлық жұрт сыймайтын болған соң, Абай үстелді жиғыздыда, ұзын кең дастарқан кілемге жазылды. Кеқұйдіңмол жиыны енді түгел қанат жайып, дастарқан жағалай отырысіы да, шайға кірісті. Көкбай шайды ерте ішіп болған. Сол аңғарды таныған жұрт дастарқан жиылмай-ақ әр жерден күнкілдеп «жыр басталса» деген еді, Базаралы домбыраны өз қолымен алып, осындайдағы әдеті бойынша Көкбайға ұсынды. Содан ары тындаушыларды көп өтіндірмей Көкбай өз өлеңін жырлап кетті. Үзақ ішілетін шай аяқталған жоқ-ты. Бірақ үлкен самауырды қайта демдеп әкелгелі алып кетіскенде, өлеңнің айтылып жатуы мезгілді сияқты. Көкбай бірталай уақыт жырлағанда, Абылайды мадақтап сөйлеген. Енді самауыр қайта кіргенде, Абылайдың нәсілдеріне ауысып, соларды қошеметтей бастап еді. Дәл осы уақытта Базаралы Көкбайды санынан қақты да, «тоқташы» дегендей белгі етті. Көкбай Абайға қарап еді, көптен салқын қабақпен тындап отырған Абай датоқтағанын мақұл көргендей екен. Көкбай еріксіз шұғыл тыйылып қалды. Енді Базаралы іле сөйлей жөнелді. — Бұрын сөйледі деп айып етпендер, жігіттер, осында менен басқаңның бәрің, бастығың Абай боп, өңшең ақын екенсің. Ендеше, Қожанасыр айтқандай: «Осынша тауыққа бір қораз керек емес пе!» Көп айтушыға бір тындаушы болсам, ойымды айтайын,— деп, Көкбайға салқын қарап алды. Абай Базаралының бұл мінезін де құп көріп, айтуын өтінді. — Айтсам, Көкбай, «алдияр» дедің, «асыл ханым» дедің, «әруағыңнан айналайын» деп те жалбарынап жатырсың. Аяғы Абылайдан өтіп, нәсіліне де тауап қылар тәрізің бар. Шынымды айтайын, жақпайды маған, Көкбай, мұның. Осы хан-сұлтанды көксеп, маңырап талай надан ақын, баяғының өзінде тоздырып болмады ма, Абай?! Біз Абай сөзін естігелі осыны ұмытсақ мақұл емес пе еді? Көкейіме қонбайды, өйткені көңіліме жақпайды. Ал адалын өздерің айт!—деп Базаралы Абайға қарады. Жұрт мына сын шыға бастағалы шайды ішпей, сілейе тындап қалған екен. Абай Базаралыны қостап, ойлана отырып, бас изеді де: — Осы сөз, анық әділ сөз ғой. Айтып қойғанымыз болсын, айтпағанымыз болсын, бәрімізге де жетерлік сын екен,— деп ойлана отырды да, Көкбайға салқын қарап:— Ал Наурызбайлар көпті сорлатқан. Сол қатты, қатал сойқандары үшін өз бастарына әділ жаза тапқан. Көпке қаза шақырғаны үшін тапқан қатты бүлік содарлар еді. Олар үшін, әсіресе, өктемесең болатын еді ғой! Қазақ орысты қырды деп, тағы бір тыңнан Әзіретәлі таппақ бопсың, оны қазақтың қалың елінің қамқоры етпексін Жалған! Бәрі де жалған! Алдамыш бояулар! Қазақтың қамқоры емес, қайта сол қазақты, халықты сатқан аз ғана топ, азғын топ — хан-сұлтанның қамқоры болатын. Бұл күнде, бүгінгі нәсілде қазақты орысқа өшіктіруші, қазақ халқына достық етпейді. Неғұрлым сол орыстың шын қасиетін танып, тың өнерін тез үйренуге жетпей, қазақтың көзі ашылмайды. Бұдан өзге өріс те, бұдан озге шындық та жоқ. Мынау олең жалған да теріс. Менің өмір бойғы тұтынған жолыма анық қарсы, қияс жолдағы өлең екен. Осылай айтпасқа әлім жоқ,—деп Абай ызалы, қатқыл үнмен, Көкбайға аса наразы болып сөзін аяқтады. Шай енді мүлде ішілмей қалған. Үй іші жым-жырт боп, Абайдың енді тағы да айтар ой-әрісін тосқан. Абай ойлана отырып, жай сөйлеп кетті. Әзіргі өңінде қуаң тартса да толқу, қызу бар. — Батырды, қыз қызықты, асық ынтықты тауыпсыңдар! Жырларың да, сырларың да аз емес, армандарың да жаңа!—деп бастады. Бар бүгінгі дастандардың түгел тобын қармап өтті.— Жазарсың... Жаз. Бірақ бұл аз! Аз!— деп қатаң, салқын үн тастады.— Істің сөзі емес, түстің... Тәтті түстің сөзі. Сендер ғана емес, менің өзім де жетпеген жер, жазбаған зар бар. Ол бүгінде, дәл бүгінгі қасында, қалың елің басында тұрған күй. Қараңғы масқара надандық, қаскөй озбыр зұлымдық... Көпті күңіренткен қорлық!.. Бәрі де адыр-адыр алда жатыр. Барар жолын, аңсар арманын, алысар тәсілін танытқамыз жоқ. Орыс ойшылдары, ер өжет ұлдары осы жолдарды тауып келеді. Сол үшін алысып, қарқысып, жанын сарп етіп жатыр. Біз болсақ, тоқтықта, тыныштықта ғана сайраған көңілашармыз. Біз алысушы емеспіз. Алысуға шақырушы да бола алмай келеміз. Ендігі күшті соған серме! Үлгіні орыс азаматының дәл осы күнгі озғын ойынан ал демекпін!— Сөзін осымен тоқтатты. Жастардың бәрі тегіс аңғарып отыр. Әзір Абай мақұлдаған бірде-бір өлең болмай шықты. Көкбай үнсіз жиын арасынан түрегеліп, «Басым ауырып тұрғаны» деді де шығып кепі. Есіктен шығардағы күжірейген жуан жотасына қарап огырып, Абай оның өкпелеп бара жатқанын аңғарды. Соған орай өзі де ішінен қатуланып қалды. Қабақтары ашыла алмаған ақындар арасында енді сабыры таусыларман боп тіленіп отырған Дәрмен ғана. Қазіргі қатты сыншыл қабақтардан күдіктене түссе де, өжет, өршіл көңілі қорғанған жоқ-ты. Сонысы сүйеу болды да, Дәрмен Абайға өтініш айтты. — Абай аға, сынға толы боп, деген жерден шығады демейім, бірақ менде бір тың жыр бар еді. Өзін бенде баласына оқыған жоқ ем, соны тыңдап, мінеп берсеңіздер қалай болар екен,—деді. Абай Дәрменге жалт етіп үмітпен қарап қалып: — Айтшы, сен айтып көрші!—деді. Содан ары сүр жүзді, тықыр тығыз сұлу мұртты, отты көзді, қаршығадай алғыр кескінді ақын жігіт жедел созып, өз жырын оқып кетті. Үй іші тегіс Абайдай бейіл қойып тындап қалды. Бұл дастан салған жерден осы үйдің ішіне түгел таныс қоныстар, қыстауларды атап, Шүйгінсу, Әзбергенге бет қойды. Қара дауылы қақап тұрған қатал күн, суық күз бүгін кешке соққын әкеле жатыр... Аспанды қаптаған әлек бұлттары әлдекімге сор айдап келеді. Зорлығы мен сұмдығы күшті бай ауыл, киіз үйде ықтырмасына сыйынған. Сол ауылдың шеткі жыртық лашығында жүдеген ауру ана бауырында қос бөбек лыпасыз бүрсең қағады. Олар — Асаң, Үсен... Зарланған кәрі сорлы әже — Иіс. Күнұзын бай малының соңында жаурап ұшып қайтқан азамат — Иса!.. Осы түндегі асқындаған дауыл, азынаған суық лашық, бүріскен аш-арық, панасыз момын да жазықсыз үй іші... қатал қаскөй бай менен қабандай жыртқыш бай баласы. Исаның сабалуы. Ыққан қой... Оны қуған Иса... Бұған өшіккендей дүлей дауыл, қар аралас суық жауын... Содан ары қасқыр... Қасқырлар!.. Исаның ер қажыры, батыр қайраты... Жанталас!.. Соңғы арлан бөрімен жекпе-жегі. Осы жайларға ақын жыры ауысқанда, үй іші тегіс демін ішіне тартқандай тынып қапты. Қыбыр еткен бір жан жоқ. Тек оқта-текте күрсініп, шошына сыбырлаған Әйгерім үні білінеді. Ойда жоқта, қақ қастарынан шыққан тың дастанның бар адамы, бар құбылысы кеше ғана өздерін қайғыртқан шер-сорымен, енді, тіпті, жақын кеп бар жүректі бүріп қысып әкеткендей. Шебер ақын алмастай өткір сөзден, оттай сезімнен құдіретті жыр құрап үдеп барады. Азамат Иса, ардақты ұлан, ердің еріне бітпес қайрат атты. Неге атты! Кім үшін атты! Қатыбас, аямас, ер қадірін танымас дүшпаны үшін, адамның қасқыры үшін атты-ау, есіл ер!.. Иса ауру... Науқасы қатаң, балалар қорқынышта. Шеше зарда, жар дертте... Үй жүдеу. Үй іші аш... Исаның көкірегінде арман, арылмас, айықпас арман. Зарлаған анам, жетім боп балам, төсек тартып жарым қалып барады-ау! Адам да емес, қорқау қасқырдың інінің аузында қалып барады-ау!.. Бұл тұста Әйгерім жылап жіберді. Бір Әйгерім ғана емес, Абайдың да көзі жасаураған, Дәрменнің өз көзінен де жас парлайды. Сандырақ... Қасқыр... Қасқыр емес, алысқаны Әзімбай. Сонымен өшті зор кеуделе үлкен от!... Кепі асыл ұлан!.. Зарлап қалды қос жетімек — Асан, Үсен, Арлыға, айуан емес адам ұлына, ағаға жаутаңдаған өтініш көзбен, әлсіз үмітпен қалды сорлылар!.. Осыдан ары жырының аяғын бітірмей, Дәрмен орамалымен көзін басып, жылап отырып қалды. Жиын жым-жырт. Исаның анық қазір ғана дүниеден кешкен өлімінің үстінде отырғандай, қаралы... Барлық жүрек қапада. Абай да екі көзі жасқа толып, басын төмен салыпты. Демі дірілдеп ауыр-ауыр күрсіне береді. Барлық өне бойы, кең кеудесі түгел сілкініп гітіркенгендей. Үзақ уақыт осылай отырып барып бойын тежеп, ойын жия бере қысқа ғана тіл қатты: — Некрасов, мынау Некрасов үні ғой. Орыс халқының шын зары мен арманды жанын танытқан Некрасов көкейімнен кетпей отыр. Бұны мен тапқан жоқ ем... Өзім таппасам, жетпесем соған жетуші, табушы болса деуші ем... Жолың болсын. бауырым Дәрмен!—деді, Абайдың жаңа Некрасовты аузына алғаны тегін емес болатын. Ауыл қыстауға қонғаннан бері Абай өзі Некрасовты ерекше бейіл бере оқыды. Және осы күздің бірер күнінде, оңаша шақта Дәрменге де Некрасовтың бірнеше өлеңін, дастанын әдемі әңгіме етіп, шебер тілмен жеткізіп берген. «Крестьян — бұқара халықтың ішіндегі шынды, наразы көңілді, қайғылы халді айтуда ең үлкен үлгі беретін ақын осы» деп баяндаған. Дәрмен сол күндерде Абайды бар ынтасымен тындай отырып, өзінің ішінде Иса туралы тағы бір әмірлі ыстық қиял толқындары оралып үйірілгенін сезіп еді. Енді біразда үнсіз ойланып қалған Абайдың қиялы оянды. Аталық пен ақын ағалық бөгде бір сурет оралды. Құз-қияға, жалтыр тасқа, қақап тұрған аязда жүмыртқаларын салған алғыр қыран бүркіт ана... Ел осылай аңыз етеді, ақаанда сол жұмыртқаларын салып ана қыран қыс бойы бауырына баспай тосады екен. Сонда бір жұмыртқа жарылады, екіншісі және жарылады. Аязды көтермей үшіншісі де жарылады. Қалса аман, біреу ғана қалады екен. Сол қалғанды, жалғызды ғана, мамыр күні туғанда қыран ана бауырына басады да, балапан етеді екен. Кей жылдар бірде-бір жұмыртқасы аман шықпай түгел жарылып, ана бауыры түңіледі де тұл кетеді. Абай енді бір сәт халқы мен өзін де сол анадай сезінеді. Мұның да айналасында сондай күй жоқ па? Жарылып жатқан жұмырт-қалар аз ба? Жарылған жүмыртқаның біреуі — анау Шұбар болса, ол жарылып қана қоймай, маңайына шірік, лас дерт те таратып,өлексе құртын көбейтіп жарылғандай. Тағы бір жұмыртқа — жаңағы кеткен Көкбай ма? Тым құрыса, мынаны тындамай да кеткені, ұзаққа бармас жарылар тұқым болғаны ғой. Мынау отырғаннан, қалғаннан да талайы нәсіл болмас... Жарылар да, бітер де! Тек жалғыз ғана арман, тым құрыса, біреу... біреу ғана болса, қалса деуші еді ана көңілі... Енді сол біреу — осы Дәрмен болар ма?! Осы ғой! Артымнан мен жетпегенге жетіп, мен көксегендей ортаны көксеп ұшармысың алысқа! Жетермісің жақсы жайылымға? Мен ұшқаннан арыға ұшар болшы! Мен танығаннан арғыны танышы, кейінгі елің көрер ырыс-қонысты барлашы! Ол сол, сен бұгінгі шыншыл жүрекпен таныған өрісте! жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|