Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
2 Күз түсіп қалған. Шыңғыс сыртындағы жайлаудағы ел қауырт көшіп, Ералы үстіне келді. Көршілес қоныстар, күзектерге де сыбайлас ауылдардың талайы келіп орнап жатқан. Оспан аулынатағы да бата оқыршы көп келіп, алғашқы бір жұма, он күн ұдайы қонақ күтумен өтті. Бұл ауыл қазір Ойқұдықта. Осы қоныста Тәкежан, Абай, Ақберді, Майбасар ауылдары да бар. Бар ауылдардың бойдақ жылқысы бөлек жайылады. Оған бөлініп шыққан отаулар көп: Әзімбай және Майбасар баласы — Ақметжан, Ақберді баласы — Мүсатай, тағы осындай бай балалары қазіргі күзде үлкен үй- лерінен бөлініп, көп жылқыны бойдақтап алып, Қасқабұлақ, Кіші Қасқабұлақ деген мол сулы қоныстарға көшкен. Ол қоныстар Ойқұдықтан қашық емес, Сарадыр, Шолпан жоталарының қойнауында. Жақында сол өңірде оқшау бір ойран туды. Ьұл уақиға жаңағы Шолпан, Сарадыр жонының арғы бауырында отырған егінші кедей ауылдар үстінде басталды Сол іс болардан бір күн бұрын, кедей ауыл үстінде ешбір пәленің нышаны жоқ еді. Қайта бейнет, еңбек елінің дәл осы күндер қабағы ашық, аз күнде күткен өзгеше жұбанышы бардай. Онысы — пісіп толқыған егіні. Биыл жауын қалың боп, егін тегіс жақсы шыққан. Әсіресе, осы Шолпан, Қасқабұлақтардың астыртында, Тайлақпай құдығының маңында өте қызықты боп қаулап шықты. Мүнда жиыны алпыс үйдің жиырма жердей егіні бар, Биыл осы араға Базаралы, Абылғазылар да егін еккен. Көп ауылдан бөлініп көшкен аш-жалаңаш кедейлердің де жарым жер, ширек жердей үлесі бар. Егін енді орақты күтіп қалатын мезгіл тақау, тегіс сарғайған. Бірақ Дәркембай: «Енді бір он күн тосындар, алтындай сарғая түссін... Шыда, кедейлер!» деп тоқтатып жүретін. Жалғыз-ақ, талай үйде аш-арық көп, ішерлік сауын малдары бірен-саран, қой-ешкі болса суала бастаған. Сонымен егіннің түгел піскеніне шейін ашыққан үйлер асығып, өзді-өз егінінен піскен бастарды етектеп теріп, қолымен үгіп, аз-аздап бидай алып, соны құрдай қуырса да кемпір-шалына талқан ғып түйеді. Жас балаларына күрғақ азық-ас етіп береді... Қауырт піспесе де, жеке-леп терушіге сондай талшықтың өзін аз егіндері бере бастағанда, үлкен сеп болған. Соңғы кездер әр үйде от маздап жанып, сол отта қол бақырға тықырлатып бидай қуырысып жатады. Дүңкілдеп талқан түйіледі. Әр үйдің жас әйелі, ересек естияр баласы болса, тіпті, кішкене інішектерін, қарындастарын ергіп ап, күнұзын сол піскен бидай басынан ауқат терумен болатын. Бүгін сондай балалар арасында Асан мен Үсен де бар. Әжесінен рұқсат алған екі бала өздерінің аз ғана егінінің шетіне кеп кірді. Биыл Асан жетіде, Үсен бесте. Екеуінің де беттері, аяқ-қолы күнге мейлінше күйген. Асанның көйлек-дамбалы бар, Үсен тек көйлекшең ғана. Егін ішіне кірерде Асан інісіне қайта-қайта айтып келеді: — Піскен бидайды ғана аламыз. Сен тиме! Мен білем, мен басын ғана үзіп алам. — Ия, мен қайтем? Әжем маған да тер деген. — Сен танымайсың дейім, болмайды ғой өзі. Бұлдіресің, піспеген бидайды сындырсаң, көк болады. Жеуге болмайды. — Маған сен көрсет, піскенін алам. — Жоқ дейім, ал, ендеше, мен сені ендігіде ертпейім. Саған айтайын ба, сен етегінді ұста... мен үзіп алам, ал сен етегіңе сал, жинай бер, Үсентай жарай ма? — Жарайды, ендеше!— деп, екеуі енді келісіп, биік бидай арасына ептеп басып кіріп кетісті. Асан бір-екі бидай басын кеше әжесімен бірге теріп көргендіктен танып үзіп алды. Үсенге соны беріп жатып: — Бидайымызды таптамайық, бұлдіріп алсаң жаман болады. Босқа ресуә болады. Сен басын сындырып алма, тек ізіммен жүр. Бір бидайды сындырсақ әжем жібермейді ендігәрі!— дейді. Екеуі дамылсыз сөйлеп келеді. — Үйде әжем тағы бидай қуырады,— деп, Үсен аштығын ойлады. Тез бидай жегісі келеді. Өзі бір бидайға қол созып сындыра жаздап барып, Асанға қарап қолын қайта тартып алды. Асан да бұның қозғалысын шалып қап, «тиме!» деп қойып:— Әжемнің өзіне тағы кешегідей талқан түйіп береміз... Сүтке жанышқанда қандай болады? Тәтті емес пе? — Тәтті!— деп, Үсен кеше әжесінің сарқытынан жеген талқанды есіне алып келеді. Екеуі егін қашан түгел пісетінш сөйлейді. — Онкүннен соң орақ саламыз, Дәркембай атам айтты!—деп, Асан әжесінен анық білгенін айтады. — Ендеше, Дәрмен ағам тағы өзі келеді екен ғой,— деп, Үсен Дәрменді еске алды. — Өзі келеді. Алдыңғы күні кеп, әжеме айтып кеткен, он күннен соң өзім кеп орып, баулап берем деп. Асан да Дәрменді әкесіндей, ең ыстық жақынындай сөйледі. Дәрмен Иіс кемпірдің жетімдерін былтырғы Тәкежан аулындағы жанжалдан соң, үнемі өзінің бауыр етіндей көреді. Өзінде әзір қатын-бала жоқ. — Осы жандар, тірінің сорлысы болды ғой, мен болсам қол-аяғым сау азамат екем, тым құрыса, бір осы жетімектерге пана болайыншы,— деп, сол былтыр шешкен. Бетінен осылар үшін қан ағып, жүзіне таңба түскенде «қаным да бұлардың қайғысына араласты, текке кетпесін!..» деп бекінген. Тәкежан аулынан бұл үйді сол күзде көшіріп ап, Дәркем-байдың қасына әкеп қосқан. Өзі қыс бойы азын-аулақ қолға түскен табысынан бөліп, өткен қыста Иістікіне бір тана, үш қой соғым сойып берді. Қаладан, Ылдвдан барып бұрынғы өздері жас күнінде тұрған Белағаштан азын-аулақ астық әкеліп еді. Ол жерде бұрынғы бала жігіт шағындай, орыс крестьяндарында жалданып, күздей орақ орды да, ақысын бидайлап алып, олжалы келді. Сонысынан Дәркембай мен Иіс кемпірге жақсы үлес берген. Жетімдердің ішерлігін қыс бойына қамтамасыз етті. Және сол астықтан тұқымдық қалдырып, жарты жер бидай мен ширек жер тары еккен. Жақында жаңағы балалар айтқандай өзі келіп, «орақ басталарда өзім келем» деп кеткен. Екі бала бидай бастарын теріп жүріп тарыларын да айтады: — Көже болады. — Тары көже қандай жақсы! — Сүт қосса одан тәтті тамақ жоқ қой!— десіп, балалар кішкентай бастарына зары өткен аштық дағын ұмытпағандарын байқатады. Осылардай үлдар мен шолақ тұлымды қыздар, қатардағы егіндерде де, бүгінге ас болатын бидайларын теріп жүрген. Мүнда сол былтырғы Әзімбай, Мәнікелерден қорлық көрген Қаңбақ, Тоқсан, Жұмырдың жас балалары да бар. Базаралы, Абылғазының үйлерінен келген кішкене егіншілер де көрінеді. Дәркембайдың Рахымтайы да қол дорбаға егін басын жиып апты. Ол да «әкеме талқан түйіп берем» дейді. Өзін әкені асырауға жараған азаматтай танытқысы келеді. Бар бола бірге қайтқанда, дорбалары, етектері немесе шешіп алған камзолша, шапан-шалары толы азық әкелді. Жүздерінде ырзалық бар. Бұлар — жүдеу ғана тірліктің момын ғана тілегінен басқа іздегені жоқтар. Бар бала егінді іштерінен айналғандай, әрқайсысы өздерінің алақандай егінінен кете алмай, көздері қимай қуанышты үмітпен қарасады. Асан мен Үсендей еркек балалар мен қыздар да: — Жақында егінді орады! О, бидай көп болады. — Көже қандай, бидай көже! — Иә, бізде тары көже де болады,— деп Үсен де қиялдайды. Тары, тегінде, жалғыз осы Иістің үйінде болатын.— Иә, тарыдан бидай жақсы, оны қайт дейсің! Бидай көже тары көжеден де жақсы!—деп, Үсеннің қасына Тоқсанның кішкентай Айтышы жанасып келеді. — Бидайдан ұн болады, бәтер пісіреді,— деп, кішкене қыз Үрімжан күле қарайды.— Бауырсақ, шелпек болады деп, айта алмайды, оған май керек қой. Кішкентай болса да өз қиялын үлкенге шарықтатпайды. — Иә, тарыдан ботқа басады менің әжем!— деп, Үсен әлі өзінің өзге балаларда жоқ тарысын мақтап келеді. Бір топ бала Рахымтай бастап, ән де салады. Өздерін әзіл, ойын еткен үлкендердің өлеңі бар, соны айтады. Әндетіп қосылып, күлісіп те айтысады. «Егіншінің баласы қара борбай, Егінінді жеп қойды шөже торғай..> Кішкене сары қыз Жамал етегіне бидай басын толтырып кел< жатқанына қарамай, өзгелерді мазаққып күле бастады. «Әне, қара борбай», «міне, қара борбай», «мынау бәрінен де қара борбай» деп, қасындағы Үсенді иығымен қақты. Үсен ыза болып: — Өзің қара борбай,— деп еді, бар бала бұған күле жөнелді Жамал тайтандап алға шығып, шақылдап күліп аяғын көрсетеди Оның аяғы бар баланікінен ақ, сүйкімді еді. Үсен ұялып та, ыза боп та келеді, үндемейді. Тек бүртиған жүзін әлі де ойнақтап; күліп келе жатқан Жамал жаққа бұрып: — Өй, қуарған қыз!— деп, қойды. Осындайлық ойынымен, олжамен қайтқан көп үсақ баланың тобы Тайлақпай құдығында отырған өздерінің көп үйлі жыртық, қоңыр ауылдарына тақай беріп, бір көрініске тегіс таңғалысты. Ауылдың жанында салқар ұзақ көштей созылған, тіпті, көп арбалар тұр. Рахымтай өзге баладан бұрын аңғарып, бір жайды айтып қалды. — Ой, балалар! Мынау қазақ емес. Ойбай, орыс! Әне, орыстар. Мәтүиікелер де жүр!—деді. Өзге балалар да енді байқады. Аттары доғарылған екен. Бірталай арбаның үстінде дүңкиген шатырша қаптау бар. Көп арбаның сыртында қалың сақалды, үзын шашты аталар, әкелер көрінді. Әйелдер де кебінше жалаңбас немесе қазақ әйелдерінен бөлек шолақ орамал байласқан, әсіресе, шаштары сап-сары еркек балалары, үсақ қыздары көп. Кішкене егіншілер өз ауылдарына енді қорқақтап, жай басып, шошына келеді... Тіпті, кішкенелері жыламсырап, кейін шегінісіп еді. Рахымтай оларды ұялтып ақыл айтты: —Неменеден қорқасындар! Өзіміздей адам. Және, тіягі, бұлар-дың қалаштары бар, нан... нанбереді, әні, жүріндер! Қорықсандар сонда олар үрсады!— деп, бар баланы естиярлық егіп ертіп келді. Үлкен обоз крестьяндар арбалары. Бұнда ауылдың жас балалары бұрын көрмеген бришкелер, көк арбалар және шатырлы арбалар көп. Тайлақпай құдығы — мол ауылга қоңыс болғандай алқабы кең, ойдым-ойдым көгалы көп және суы да, құдықтары да жеткілікті қоныс. Алпыс үйлі кедейлер бәрі бұл құдықта болмаса да, жарымынан артығы осында. Бұлар он екі, он бес ұйлерден үш жерге бөлініп отырған жатақ, егінші ауылдар еді. Ең мол құдық осы үш ауылдың ортасында болатын. Орыс керуені сол құдық басын жағалай, көгалдарға жай-ғасыпты... Аттарын отқа жіберген. Әр жерге түгін салып, астарын әзірлеп тынығып жатыр. Көпшілік үлкен-кіші, еркек-әйелдің бәрі жалаңбас қана емес, жалаң аяқ та. Кішкене балаларға бұлары өрескел көрінді. Тайлақпай құдығы, тегінде, қара жол үстінде. Сондықтан бұл жүргіншілер жол бойына түскенімен таң қылған жоқ. Тек осынша көп орысты бір арада көру — балаларға тамаша. Асандардың үйі обоздың ар жағындағы ауылда. Көп бала жан-жақтағы үйлеріне тарағанда, Рахымтай мен Асан, Үсен және жаңағы мазақшыл, күлегеш кішкене қыз Жамал төртеуі обоздың қасынан өте берді. Осы кезде алдыңғы арбаның астында көлеңкелеп жатқан бір егде тартқан орыс мына балалар әкеле жатқан бвдайды көрді. Орысшалап: — Бұларда бидай бар, қандай өседі екен! Балалар, тоқта, бидайды көрсет!— деп еді, балалар ұқпады. Крестьян түрегеп балаларға тақай берді. Мол сақал-шашы будырап, бурыл тартқан басы-беті үлкен орыс аса жат, қорқынышты көрінді. Асан «қашайық!» деп еді. Үсен мен Жамал «бізді ұстап алады» деп жылауға айналды. Өздерінің жылдам жүгіре алмайтынын ойлап шошынды. Бірақ жаңағы үлкен орыс мына балалардың қорыққанын көріп, жылы ұшырап күліп қойды. — Постой, ребята! Бидайыңды көрсет!—деп келеді... Рахымтай енді есі кіріп қоса күліп: — Өзіміздің бидай!—деді. Жүргінші орыс бұларға «тоқта» дегендей белгі етті де, арбасына бұрылып бөркіне салып көп сухарь әкелді. Ақ нанның сухары еді. Балалар бұны көріп, шалға енді үлкен сеніммен қарады. Шал Үсеннің етегіндегі бидайдан бір уыс басты алды да, соның орнына сухарьды төгіп берді. Қалған үш балаға да сухарьды тегіс үлестіріп жатыр. Балалар қуанып, күле бастады. — Сендерге сухарь, а мен бұл жерде биыл бидай қалай шыққанын көрейін,— деп, бидай бастарын қос алақанымен үгіп тұр. Осы кезде балалар жүре беріп еді, енді бір-екі жалаңбас қартаң әйелдер арбаларының астынан шығып, балаларға: — Сють, сють бар! Сють бар! ?— деп қазақшалап сүт сұрады. Олардың да қолдарында жарым қалаш сухарь бар. Енді айырбас жайын аңғарып Рахымтай мен Асан: — Сүт бар... — Біздікінде, әжемде сүт бар. — Жүр, сүт бар... әне ауыл!— деп ауылдарына шақырып тұр. Әйелдер ере бастады. Алдыңғы әйелдердің жол тапқанын көріп, тағы бірнеше шешелер мен кемпір әжелер нандарын, сухарьларын алып ере бастады. Ақыры, бір топ әйелді жас балалар бастап, өздерінің көп үйлі аулына әкеле жатыр. Әйелдердің артынан жаңағы бидай алған шал мен тағы бір крестьян ерді. Бастары жалаңбас, ауыздарын қалың мұрт, бет-терін ұзын, тығыз сары сақал басқан үлкендер балаларға әлі де аса суық түсті көрінеді. Бұл ергендер—осы обоздың басшылары. Алғашқы бурыл шал — Афанасьич, қалған екеудің зор денелі, балуан кеуде сары мұрттысы — Федор, екіншісі — кішілеу денелі, өткір шүңірек көк көзді, түксиген қабақты ақбас шал Сергей. Балалар бұл топты ертіп келе бере үйлеріне, әке-шешелеріне: — Сүт сұрайды, мына кісілер... нан береді... — «Сукәр береміз!» дейді. Әже, сүт беріңдер!— десіп шешелерін шақырып, жүгіріп жүр. Ауылда үйлер көп. Азын-аулақ сүттерін алып шыққан әйелдер, кемпірлер жаңа келген орыс әйелдерімен араласып жатыр. Орыс әйелдерінің ішінде зор денелі, әжімді, қайратты жүзі бар, қолы, кеудесі еркектей кесек, орта жасты шеше жүр. Оның өңі өзгелерден гөрі күнге көбірек күйіп, қара тартқан. Өзін барлық обоздың әйелдері «Мать Дарья» деп сөйлейді. Өзге әйелдер атынан сол Дарья қазақ әйелдеріне еркін сөйлесіп, сухарь-нан беріп, сүт-айран алдыра бастады. Ақылды, салмақты жүзді Дарья бір жағынан қазақ кемпірі Иіске, тағы сондай қартаң әйелдерге орысша қалжың айтады: —Менікі-сенікі,—деп, қазақаш^мақ болады. Иіс пен Базаралының әйелі — Өдек және Дәркембайдың әйелі Жаңылдар күлісіп жылы ұшырап сөйлеседі. Олар «Сүтті тегін ал, қонақсыздар!» деді. Кейбір орыс әйелдері ақша шығарып еді, Жаңыл күліп, екі қолын сілкіп, басын шайқады. — Керек емес, ақша керек емес!.. Біз сәудегер емес... Ал!.. Мә сүт!- деп, тегін беретінін білдіріп, қолындағы шүмекті шелегінен бір топ әйелге сүтті өзі құйып берді. Ақшаны созған қолды қайта итерді, басын шайқады. — Жоқ, жоқ... — Қарашы, өздері кедейлер... Ал ақша алмайды. Бізді қонақ деп тұр. Киргиз қонақты жақсы көреді... Солай ма?— деп, Дарья Жаңылға және соның істегенін істеп жатқан кемпір Иіске, Өдекке де өте ырзалық көрсетіп тұр. Ере келген еркектер де Дарьяның сөзіне бас изеп, мақұлдап қалды. Бірақ бұл еркектердің үлкен жұмыстары бар еді. Афанасьич күліп тұрған Жаңылға кеп шала қазақшалап жөн сұрады: — Ауыл қазақтікі мужик бар? — Не дейді, мына кісі? Ұққаның бар ма?— деп, Жаңыл күліп, дағдарып тұр. — Осы еркектерді сұрап тұр ғой деймін!— деп, Өдек тапты. Афанасьич оны мақұлдап бас шұлғыды. Бұл қарт өзге обоз адамдарынан қазақ ішін жақсырақ біледі. Өйткені мынау келе жатқан тобынан «ходок» (баршы) болып Жетісуға барып, онда бір жыл тұрып, жердің, елдің, кәсіптіңбар жағдайымен танысып кеп, осы тобын артынан ертіп, көшіріп келе жатқан өзі. Азын-аулақ қазақшаны да долбарлайтын болған. Енді мына еркектердің керегін ұққан әйелдер, үйде ауру Ба-заралы барып айтты. «Ол орысша да сөйлеседі» деп ойласты. Абыл-ғазы, Дәркембайлар да осы ауылдың бір үйлерінде болу керек... Соны да еске алысып, әйелдер де еркектердің атын атай бастады, Бірақ енді бұлардың арасынан Өдек батымдау ажар көрсетіп, Афанасьич пен өзге екі еркекке қарады да, қолын былғап шақырып: — Жүр!,. Мүнда жүр! Еркек бар!— деп ерте бастады. Үш крестьян Өдекке еріп Базаралынікіне кеткенде, жаңағы Дарья бастаған әйелдер және де өзге арбалардан ыдыстарын алып келген жас балалары бар аналар, өжелер осы ауылдың бар үйлерін жағалап келеді. Көп үйдің есіктерінен қарап, қазақ әйелдерімен ыммен сейлеседі де, екі жағы да тек күлісе береді, Бір топ бір топты тамашаласып жүр. Бірінің-бірі киімдерін таңырқайды, Орыс әйелдері қазақ әйелдерінің бас киімдерін сөз қылысады. — Кәрі қатындары да жалаңбас?— деп, қазақ ейелдері күңкілдесіп, тамашалайды. Дарья әр есіктен қарап, көп әйелді ертіп тәжірибелі көзімен нашар күйлерді танып жүр. — Қандай жалаңаштар... Үйлері жыртық... іштерінде өңшең шоқпыт, киім де жоқ, бұйым да жоқ,— дейді. Кейде от басында құр бидай қуырып отырған шешелерді, жас қыздарды көріп,— тамағын қарасандіы, жалғыз бидай,—деп, бас шайқап келеді. Қазір әйелдер Дарьяның атын қолма-қол өзгертіп, Жария қойып алды. Дарьяның сөздерін орыстың өзге әйелдері қостап сөйлеп келеді. — Бір тамшы май да жоқ. — Бұлардың сүттен басқа тамағы жоқ. — Аш болу керек. Ал өздері ақша алмайды. — Киргіздің деревнясы ғой бұл, Сорлы жоқшылық деревнясы!— десіп, әр әйел Дарьяны қостап жүр. — Біздің Пензадағы деревнялардың жоқшылығындай. — Дәл біздегі аш-жалаңаштың үйі!— деп, Дарьяға бойы тақау, бірақ одан да балғын, балуан денелі Фекла қатқыл үнмен кесіп сөйледі. Әлдекімге қарғыс айтып жіберді. Дарья да бағанадан бас изеп, ойланып келе жатыр еді. — Ит кедейдік, бар жерде сенің сұмырай түмсытың біреу-ақ!. деп, қасындағы әйелдерді ащы мысқылмен күлдіріп қойды. Бұл кезде Базаралының үйіне жаңағы орыстар ғана емес, сол ауылдың еркектері де жиналған: Дәркембай, Абылғазы, Қаңбақ, Тоқсан, Жұмыр да осында. Бәрі де бөгде қонақтарды қоршап алып, жапырласып отыр. Базаралының ауруы әлі де бар, Ол өзін құяңмын дейгін. Сарайы, кеудесі сау, бірақ белі бастырмайды. Қазір еңсесін көтеріп, орыстармен соқалап сөйлесіп, Дәркембайларға да сөз арасында қазақшалап түсіндіріп отыр. Афанасьичтің атын сұрап оны «Апанас» қойған. Ьазаралыға Апанас өздерінің бір үлкен қиыншылығын айтқан. — Семейден шыққанда теріс жолға түсіп кетіппіз. Бізге үлкен трактыға, бекет жолына барып түсу керек. Соған жолды біліп, бізді бастап баруға кісі тауып беріндер. Біз оған ақы берейік, соны тауып беріндер!— деп сұраған. Осыны білген соң, Дәркембай: — Иә, кісі табамыз, береміз... мына отырған Қаңбақәзір бос қой... Егінге орақ салғанша оралып келеді, барсын!—деген. Қаңбақ та қарсы болмаған соң үш жүргінші ырза болып, Қаңбаққа беретін ақылары туралы келісіп алды. Енді Дәркембай бұлардың қайдан шығып, қайда бара жатқанын білгісі келді. — Қода пайдом? Апанас-а-а!?— деп еді, Афанасьич түсіне қалды. — Семирек... Семирек едем!.. — Бұ Семирегі қайсы?.. Ақирек пе?— деп, Дәркембай тусінбей, көршілес Сыбан қонысының бірін атады. — Лепса, Лепса!— деп Сергей түсіндіре кетті. Базаралы енді аңғарып: — Лепсі, Лепсі, Шұбарағаш, Қапалды айтады. — Да, да, Қапал... Капальск, Лепса, Қапал. — Е-е Жетісу! Түу, жер түбі екен ғой, қайдан келеді екен өздері?— деп, Дәркембай әлі де біле түскісі кеп отыр. Базаралы бұл жөнді сұрағанда Афанасьич қолын алысқа сілтеп жауап берді. — Россия, Россейские!.. Мен Пензадан!— деп, Федор мен Сергейді көрсетіп,— Тамбов — деді. Базаралы ішкі Россиядан, тіпті, алыстан көшіп келе жатқан-дықтарын ұғындырды. Дәркембай олардың екі айдай көшіп келе жатқанын білген соң, басын шайқап, ойланып отырып тағы сұрады. — Неге көштіндер? Тұған-өскен жерің емес пе? Ата мекен қонысыңнан қандай зорлық айдады екен?— деп, танданып отыр. Апанас бұл сұрауды ұққанда алақанын жайды. — Жаман болды онда... Аш болдық. — Жер тар болды ма?— дегенде Апанас бас изей беріп, өз халдеріне сәл ызамен күле түсті. — Кімдерге жер көп, біздерге жоқ болды. — Сонда қанша жерлерің боп еді?— деп Базаралының өзі сұрап еді. — Жер мына алақандай!— деп, бір алақанын жайды.— Ал жоқшылық мынау менің зипунымның үлкендігіндей!—дегенде, Базаралы Апанастың сөзіне сүйсіне күлді. — Көрдіндер ме, не деп отырғанын!.. Жер алақанымдай, жоқшылық шапанымдай болды,—дейді... — Алда сорлы-ай! Қалай келістіріп айтты! — Сөз-ақ-ау! Жоқшылық деген содағы!— десіп Абылғазы, Тоқсандар тегіс қостап қалды. Апанас тағы да мысқылды жүзімен: — Ал беда... Сенің мынау үйіндей,— деді. Базаралы қостап күліп: — Ал бастағы сор одан да үлкен, мынау сенің басындағы үйіндей болды, көшпей қайтейік!—дейді. Тыңдаушы қазақтар Апанастың ақылына тандай қағып тамаша етісті. Дәркембай Апанасқа үлкен сеніммен, жылы шыраймен қарады. — Бәсе, «Арқада жыл жақсы болса, арқар ауып несі бар?» демеп пе еді. — Айтайын деп отырғаны өзі ғана емес, дәл, тіпті, өзгенің де жайы ғой!— деп, Қаңбақ бас шұлғып отыр. — Шын-ау! Бізде де сол емес пе? Тоқсан да құптады. — Бұнда тек жер көп те, еккен егін алақандай, ал жоқшылығы мен соры, өзімізге күнде таныс мойынағаш қой!,.—дейді. Базаралы Апанасты қатты ұнатқан жүзбен қарап отыр. — Сорлы, ердіңтұқымы ғой... шыннан аумайды. Көзін ашып көргені сол, енді қайтсін солай демей. «Жетіскен елдің ұл-қызымын» деп жалған көкіп қыңыратқынайды ғой..— деп біраз отырды да, бір байлау жасады. Онысын әуелі Өдек пен Дәркембай, Абылғазыға арнап айтты. — Айдауда жүргенімде орыстың нан-тұзын кеп татып ем. Әсіресе, осындай жоқ-жітіктің үйінен жәрдем көріп, ас ішіп елге қашып жеткем. Алыс сапардағы мүсәпірлер ғой. Мұңы мен сөзі дәл өзімдікі тәрізді. Осында Өдектің бір жалғыз марқасы бар еді. Шанда бір қонаққа соярмын деп ем. Қазір соны сойып, осы жолаушыларды қонақ етейікші. Абылғазы, соны сен алғызып, сойшы!—деді. Жұрт үнсіз мақұлдады. Өдек бұл кезде шай қойып жүр еді. Базаралы Апанастарға енді асықпай отырып қонақ болуды айтты. Олар бастарын шұлғып, қайран бола отырысып, ырзалық білдірді. Базаралы және екі сөз айтты. Әуелі Апанаспен ақылдасып, осы обозда отыз үй келеді екен, соның шалдарынан тағы бес кісіні шақырды. Оларды Федор барып ертіп келетін болды. Және Тоқсан, Қаңбақтарға қарап Базаралы: — Бұларға егіндерінді керсетіндер. Біз жер тырналаған болмаса, егін еге білеміз бе? Мына Апанастар ғой қалай жыртып, қалай егуді білетін. Бұлар еңбек, бейнет ауыр деп жыламайды, тек «жер» деп жылайды. Біз ғой «еңбек көп» деп жылайтын. Егін басына апарып, осы жердің топырағын көрсетіңдер! Қалай сеуіп, қалай жыртудың да әдісін сұрап қалындар!— деді. Бұл ақырын Абылғазы мен Дәркембайға да арнап айтты. Олар да құптап отыр, Апанас пен Сергей осы атыраптың егінін көруге өздері де ынтықты. Күні бойы бұларға Базаралы өз ауылдарының кедейлік, қиыншылық күйлерін көп сөйледі. Айналадағы бай-жуандардан көріп келген зорлық, қорлықтарды да баяндаған. Базаралының үйіне қонақ боп шыққан Апанастар сол күні кешке барлық тобымен егін басына барды. Оларға егіндерін көрсеткен Дәркембай мен Абылғазы болатын. Крестьяндар арасында жер сырын, егін мәнісін аса жақсы білетін Сергей бітік егінді аралай жүріп бас шайқай береді. Апанас та шала жыртылған, әсіресе, кесек қалған, малаланбаған үлкен томар балшықты алып Дәркембай мен Абылғазыға көрсетеді. — Джаман!.. Джалқау! Сендер джалқау!—дейді. Күліп тұрып бас шайқайды. Турашыл кесек мінезді, алып денелі Шодыр қоса күліп, Абылғазыны бүйірден түртіп қойып, жерге түкіреді. О да Апанастың бір сөзін ұқпаса да, қайталай берді. — Джаман... джаман!.. —деп келіп,— чего там джаман!.. Плохо! Ай как сеете! Бить тебя надо, Абылғазы!— деп, Абылғазыны иықтан сілкіп қояды. Бірақ сонда да мына жиырма жер егін биыл тамаша бойшаң, бітік шыққан... Тіпті, аласы жоқ. Оны да крестьяндар көп тамашалады. Топырақты әрқайсысы әр тұстан қолға салып, қымбат ұнды тандағандай тесіле қарап, таңсық етеді. Кейін орысша ұғатын Базаралыға келгенде Апанас, Сергей, Шодыр үшеуі, тіпті, көп шалағайлықтарды санады. Жер тегіс жыртылмаған. Соқа терең жүрмеген. Әсіресе, малалау нашар. — Мұндай жалқау еңбекке осынша көп берген сендердің құдайың мырза!— деп Апанас қалжыңдаған. Егіннің жақсы шыққанын айта кеп, Сергей езілдейді: — Бұнда жер сондай... Мынау менің таяғымды,— деп, өзінің ұзын ақ таяғын көрсетті,— немесе анау жетекті жерге тығып қойсаң, анадай арба өзі өсіп шығады!— деді. Базаралы Абылғазыларға осы сөздерді жақсы жеткізді. — «Еңбегіңмен алып отырған жоқсың, жеріңнің мыр-залығымен алып отырсың. Жеріндегі ырыс сондай, дертені көмсең, арбаның өзі өзі өсіп шығады!» деп отыр,— деді. Абылғазылар мойындап, дау айтқан жоқ. Бірақ олар үшін Базаралы өзі сөйледі. — Мала жетпеді. Алпыс үйде екі-ақ мала болды. Ат-көлік те жоқ. Осы егінді мынау алпыс үй кедей өз мойындарымен соқа сүйрегендей жыртты ғой. Ат арық, аз ғана болған соң, түйе де жектік. Тіпті, бұзаулы сиырды да соқаға салдық. Қайдан жақсы жыртылсын!— деген. Крестьяндар осы кеште Базаралымен қоштасып, арбаларына қайтты. Олар ертең ерте жүретін болды. Қаңбақ басшы боп, обозды бекет жолына, Жетісудың қара жолына апарып салмақ. Ол таң сәріден атына мініп, әзір болмаққа уәде байласты. Дәркембай бұл жолы Базаралының үйінде болған жоқ-ты. Оған бөгде бір себеп болды. Орыстарға егінді көрсетіп жүріп кеш бата бергенде, атына мінерде Дәркембайдың көзі Ойқұдық жақтағы жақын жотағатүсіп еді. Сонда Кіші Қасқабұлақ жақтан, осы жақын адырға қарай жайылып шыққан жылқы көрінген. Жырақтау болса да, жотада жүрген жылқы Дәркембай қарпың алысты жақсы көргіш көзіне айқын байқалды. Содан кейін Абылғазы мен орыстарды ауылға қайырып, өзі желе жортып, сол жылқыға барған. Бұл екінді кезі. Бірнеше ауылдың қалың шоғыр бойдақ жылқысы қанаттасып, жайылып жүр екен. Мал ішінде жүрген көп бақташы көрінбеді. Тек бір ғана балалау жігіт — күндізгі жылқышы бар. Соған: — Шырағым!..— деп Дәркембайдың кеп айтқаны:— Мына жақын жерде көп кедейдің болымсыз егіні бар. Аз күнде орақ салғалы отырмыз. Түнде жылқышы үйықтап қап, қалың жылқы егінге түсіп кетіп жүрмесін. Осыны бар жылқышыға айта көр, жарықтығым!—деген. Жігіт жылқышыларға осыны айтуға уәде берді. Өзі Дәркембайдың қаупін жақсы аңғарғандай болды. Сонымен қарт егінші түнделетіп қайтқан. Ал жас жігіт кешкі суға жылқыны жапқанда, бұлақ басында отырған бар жылқышыға және Әзімбайға да Дәркембай тілегін айтып берді. Әзімбай сазара түсіп, қайта сұрап, әр жайды түйіп отырғандай. Біраздан соң түнгі жылқыны өзі өргізіп, өзі билеп, бар бойдақты қайтадан егіндік жақтағы қырқаға қарай бұрғызды. Өзі де бүгін жылқыға баратын болды. Ол бұрынғы әдеттері сияқ-ты осы күзде де түнгі күзетке құрбыларын — малшы, жылқышы-ларын ертіп бара беретін. Осы бұлақ басына қонып отырған Ырғызбай ауылдары көп еді. Солардың бәрі де бойдақ жылқыны баққан Әзімбайдай жас мырза, бай балаларының атаулары. Қазір Әзімбай бұлардың да көбіне «бүгін жылқыға барайық, түнде далада жарыс салып, сауық етеміз, атқа мініндер!» деген. Осымен ымырт жабыла бере он шақты шоғыр қалың-қалың жылқылар адырға қарай қаптады. Жылқылардың соңынан Әзімбайдай боп, қастарына бірді-екілі жылқышыны ертіп, бай ұлдары да шығысты. Бұнда Ақбердінің Мұсатайы, Майбасардың өзіндей даукес Ақметжаны, Өсердің бақырауық Мақасы, жас, қызба бас Ақылпейісі, Таңшолпаннан Елеусіз дейтін барымташы, ұры бар. Осындай оннан аса жуан Ырғызбайлар тілсіз шоқтіар, сойыл етіп жүретін атқосшы — жылқышыларын ертіп шығыпты. Әзімбайдың бүгінгі шығысында жаман ниеті бар. Ол күндізгі бала жылқышыдан Дәркембай сөздерін көп қайталап сұрап алған. Сол егіннің ішінде Базаралы, Абылғазының еккені де бар. Әзімбайдың баяғыдан берғі кешпестей өші-қасы солар. Дәркембай бастаған жатақ биыл емес, жылда Әзімбайды ыза қылатын. «Осылардың егіні тұнып тұр екен», «биылғы астықтан жатақ көше алмай қалады» деген сөздерді есітіп, Әзімбай оларға қызғаныш ойлайтын. Бұл кешелер өзі де жалғыз шолып, егінді көріп қайтқан. Енді түн жарымы тақағанда бар жылқыны әдейі ысыра түсіп, сол қалың егіннің тап орта тұсына тақап әкелді. Жылқы болса күндіз-түн қыр отына жайылып жүргендіктен, енді ылдиға қарай, шалғын-сібер іздеп, үмтыла түседі. Әсіресе, Тәкежан үйінің мыңын бас-тайтын күрең қасқа айғыр пысқыра түсіп, өзінің қалың үйірін шұбыртып, жүре шалып барады. Өзге жылқы топтары бар айғыр үйірлері де, дағдысы бойынша күрең қасқаға ере бастапты. Күрең қасқа болса алдынан леп тартқандай, жақсы жайылым барын сезіп, жерге бас салмай ентелейді. Осыны жылқы алдына шығып аңғарған Әзімбай барлық мырзалары мен құрбыларын, жылқышыларын шақырып алды да: — Ал, жігіттер енді аттан түсіп, сабыр табындар. Осы арада әңгімелесіп жатайық. Жылқыда өре жоқ, малда тіл жоқ. Қайда басқанын кім білсін!.. Таңертең жиып алармыз!— деп, арам күлкімен жаман ниет сездірді. — Бір ғана жас егін бар ғой, обал ғой!—дей берген еді. Әзімбай оны боқтап салды. — Жат оттамай! Біреу егін егеді деп, біреудің малы өрістен айрыла ма?— деген. Даңғой Ақметжан мен бақырауық Мақа да әлдекімді боқтап жатыр. — Жер тырмалаған боп, ата-бабамыз істемеген кәсіпті тауыпты!—деп Мақа кірісті. — Елдің сұрын кетірді осы бір жатақ деген сұмдар! Өздерін түртіп көшіріп жіберу керек,— деді Ақметжан. — Е, е, бір-екі рет еңбегін еш қылса, «итіпе жер тырмалап жаман ырым бастама!» десе өзі де көшеді,— деп, Әзімбай атынан түсіп жайланып бел шешіп отыр. Өзгелері де осының ісін бастады. Аттарын тізгігінен қаңтарып қойып, шылбырларын жастанып, тегіс жата бастады. — Көшу емес, босуға да түсер, ұясын ойрандаған арадай құжынар өңшең мүжық!— деп, Ақылпейіс әрі боқтап, әрі ыржындап қояды. Әзімбай бұны сүйсіне қостап, оның соңғы сөзін қайта-қайта еске алды. Бұлар дәл осы жатыста ең үлкен сүмдық істеп жатты. Ендігі үйқылары ояу жүріп, жер өртегеннен де жаман. Өз әдет-теріндегі ұры аттандырғаннан да, аш-нашарды зорлықпен жыла-тып, сабағаннан да бетер. Кісі өлтіріп, әлсіз ауылдары шапқан-дарынан да қатал жауыздық үйқысын тудырып жатты. Ал жылқы ше?! Жылқы болса, жайшылықтағы момын жазықсыз жануар, сондай асыл қасиет малы!.. Қазір өздерінің ендігі сипаты, даланың өрті... меңіреу апаты, тілсіз жауы есепті болғанын білер ме еді олар! Міне, енді мың аяқты, сан мың тісті жалмауыз обыр айдаһар боп созылыпты, қара шүбар қыбырымен бүкіл өңірді басып, егіндікке қарай тақады. Сол жеміт айдаһардың жарқыраған жалғыз көзіндей боп, күрең айғырдың мол қасқасы, айқындап жарқырап келеді. Әлі де ең алды сол. Барлық мың жылқылы қалың нөпірді жиырма жер егіндікке жалпағынан әкеп, бастап кеп араластырған да сол күрең қасқа айғыр болды. Өзге шөктеп сызаты көп, түн шағында әрі салқын, әрі қалың көкшіл бидай, мол жылқының ту биелерін де, тай-құлыны, байталын да түгел қызықтыра тартты. Қаскөй иелері қаптатқан қара шүбар қалың пәлесі қазір, тіпті, әдейі ұрланып, өшігіп кіргендей. Бірде-бір айғырлар да, тайлар да кісінемейді. Оқыранып осқырмайды да. Тек жиі-жиі пысқырысып, мынау жайылысқа жеткендерін, жылқылық сыбырларымен құптасқандай. Бортылдатып егін басын үзіп жегендерімен қатар, орта белден опырып, сындырып жұлғандар да бар. Тай, құлын келістіріп жеу-дің мәнін білмей, көбінше биік бидайды түбінен тістеп тартып, түп-түбімен, тамырымен қопарып жұлып алады. Үзын бидайды суырып алғанымен жей алмайды, бастарын изеп шайнай алмай таптап тастап, тағы тістейді... Тағы жұлып алады. Шетінен кірген егіндікті бір жағынан жапырып жойып, бар жылқы қалың орта-сына да батып жатыр. Көп жерде егін ішінде аунап немесе шап-қыласып, тепкілесіп ойнақ салып жүрген, жас семіз асаулар көп. Қатаң аяқтарының астында, жау ойнағында, бііік бидай бытыр-лап сынып құлап, ұйысып немесе қопарылып тапталып жатыр. Күндізгі жас жетімдердің кішкентай әлсіз саусақтары сонша қорғанып, қалтырап күгіп ұстаған бидай сабақтары қазір өрттен де ауыр өштік, дүшпандық соққысына ұшырады. Пышақтай өткір, сан мың тістер мен тастай қатты шақпақ тұяқтар жеп жойып, құртып жүр. Кедей атаулының еңбегі, ащы тері, аз тілегі, үміті жүдеу тірлігі — бәрі де осы тұяқтардың жау тепкісінде тапталды. Ерте оянған обоздар енді аттарын жегіп алған, жүріске даяр боп қапты. Қаңбақты күтісіп тұр. Ал Қаңбақ болса, таң атысымен өредегі атын іздеп, ауылдан жаяу шығып еді. Егін жақтағы белге шыға бере, бар сұмдықты көріп жібергенде, жалғыз өзі ойбайды сап зар қақты. Осы кезде ерте оянып, бидайды көздеуге шыққан Дәркембай қарсы келеді екен. Иіс сияқты төрт-бес кемпір-шалдар да егіннен таңертеңгі шайға бидай басын тергелі қозғалған-ды. Солардың тобы ауылдан сытыла бергенде, алдарынан бақырып айғайлап, құстай ұшып келе жатқан Қаңбақты көрді. Болған сұмдықты бар сорлы бір сәтте түсінді. Енді аз уақытта бұның бәрі шулап, ауылға ұмтылды. Мол үйлі үш ауыл бір кісідей тысқа жүгірісті. Балалар да ояна жылап, шешелерінің етегінен ұстап, қайғыны сезіп қарбаласа, қақтыға зарлап жүр. Тынымсыз қарғыстар, қатты айқайлар, дауыс салып жылаған ызалы үндер ауылдың үстін анық шабынды сағатындай дүрліктірді. — Қырылғырдың малы! — Төбеңнен ұрғыр қаскөйлер! — Өртеніп өл, Ырғызбай!.. — Тұқым жүрағатың жылап өтсін, өңшең бай! — Көз жасым жібермесін, қас-дүспан! — Жетімдердің зары соқсын! — Жау! Жау ғой мынау!.. — Қастың ісі ғой, бұл сұмдық!—дескен зар мен ыза ауыл ішін тегіе кернеді. Базаралыға Дәркембай мен Қаңбақ, Абылғазылар да осындай ашу наламен жеткен еді. Қазір Базаралы жол жүретіндей киініп алыпты. Бірақ тұра алмайды. Өзі аппақ боп жүдеген. Әлі аузынан шыққан бір ауыз үн жоқ. Тек қана тыстағы аналар мен балалардың, қамырыққан әкелердің зарын ғана тындап, жер төсегінде жүз төңкерілген. Енді бірнеше басты еркектер кірісімен, ашулы ақылына мініп: — Уай, қарғысыңнан қан құссын қас дүспаның! Сорлы елім! Соры қайнаған бейнетқорым, оңшең!.. Жетті, жетті зарың!.. Жә, ес жи түге! Есінді жи, Абылғазы!— деп, бірнеше Абылғазыдай соқталы жігіттерді аңдап, соның бәріне өмірлі сөздерін шапшаң айтып кетті. — Жылқысы егіннен шықпай тұрып қазір ғана жүген-ноқта, арқан-баумен барыңдар да, таңдап-таңдап жүріп, тура отыз құр атын ұстап әкеліндер. Өлген де бір, тірілген де бір бүгінгі күн... Не аянар жан қалды? Жиырма жер егін, алпыс үйдікі еді. Әр жерім - бір жарым аттың құны. Отыз ат дегенім сол. Алпыс үйдің екеуіне бір аттан. Осыны ұстап отырып айтысамык. Және қазір бұл істің арты жанжал ма, төбелес пе, келеді ғой бар пәлесі. Сонда мінетін көлігің. Бар жөнел, осыны істеп келмесең, ел емессің!— деді. Дәркембай да бұл сөздерді қостады. Сонымен енді бір шай қайнатым ішінде, айтқанындай, отыз құр ат кедей үйлерінің босаға-босағасына кеп байланып қалды. Дәркембай тынымсыз жүріп, сол аттың бәрін ерттеп те қойғызды. Әлі ауыл үсті шу-айғай. Кемпір-шал, бала атаулының дауыстап жылауына, қарғауына толы болатын. Бағанадан бұл ауыл үстіне орнаған шу мен әлекті түсінбеген және Қаңбақты ұзақ күткен Апанастар енді Базаралынікіне келіп, барлық жайды біліп алды. Біразда бүкіл обоз еркек-әйелі түгелімен мынау кедей, дос-жар қонауғар ауылға орнаған сорды білді. Оларда да қатты жанашырмен аралас өте жігерленген ыза оянды. Базаралы «потрава» дегеннен-ақ, оның берген бұйрығын Федор қатты қостаған. — Портаваның жазасы бұдан да қатты! «Мал иесі байларды соттау керек!»— деп Апанастар көргендерін айтып, тегіс обоз қол қойып, куәлік те жазуға байласты. Осымен аз уақыт өткенде ауыл үстіне қалың салт атты қаптады. Олар — Әзімбай, Ақметжандар бастаған бай мырзалар мен атқосшы — жылқышылар. Білектерінде сүйреткен сойылдары бар. Түнде, қызыл іңірде... ұйқыға әдейі кеткен бұл топ, күн шыққанша тұрмай жатқан. Тек алғашқы оянған Мақа егін үстіндегі жылқыдан қалың шоғырды ұстап әкетіп бара жатқан жатақтарды көргенде ғана бақырып: «Аттан!» салған-ды. Әзімбай сол арада барлық қолын атқа қондырып жіберген. Жақын манда жатқан басқа Ырғызбай ауылдарының жылқышыларын да тез шақыртып алды. Сөйтіп, жиыны қырық шамалы қол болды. Енді шоқпар-сойылды кезеніп алып, кедей ауылға кесір салмақ боп, анық мол пөлені іэдеп келеді. Ауылға жеткенше қатты жүрістерін де бесендетпеген. Әдейі бұл елді басынып, айбын көрсетіп, жасқанта жешек. Шеткі ауылға іліне бере Әзімбай ат үстінен ақырып әмір етті: — Әй, жатақ! Кімің бар? Шық алдыма!— деді. Бұл ауылда Абылғазы, Дәрқембай мен Қаңбақ, Тоқсандар бар-ды. Солардың басы көріне бере Әзімбай тілге, сәлемге келмей жатып айғайлап бұйрық етті. — Босат! Тегіс босат жылқымды!— деп зіркілдеп тұр. Үйде ауру Базаралы мынау үндерді есітіп жатыр, бірақтысқа шығар дәрмен жоқ. Тістеніп, қиналып орнынан қозғалғысы келсе де, белі жылжытпайды. Зығыры қайнап отыр. Мырзалар тобы ауылға келе бергенде: — Потрава жасағандар келді. — Бұлардың господалары әні! — Жүр, көрейік, естиік!—десіп, Апанас, Федор мен шал Сергей үшеуі осы ауылға қарай аяндаған. Дәркембай Әзімбайға жауап айта бастады: — Жау істемейтін істі істеп, қыруар аштарды үлардай шула-тып не болды? Тіпті, құба қалмақ заманы, шабынды болса, бұдан бетер қастық етер ме еді?— дей беріп еді, Әзімбай мен Ақметжан, Мақа, Елеусіздер жан-жақтан зекіре ақырып кетті. — Сен жаулық етпей не істеп тұрсың? — Үйықтап қаппыз, айыпты ма екенбіз. — Жылқыны не деп қолмен аласың? — Кімді басынасың? — Малда тіл жоқ, айуанмен бірге айуан болдың ба, түгі? Босат! — Сөзді доғар, босат жылқыны!- деп, шетінен сызданып, сұрланып ап тепсініп тұр. Абылғазы бір сөзді бастап: — Есе бересіндер ме, арыз айтқызасындар ма, жоқ па?— дей беріп еді: — Мә, саған есе!— деп тұрып, Әзімбай қамшымен бастан тартып жіберді. Абылғазы оның қамшысынан ұстай алып, бір-ақ сермеп жұлып алды. Өзіне сілтей беріп еді, осы кезде қызбабас Ақылпейіс бұны сойылмен салып кетті. Сол-ақ екен, төбелес бастала берді. Дәркембайғада қамшы жауып жатыр. Әр үйдің есігінен қарап тұрған қатың-бала азан салды. Абылғазы мен Дәркембайдың қасында болмаса да, әр үйдің тасасында аттарын әзірлеп, құрық-сойылдарын белдеуге қыстырып тұрған көп кедей бар еді, солар бір сәтте Абылғазының «аттан!» деген жалғыз айғайын ести бере сарт-сарт атқа қонып, жау топқа қарай: — Ұрып таста! — Ұрып таста!— деп қаптап қоя берді. Бұларды осылай жасырын әзірлеп қойған жалғыз Абылғазының өзі. Кедей егіншілер арасында сонау жылы Базаралы, Абылғазының бастауымен Тәкежан қосып шапқан ер жігіттер де болатын. Абылғазы өзіне қаптаған сойыл мен қамшыдан әуелі басың қорғап жалт берді. Аттыларға ұрғызбай үйлер арасымен бұлтақ-тай қашты. Осы кезде жаңағы жігіттер айғайлай шапқылай шы-ғып, Әзімбайларға тап берген-ді. Абылғазы ұшып отырып, ауыл ортасындағы өз үйіне жете бере, тасада тұрған Тәкежанның қара төбел атына қарғып мініп, белдеудегі қара шоқпарын қағып іліп, айғайды салып, Тәкежан ұлына қарсы шауып шықты. Ағызып барып, жау тобына араласып кетті. Шоқпарды онды-солды соққы-лады. Жігіттері атқа мінгенімен жау жағынан аз екен. Аналар қы-рық шамалы болғанда, бұлардың бары — жиырмадан артық емес... Дәркембай бағана соққыға жығылып қалып, оны басынан аққан қанымен Өдек зорға көтеріп, үйге кіргізді. Жаралы Дәркембайды көргенде, Базаралы: — Ә, құдай, бұны көрсеткенше, қор еткенше, жанымды алшы менің!— деп еңбектеп ұмтылып, есікке талпынып барады. Өдек сүйеп тоқтата беріп еді: — Тарт, жүлқысып өлем жауыммен. Әпер шоқпарды!—деп кере-геде көлденең тұрған шоқпарды жүлқып, сүйреп ап, есіктен айғайлап: — Қыр! Жой! Өл қолында, өшінді ал!—деп ақыра шықты. Соққы жеп, басы жарылып, енді үйде, төрдегі керегеге сүйене жантайып, қарт жүзі қуаң тартқан Дәркембайдың қасына Рахым жүгіріп келді. Жылап жіберіп әкесін құшақтай алып, аймалап сүйемелеп жатыр. Мүның артынан ілесе жүгіріп, Исаның екі кішкене баласы Асан мен Үсен де келіпті. Дәркембай атаны олар да өз әкесіндей жақсы көруші еді. Қарт болса, бұл екі жетім жас баланы мүсіркеп, үнемі жақын туысындай қорғаны боп жүретін. Үш бала Әзімбайлар алғаш төбелес бастағанда, Иістің үйінің есігінен қарап, тысқа шыға алмай қорқып, жасқанып тұрған. Кейін Әзімбай мен оның бұзақы жолдастары қамшы мен со-йыл жұмсап, Абылғазыны ұра бастағанда, Рахым үйден жүгіре шық-қан. Ол өзінің атасы үшін шошынып жан дәрменмен жүгірген-ді. Әкесін ұрған жау-дұшпанды да көріп жылап айғайлап жіберген. — Тиме, әкеме! Жауыз!— деп, екі көзінен жас ыршытқан. Ауыл үстіндегі аттылы-жаяулы төбелес-топырға қарамастан артына ерген Асан мен Үсен үшеуі құстай ұшып отырып, жаңағы Базаралының үйіне жеткен. Дәркембай өз қасына баласы шырылдап келгенде есін тез жиды. Жарасына бойын билетпей, қайраттанып алды. — Қарашығым, жылама, шошыма! Түк те етпейді,— деп, Рахымтайды басынан сипап, бауырына басты. Дәркембай атаға жаны ашып, тістене жылап отырған екі жетімек жастарды да бастарынан сипап, қолтығына тартты. Рахымтай жылап жатып: — Ататай, мен ержетемін, сонда ол қуарған Әзімбайдың басын мен де жарамын!— деді. Асан да мүны қостап: — Түра тұрсын, бәлемдер, біз де үлкен болармыз, сонда атамның кегін әпереміз!—деді. Осы кезде тыстағы қатты соғыстың дабыр-айғайы үдеп шыға бастап еді. Төбелес ауылдың үстінде. Есік алды, қораның ортасы — бәрінде де шарт-шүрт майдан жүріп жатыр. Аттан домалап жығылып жатқан жаулар да, жатақтар да бар. Айғай мен егес! — Қайтпа! Қайтпа! — Айрылмас! Айрылмас! — Өлтір, жой!— деген үндер жаулар жағынан үдеп-үдеп шығады. Базаралы үмтылғанда, есін жаңа жия берген Дәркембай Өдекке ақырын: — Үмтыл, анаған ер! Сүйей бер! Мені таста!— деген. Тыста жауға жете алмаса да, шоқпарын үйіріп, жатақтарға ақырып, бұйрық беріп тұрған Базаралыны енді Өдек құшақтап сүйейберді. Дәл осы кезде ел де, жау да күтпеген бір сойқын араласты. Әлгі бір әзірде осы ауылға қарай үмтылысқан Апанастар Әзімбай тобын көре бере, төбелес болатының біліп еді. Олар ауылға үмтылса да, бұлар жеткенше, ойлағандай төбелес басталып кетті. Сол сәтте Апанас пен Шодыр айғай салып, бар обозға: — Доғар атты! — Айда көмекке!— деп, бір-ақ бұйырған... Осы-ақекен, барлық крестьяндар аттарын шапшаң доғарып жіберіп, көпшілігі жалма-жан жетектерін суырып-суырып алысып, жайдақ аттарына міне-міне шаба шыққан. Обоздағы Дарья, Фекла сияқты қатындар, кешегі кедей үйлердің әйелдері мен балалары шулап жатқанын көріп, қолдарына балга, күректерді, айырларды алып жаяу үмтылысты. Апанас өзі де атына мініп, жетегін көлденең ұстап шықты. Федор бұдан бұрын жалғыз құйықтырып кеп, Абылғазыға қатарласа бере жауға ұмтылды. Бұны Ақылпейіс иықтан салып өте бергенде, Федор оны белінен бір салып қалды. Асыға ұрды. Сойылмен төбелесудің жөнін де білмейді. Қазақтың жырынды сойылшылары бас пен білек, тізені көздесе, бұның ондай тақыспен жұмысы жоқ. Тек кез келгенді белуардан көстите береді. Бір Ақылпейіс бол-маса, өзге ұрғандары ат үстінен тымақша ұшып, домалап түсіп жатыр. Қазір енді Апанас пен басқа да көп крестьян да соғысқа араласты. Ауыл үсті қыран-топан. Кедейлерді бұған шейін қатты соққыға ұшыратып, үйді-үйге тықсырып, жапырып келе жатқан жау топ, енді дәл осы жердің өзінде-ақ жетім-жесірдің қарғысындай үрған, қатты қолдарға кезікті. Орыстар аздан соң «Ура, ура!», «Ур-ра!» деп, үлкен соғыстағы сүрендерін салып, білек құрыштарын енді жазып келеді. — Уә, тілеуің берсін! — Айналайын, орысым! — О. жолың болсын! — Бала-шағаң игілігін кер!— десіп, байлары соққы көрісіп жатқан қатындар, шешелер бақандарын сермеп жүгіріп тыста жүр. Дарья мен Фекла және тағы бірнеше батыл крестьянкалар бұл кезде ауыл ортасына жетіп, қазақ қатындарының ішіне араласып кетіп, бақандарды алып, үмтылысып жүр. Тұстарына келген жақсы киімді жауларды жонынан ұрып қалысады. — «Анчихрист!» — деп Фекла, — «Окаянные звери» — деп Дарья, соғысқа әбден қызығып алған, қорқу жоқ. Бір кезекте осылардың екеуінің арасынан шапқылап өте берген бақырауық Мақа Фекланы сойылмен салып жіберді. — Ах, суккин ты сын, антихрист!— деп, Фекла шап беріп Мақаның атын ауыздықтан ала түсті. — Айрылма...а-с!..— деп бажылдай берген Мақаны Фекла жалғыз қолымен аттан жұлып түсірді. Мақа құлағанда да «айрылмастап» жүр. Бірақ Фекланың қатты сілкуімен шалқасынан сұлап түсті. — Эх, суккин ты сын, барантач!— деп тұрып, бұның бажылдап жатқан шағында, Фекла өзшің жалаң аяқ табанымен қақ басқа теуіп-теуіп жіберді. Осыныкөрген қазақ қатындары сүйсініп: — Шоқланы қара! — Ойбай, Шоқланы қара! — Ауызға тепкілеп жатыр... — десіп шулап жүріп, сүйсінгенінен күліп те жіберісті. Өзінің әжесіне тығылып, табалдырықтан соғысқа қарап жылап тұрған кішкентай Үсен де Мақаның масқарасын көріп еді. —Шоқ! Ал бәлем, шоқ! Шоқ!—деді. Иіс кемпір Шоқлаға да ырза боп, кішкентай жетімегінің тіліне де сүйсініп, үні өшіп қатты күліп тұр. Жалғыз баласы Иса өлгелі бұл суық өмірде ең алғаш күлгені осы. — Айналайын Шоқла! Ұл-қызыңның игілігін көр!... Өл де маған ?— дейді. Осы кезде қораның ортасына құлаған жаулардың бірнешеуін орыс әйелдері мен қазақ әйелдері қамшымен сабап, төпелеп жүрген. Крестьяндар араласқалы Әзімбай тобы соққы жеп, тайқи бастады. Ендігі төбелес дәл Базаралы үйініңтұсына жеткен. Абылғазы мен Шодыр, Апанас тізе қосып ап, он шақты мырзалармен қарш-қарш етіп тақай берді. Сонда Базаралы бар пәрменімен айғайлап: — Жой, жаныңды сал! Қапта, кедей! Бей! Бей, собак!— деп, жұлқынып ақырды. Дегеніндей, осы түсқа өзге жатақ жігіттері де қаптай ұмтылды. Дәл Базаралының бұйырғаныңдай, жатақтың шоқпарлары мен обоздың жетектері Ырғызбай мырзаларына мейлінше майдан берді. Осы ғана бір сәттің өзінде ауру Базаралының қан қоздырар айғайын ұққан намыскер егіншілер мен Шодырлар анық бес мырзаны ұшыра-ұшыра домалатты. Базаралы әлі де: — Жой, бірін жібермей соқ! Сал барды!— деп ақырып тұр. Даусы бар ауылдың үстіндегі шуды, дабыр-дүбірді басып, алғыр қыран үніндей саңқылдайды. Құлаған бес мырзаның біреуі — Ақметжан, бірі төбелес қой — Ақылпейіс және, әсіресе, бағанадан талай кедейді қан қылған төбелес қой Елеусіз еді. Осылардың жығылғанын көрген соң, Әзімбайлар енді анық сырт берді. Соны сезіп, тағы өршелене ұмтылған Абылғазы енді бір қаптағанда, жаны аянкес мырзалар ауылдан сытыла берді. Шодырдың білегі жаңа қызып алған еді. Ол тура Әзімбайды көздеп үмтылып жүр. Бірақ ананың аты жеткізбей, бұдан сытыла береді. Қазір Шодыр тағы соны бетке алып, тебініп ұмтылғанда, Әзімбай анық қашуға беттеді. Өзге тобы да азайып қалған қалпында, жөңкіліп жөнеліп барады. Шодыр мен Абылғазы көп қуды. Бірақ жау жеткізбеді. Абылғазының аты семіздіктен майы тығылып, шаба алмай қалды. Шодырдың аты да жүгіре алмай жүр. Әлгі өзірде, өзі құлар алдында бар қайрат Шодырда екенін авдаған Елеусіз, бұның атын құлақ шекеден ұрып құлатып кете жаздаған. Содан бері Шодырдың «Сивкасы» өндіріп құлаштай алмай қалған. Қалай да мырзаларды адырға шейін жосытып, шошытып қуып тастап, Шодыр мен Абылғазы ауылға жайланып қайтты. Бұл уақытта ауыл үстінде соққыға жығылғандардың бәрінің аты ұсталып, байланып қапты. Жаудың ес жиғандарын Базаралы бірде-бір үйге кіргіздірмей, далаға айдап тастаған. Жатақтардың жаралылары да көп еді. Оларды өзді-өз үйлері күтіп, жараларын таңып жатты. Бұл күнгі төбелес еңбек пен бейнет елінің ашулы бетін ашты. Жазықсыз тартқан жаза , қорлық ашындырмай қоймас еді. Соның орайына жүргінші крестьяндар достығы мен көмегі де бөгде болды. Ақыры, әзіргі күнге бай ауылдардың отыз аты қолда тұр. Жуандар сөзге келсе бидайды төлеп, малын алар. Болмаса, еруліге — қарулы. Осыны қысқа ғана ойлап алған, Дәркембай, Базаралы, Абылғазылар енді өз елдерін желпінтіп, еңселерін көтере сөйледі. — Бас жарылса, бөрік ішінде. Кәрі шал, менің де басым жарылды. Өлгем жоқ. Тек жасымандар. Беліңді бекем ұста! Әлі алда талай теперіш бар!— деп, Дәркембай үш ауылға да өзі жүріп өсиеттеп шықты. Бүгін екі-үш үйге қатарынан ет асқызып, орыс достарын бөліп-бөліп қонақ етті. Жас балаға шейін Апанас, Шодыр, Дарья, Феклаға сансыз алғыс айтты. Бар үйде кәрі мен жастың аузында бүгінгі қызық әңгіме Мақаның Фекладан тепкі жегені. — Басына тепкізіп жатып бақ етіп, «айрылмас!» деп қояды,-десіп, әйелдер айтады да күліседі. Бұл күн кешке шейін жау ауылдар жағынан тырс еткен сыбыс білінбеді. Осы күн ішінде Апанас пен Базаралы ақылдасып, барлық обоз адамдарының кедей елге болысқан бір мол куәлік қағазын жасады. Ол — «потрава» турасындағы куәлік-акт. Егіннін көлемін, өскен молдығын айтып, соны бай ауылдардың мын жылқысы қалай таптап, жеп, жоқ қылғанын жазды. Осыдан соң әрі потрава жасап, әрі талаушыдай шабуыл жасаған жыртқыштық зорлық түгел сыпатталады. Көлденеңнен осы халдерді көріп, амалсыз куә болған отыз үй переселендер Семейдің уезл начальнигіне бар білгендерін мәлім етеді. Айтқандарының растығын бекітіп, барлық обоздағы еркек-әйелдер қолдарын қояды. Осындай заңды көмегін тағы көрсеткен переселендер көп қолдар қойылған мол қағазды Базаралыға әкеп табыс етті. Копиясы мен екі бөлек қағаздар. Апанас бұның біреуін қалаға жіберіп, біреуін үнемі қолда ұстауға тапсырды. Сонымен жолдан енді бөгелуге болмайтынын айтысып, дос обоз жүруге қамданды. Соғыста беті жаралы боп, басы ісіп қалса да, Қанбақ сол жараларын танып алып, обоздың алдына түсті. Енді барлық үш ауылдың еркек-әйелдері, бар баласы шұбырып келіп, жүргіншілермен ұзақ-ұзаққоштасты. Екі жағы да бір-біріне көп-көп алғыстар айтысып, қимай айрылысты. Осымен кеш бата обоз жол тартты. Енді бай ауылдардың тыныш қоймайтынын ойлаған егіншілер шұғыл кеңес құрып, екі түрлі байлау жасады. Алдымен қаладағы ұлыққа крестьяндардың куәлігін қосып арыз жолдайды. Бұл арызбен осы түнде қалаға араласы бар, пысықша жігіт Серкеш жөнеледі. Екіншіден, Дәркембай мен Абылғазы қазір барлық жайды өз ауыздарынан білдіру үшін, Абайға баратын болды. Осы байлау бойынша екі тарапқа кісілерін аттандырып, кедей ауыл келесі күнді күтіп қалды. Дәркембайлар келгенде Абай аулы кешкі асын ішкен жоқ еді. Әйгерімнің үйінде Абай, Мағаш, Дәрмен үшеуі ғана отыр екен. Қонақтармен амандық айтысып болған соң, Әйгерім асжаулық жайғызып, қымыз сапыртты. Күндіз болған жайды естігеннің үстіне Абай бағана түс ауа Мағаш пен Дәрменді жұмсап, шығасы кеткен егіннің жайын білдірген. Сол екеуі жиырма жерді ұзақ аралап, тегіс істен шыққанын анықтап көріп алған. Жерге түсіп, сынып, тапталып жатқан бидай бастарының қалғаны бар. Бірақ оны жиып алып болмайды. Әуелі, пісіп жетпеген көк бидай. Екінші, топыраққа тапталып, текке рәсуә боп қалған. — Тақыр-таза құртқан дегеннің нағыз өзі! — Тып-типыл жойған да қойған!— деп, Мағаш пен Дәрмен өз хабарларын аяқтаған. Абай бұларға: — Жатақтарға соқпандар. Әзір арадағы қалыс ағайын боп, тек істің дәлін біліп қана отырайық!— деген. Бұнысы—«келер тартыста кінәлаушы болмасын, ең алдымен кедейлермен ұштасып алды демесін» деген түбегейлі есеп. Мағаштар жауыз зорлықтың бар көлемін ашкзлы Абай қатты қиналып, тыныштық ала алмады. Бір кезде үнсіз күрсініп, ауыр ңалаға түскен шағында Оспанды есіне алды. «Әр жаққа толқып кеткенде андамай ауытқып баеса да, сүй&шидім екеи-ау! Ол болса, қазір сод ішікхі етід отырған бар Ырғызбайдың содыр-сотқар мырзасымақтарың сүйретіп алғызып, «ең әуелгі жаза осы» деп шетінен дүрелетер едім. «Жыртқыштың орайы — жыртқыштық» деп отырып, естен кеткісіз етіп сойғызар ем!—деп, ене бойын қалтыратқан, қайратты ашу үстінде отыр. Бір ауық көптен бойын мегдеген ел қаиғысына кетеді. Өмірді неден бастасам,әлі сол орында тұрғандаймын. Залым жауызбен алысқан сайын, жеті басты жыландай. Бір басын шапсам, тағы біреуі туады. Қайда, қайда бұл шығар жол!? Енді қашан елдік сәулесін көрем? Өткені ме осымен қу өмір? Кеткені ме, ұшығына жеткізбей мол арман? Жұртым деуге ұялудан арылам ба, жоқ па? Осындай ұлы толқын тамаққа жұмарланған дерттей бунай ма? Жүрекке тас тығылғандай тыныс тарылта ма?.. Әкесінің бүгін өзгеше қапаланған күйін естіген Әбіш кешке жақын Абай отырған оңаша үйге әдейі жалғыз келді. Мұңды жайын Абай бүгін Әбіштен жасырған жоқ. Соған орай баласы да өзінше бір байлаумен кірген екен. Сол ойын айта бастады: — Аға, бұл жолғы жауыздық та, жауыздық жасаушы да қақ қасыңыздан шығып отыр. Ол бірге туған ағаңыз істеген қиянат, жыртқыштық болғандықтан, сіз ұялып та қиналасыз. Іштен тынасыз, үнсіз уайымдайсыз. Ал менің айтайын дегенім,— деп, Абайға қарай жабыса жақындай түсті. Абай да Әбдірахманнан бүгін анық бір сүйеніш ақыл, көмек тосып қадала қарады. — Сіз осы сахараның әкімінен, жуанынан, бай- бағланынан зорлықшылдарынан момын елді қорғаймыз дедіңіз. Сол үшін жауыңыз да өшіге, өршелене соқтығады. Жатаққа тиіп отырғандар әдейі сізге тиемін деп осыны істеп отыр. Солай емес пе? — Рас айтасың. — Ал сіз ғой «көп халыққа қосылдым» деген жолыңыздан аумайсыз?— деп, Әбіш жауап тосқандай іркіле беріп еді... — Аумаймын, қайтпай өлемін! Осы меніңарманым мен сергім... — Ендеше, сол жолда батыл іске бекіңіз, есіресе, халық үшін болған мүндай ісіңіз, сол халықты ойландырып, оята түседі. Орыс қаумында қалың жұртпен тілек қосқан сапалы адамның бөрі де осындай қақтығыстарда барын салады. Үлкен жігермен араласады. Соны дәл бір осы кезенде сіз де қолданып көрсеңізші. — Қалай ет дейсің сонда, мен де сойыл алып атқа мінейін бе? Абай дөл сондайлық іске өзінің мезгілі өткендей, жасы ұлғайғанын бөгет санайтын сияқты. — Керек болса, соны да істеңіз, тіпті!— деп Әбіш аса нық байлап айтты.— Мұндай жауыздық, зорлық өзіне қарсы шыққан батыл қайратты көргенде ғана жасқанады. Базаралы, Дәркем-байлар соны бастап қойды. Бір айқайыңыздан кім қалар екен! Ал жаулар сонда есі шығып бас тартады. Тыныштықты өзіңізге де, момын елге де сонымен ғана табасыз!— деді. Абай ішінен осы ақылды шын мақұлдады да, енді бір жігерлі оймен батыл істің жолдарын іздей бастады. Сондай кұйде отырған үстіне Дәркембайлар келген. Абай бұлармен өте қысқа сөйлесті. Ендігі бар сөз, қатты берік қайратқа мінген жігерлі, тартыс сөзі. — Қазір ас ішіп, үйлеріңе қайтындар. Ертеңгі күні бастарыңа не пәле келсе де, бар қайратым мен білгенім, сендердің жолында. Мен сендердің қасыңнан табылам. Сөзім осы-ақ! — деді. Дәрменді жатаққа бірге аттандырып, қасына екі-үш жылпос жас жігітті қосып берді. «Ертең сәскеден әрі қандай тың сөз бен іс болса бәрін маған кісі шаптырып жеткізіп отыр» деп бұйырды. Ас іше салысымен Дәркембай, Дәрмендер суыт жүріп кетті. Осы кезде Тәкежан аулында бар үлкен-кіші Ырғызбайлардың жиыны жүріп жатқан. Олар күнұзын шапқыласып, енді ордалы қасқырдай ұлып табысып жатыр. Ертеңінде түс болмай кедей ауылға Ырғызбайдан Ақберді келді. Қасында бес жігіт бар. Оның да сөзі қысқа, қатал бұйрық болатын. Ырғызбай жиыны әмір етіп отыр. — Не бүгін кешке шейін ұстап алған жылқыны түгелімен әкеліп аяғымызға жығылсын! Болмаса, ертең сәскеде тұрысатын жерін айтсын. Бар Ырғызбай атқа мінеді. Тек аулының үстіне ба-рып тұрып, шаңырағын ортасына түсіріп, ойран саламыз!—депті. Ақберді Базаралының үйіне кеп түскен еді. Дәркембай мен Базаралы, Абылғазы үшеу і оңашалап ақылдасқан да жоқ. Сөзді Базаралы билеп сөйледі. — Пәлені бастаған мен емес. Ал сол пәле келіп жалмай бастаған соң алысқаным рас. Үндемей қойсам да өлгенім. Аузымдағы несібемді алған, аяйды деп отырғам жоқ. Орай бермей, борай берем дейсің ғой, аяздай қысып арқамды! Жылап өлмеймін, өлтірсең де, қырсаң да жағаңа жармасып өлемін! Өзім іздеп бармаймын. Ал ізденіп келсең, келіп көр! Оңсыз датірлігі талқан болған аш-арығым бар. Әйтеуір, өлген екем... бірақ жастығымды ала өлемін, бар, жөнеле бер! — деді. Бұл сөзді естісімен Ырғызбайлар тағы шапқылап түні бойы қол жинады. Дәрмен өзі болса жатақтарға келгенде Иіс кемпірдің үйіне түскен. Кешегі Әзімбайдай аузы алты қарыс дейтін, жасанып келген жаумен алысқан кедей тобы мынау. Бұлардың көбімен Дәрмен таныс қана емес, жиі араласатын дос та. Сол елдің басшы, бекем жандары Базаралы, Дәркембай ғана емес, Әбді, Қаңбақ, Сержан сияқты талай азаматымен де аз сөзбен тіл қатысып, сыр тартысты. Тістеніп тұрып, қайсар шыдамға мінген, бекініп білек шымырантқан қажыр бар. Тіпті, Иіс кемпірдің кешегі көргенін айтқаны, бақырауық Мақаның масқара болғанын күліп әңгіме еткені де бұл елдің, осы қарсылық үстінде сілкініп, көтеріліп қалғанын көр-сетеді. Намысты қайрат қашаннан бері басылып қалған бой-ларды енді бір сәт жаздырғандай. Иіс кемпірмен Дәрмен көп сөйлескен еді. Дәркембай кеше екі кішкене баланың оған жаны ашып жылағанын да, «атам үшін біз ержетіп, кек аламыз» дегенін де айтыпты. Дәрмен сол үшін Асанды қасына шақыртып еркелетіп, арқаға қақты. — Жақсы азамат боласың. Ер болып ер жетесің, қарағым. Сенің ағаң Иса батыр болған. Сен де сондай ешкім, еш нәрседен қорықпайтын асыл азамат боп өсесің,— деді. Дәрмен ағаның жалғыз Асанды мақтағанына* көнгісі келмегенҮсен енді Дәрменнің қолтығына кіре, тізесін қағып қойып, наразылық айтты: — Иә, Дәрмен аға, мен ше? Жалғыз Асан ба, мен де ер болам, ағамдай мен де батыр болам!—деп Иіс пен Дәрменді күлдіре оты-рып сөйледі. Өзі қатуланып, бүртиып апты, күлімсіремейді де. Дәрмен енді жақсы аңғарды. Үсеннің жүзінде Исаға ұқсаған жерлері мол екен.Қабағы, көз, мұрны — бәрі де биылдар, тіпті айқындап білініпті. Дәрмен Иіске осыны айтты да: — Айналайын Үсентай, рас айтасың, сен сондай боласың, болатының рас! Сені мен ұмытқам жоқ, Үсен бәрінен бөлек болады деп әдейі бөліп айтам!— деп күліп отыр. Үсеннің әкесіне ұқсастығын айтумен қатар Дәрмен Исаның өзін еске алып, үндемей шұғыл ойланып кетті. «Бүгінгі күн Иса болса, қандай ызамен алысар еді.Қандайлық әділ кек үшін шоқпар сілтер еді. Әзімбайға, Тәкежанға Исаның салған соққысы арамға, жауызға берілген бар жазаның ең бір ақ жолды, әділі болар еді-ау! Әттең, кешегі соғыста, тым құрыса, қара шоқпарын жауының өзіне бір сілтеп барып та өлмеді-ау» деген арман оянды. Сонымен қатар, Дәрмен көңілінде осы жыртық лашық ішіндегі жетім-жесір жандар туралы, жазықсыз жақсы жандар туралы үлкен бір сәулелі ой оралады. «Арғыны, бергіні, ертегіні жыр қылған не? Абайдан ақыл алып, сол Исаны бір жоқтауым жол екен-ау» деп түйген еді. Әзіргі әбігер, бүкіл күн үстінде осындай ой тапса да, Дәрмен оғаң терендей алған жоқ. Ырғызбайлардың соғыс-шабуылға анық әзірленіп жатқанын біліп, Абайға тағы кісі жөнелтті. Дәрменнің жігіттері бірнеше рет Абайға хабар әкелген-ді. Енді Ырғызбайлардың түнгі әрекетін естігелі, Абай қатты қимылға басты. Өз қасындағы Ербол, Ақылбай, Мағаштан бастап, бар көршілерін жиғызып алды. - Тұр, барындар. Осы мандағы бар кедей ауыл, есесіз көптің бәр-бәріне менің атымнан сәлем жеткізіндер. Қазір түн бойы, ертең ұлы сәскеге шейін тайлы-таяғы қалмай, жатаққа жетсін. Онда жете алмағаны менің аулыма, менің қасыма жиылсын. Ырғызбай көп пе, ел көп пе? Танытайын мен оларға! Жаяу-жалпымын демесін, тигенін мініп, қаруын сайлап, тек сол екі жерден табылсын!— деді. Айтқанындай, осы түнде бар жігіт жан-жаққа шапқылап тарасты. Сол түннің таңы қыландағаннан бастап Ойқұдық, Кіндікті, Қорық, Шолпан, Ералыдан жан-жақтағы бар қоныстардан кедей атаулы жатақтарға қарай созылды. Мұнда ат мінгендер де бар. Әсіресе, түйеге, өгізге мінгескендері көп. Бірақ барлық жұпыны киім, сұрғылт жүдеу жүзді азаматтың қолында шоқпар, сойылы. Жүректерінде өзгеше оянған намысты ашу, байлау бар. Жатақтардың жасағы ойда жоқтан осылай молая берді. Бұны істеп отырған Абай екенін білгенде, Базаралы ауруын да сылып тастағандай болды. Көздері де жайнап кетті. — Келе бер!.. Кедей елім... келе бер! Бетің дұрыс!.. Атаның ұраны қоспай, аталының қорлығы қосқан қосарым, қасымнан табыл осылай!—деді. Ал Ырғызбайлар түс бола бере атқа қонды. Үлкені де, жас мырзалары да тегіс сойыл-құрал қамдап апты. Жиыны жүз елудей іріклі сойыл-соғар... Бүгін бұлардың арасында кеше соққы көрген мырзалардың да жүргені бар. Олар обоздың жүрген-жүрмегенін біле келуді жатақтарға барған Ақбердіге өдейілеп тапсырған. Өйткені кешелер Шодырдың жетегінен жентек жеген сотқар, содар мырзалардың жүрегі енді оған қайта беттеуге шайылып қалған болатын. Бүгін мүжықтар жоқаегенді білгелі сол мырзалар жатақтарды боқтық астына алып, «жіберші, жібер» дегендей өршеленіп, құлшына жортады. Кешегі: «Тұрысатын жерін айтсын, болмаса, аулының үстіне барып шаңырағын ортасына түсіреміз» деген уәде бойынша Ырғызбай қолы сіресіп қаптап, жай бастырып келіп қалды. Сойылдарын қолтыққа алған, тымақтарының құлақтарын жымыра байласқан, қанын іштеріне тартқан рахымсыз жендеттер келеді. Жатақтар бар азамат мінердік ат болмағанмен, қолда барын қамдап, ерттеп, сойылдарын ерлеріне сүйеп, әзірлене берді. Әсіресе, өгіз, түйе мінген және жаяу қаруланған топ молайып, жыпырлап алыпты. Бәрі де Базаралы, Дәркембай үйлерінің сыртын ала топтанып жауын тосып тұр. Көліктің жоқтығы, ит жаяулық анау қара нөпір боп, айбар шегіп жай бастырып келе жатқан ат, көлікті, аспапты, дұшпан алдында бұлардың ажарын жауынгер ажар ете алмай тұр. Бірақ осы кезде екі жақтың да ойында жоқ оқыс бір көрініс туды. Ауылдардың егіні жақш, аласабел бар еді. Содан асып кедей тобына қосылғалы дәл жүз қаралы қарулы аттылар шыға-шыға келісті. Бұлар желе-жортып кеп тақай бергенде, ең алда келе жатқан Абай таныла кетті. Бар кедей тобы жамырап қуанысты. — Абай! — Абайдың өзі де бар! — О, жолың болсын, арысым!— деп, Дәркембай Абайдың алдынан өзі ұмтылды. — Міне, Дәке, қасындамын... Келіп көрсін, алып көрсін сені жау!— дегенде, жұрт шулап алғыстарын ақтарып жатты. Ырғызбайлар тақай беріп, бұл күйді көріп, іркіле бастап еді, алда келе жатқан Ақберді, Тәкежан, Ысқақ үшеуі ызалы болса да, естерінен адасқандай: — Мынау кім? — Абайғой!? — Кешеден жым-жырт жатқаны сол ма еді? — Ал бұ не болды? Құнанбайдың екі баласы жасасты ма!?— деп, Тәкежан айғайлап, Абайға сөз тастап тұр. Абай енді саспастан атын тебініп ілгері баса түсті. Қасындағы қалың тобын Абылғазы бастап, Абайға ере берді. Абай айғайлап тұрып, өмірлі сөз тастады. — Қайт арман, қоразданбай! Сен Ырғызбай болсаң, мүнда қалын ел!.. Менің елім, менің туысым да досым! Шапқызбаймын, жөніңе көш! Болмаса, Құнанбай баласы алдымен менімен соғысасың!—деді. Тәкежандардың артындағы көп Ырғызбай жасқанып, еріксіз қобалжи түсіі. — Қой, мынау масқара ғой! — Жатақ үшін жанын береді, бұл Абай! — Қарап тұрып өзіміз арандасамыз ба?— деп соғысар түрлері жоқ Абай соны аңғарып, тағы тақап, жерлей бастады. Жүзінде қазір төбелестің ашуы жоқ. Бірақ әділ қазының, әкімшінің табалаған қаһары бар. Сонша ызғарлы да батыл жүз. — Әй, Ырғызбай, мынау елді көрдің ғой!.. Өліспей беріспейді. Мен солай ет дедім. Тек соқтығып көр, арындаған Ырғызбай, артың ашылады. Басыңа қызыл тақия киіп, бөксеңе шақпақ таңба соқтырып қайтасың. Осылай етуді мен бұйырамын, мынау айыпсыз жылаулар болған жұртыма!.. Тек қазір кейн қайтта, үш кісі жіберіп сөзге кел!— деді. Ырғызбайдан айғайлап жауап берген кісі жоқ. Олар тағы да жалтара берді. Кейін алыстау серпіліп барып, біраз ақылдасқан соң үш кісі бөлініп келді. Ол — Ысқақ, Ақберді, Шүбар. Үшеуі де жүзбе-жүз келгенде, Абайдан ығып жүретін туыстар. Бұларды көрген соң Абай өзі де аттан түсті. Барлық өзге аттылар да кейін серпілді. Абайдың қасында тек Дәркембай, Дәрмен ғана қалды. Ысқақтар жастары кіші болғандықтан, Абайға сәлем беріп келіп, аттарынан түсті. Абай енді бұларды мысқылдап, ызамен күліп қарсы алды. — Атқа мініп, сойыл ұстап Абай шықпайды. Еркек туған біз ғана дедіндер ғой. Жоқ, бұған сендер жетсең, мен де осы жерге міндім. Сендердің ызаң дәл бүгін мені көрден де тұрғызар еді. Халыққа еткен осы зорлықтарынды тек көріп қойсам, қорлықтан өлгенім болар еді. Есесін әпермей, басыларым жоқ!.. Бітім мен билікті мынау Ысқақ, Шұбар, өздерің айт! Бұқпалама, көзіме айт!.. Қазір осы арада айтасың!— деп бұйырды. Сөйтіп басталған сөз кешке шейін созылған ырғасуға түсті. Бірақ бұл күні Абай қайсар қаттылыққа тас бекініп, өз айтқанынан мызғымай отырып алды. Сонымен кеш батарда келіскен байлау бойынша отыз ат кедей аулында қала берді. Оспанның жылын берер алдында Құнанбай ауылдарын осындай үлкен бір қақтығыс үйқы-тұйқы еткен еді. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|