Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАҚТЫҒЫСТА
|
2 Жастар «Қоңырәулиеден» көңілді боп қайтсада, ауылға келіп Абаймен аз әңгімелескеннен кейін, бұнда үлкен әлек туғанын білді. Болған жайды қысқа әңгімемен жастарға айтып берген Абайдыңөзі. Кешеден бері ойда жоқта, жаңадан туған бір бәле басталып тұр. Тағы кесірге соғатын жанжал. Бұл тың уақиғаның тап ортасындағы адамдар Оспан мен Оразбай болыпты. Абайдан естіген қысқа сөздің жайын осы түнде Мағаш пен Кәкітай оңаша отауға барып отырып Ербол мен Ақылбайдан білді. Әбіш әкесінің қабағын көрген соң, оның мұны мен уайымын сезініп тыныш үйықтай алмады. Әуелі жатып көрсе де, кейін қайта тұрып киініп, Мағашпен оңаша әңгімелеспек боп, соның отауына келді. Онда Ақылбай, Ербол және Мағаш пен Кәкітай төртеуі оңаша әңгімелесіп отыр екен. Мәжіліске Әбіш келіп араласқан соң, отауда қайтадан шай қойылып, осы түн бойы, таң атқанша Абайдың жас достары кешеден бергі естілген жаманат жайлар туралы ұзақ сөйлесті. Ербол мен Ақылбайдың кезектеп айтып, Әбіштерге толық білдірген әңгімесі мынау еді: «Қоңырәулиеге» кетіп бара жатқан жолда, Мағаштың Әбді-рахманға айтқанындай, Оспан Оразбай аулына барады екен. Бір болыс елдің билері мен елубасыларын, старшын атшабарларын және песірін ертіп барыпты. Есболат үстіне, соның ішінде, әсі-ресе, Аққұлы баласы Оразбайдың өзіне салмақ салғалы, сиязды соның аулының үстінде құрғалы барады. Осы дақпырты естіген Оразбай жылысып қалаға кетеді. Артына екі түрлі егес тастапты. Біреуі — Оспанға сияз берілмесін деп исі Есболатқа тапсырған сәлем. Екіншісі — өз қарамағындағы екі старшын Есболаттан приговор жиып, хат мөрлеп, арыз әзірлеп алып, Оспанның үстінен Семейдің оязына, жандаралына шағым айтпаққа кетіпті. Бұл жайын Оразбай жасырмапты. Оспанға жеткізетін кісілер арқылы ашу сөздер айтқан. Оспан болса, Оразбай мен оның айналасындағы ұрыға құрық беріп және сонымен байлықтапқан бірнеше жуан-содырды шет елмен ақылдастырмақ еді. Шыңғыс ішіндегі көптен бергі бәле, тартыс кезінде — құрықсыз кеткен, тыйымсыз тентек пен терісті тезге салмақ. Бір жағы Қаракесек, бір жағы Уақ пен Керей сияқты көршілес елдердің Оразбай басынан көрген шығыны, зорлығы көп болғандықтан, сияздың басын осы ел ішіндегі ең жуан сотқардан бастамақ. Көп тайғақ болыстың тісі батпайтын іс. Бірақ Оспан өзі Ьолыс болғанда, шамасы келсе, әділ боламын дейтін. Оразбай сияқты азулыдан бастап, ырқына көндіріп алса ғана өзге елдің барлығында бұның сиязы ойдағыдай жүрмек керек. Оның үстіне, Оразбай мен Жиреншені көп заманнан бері Оспан іштей жек көреді. Бүкіл Тобықты ішіндегі арам есеп, тынымсыз бәленің кесірлі көзі, үясы осылар ортасы деп біледі. Бүгінгі күн қанаты қырқылған құстай боп, шетінен тұралап, сорға қамалып қалған Жігітек сияқты туысқан ел әлегін де қоз-дырып жіберген осы Оразбайлар деп ұғынады. Байлығымен, қы-ңыр-қияс қылығымен де Оразбай әлі күнге ешкімге ырық берген емес. Содыр-сотқарды тыю жолында қатуланып бекінген Оспан өз ішінде дәл өзінің ағасы болса да, Тәкежанды да осындай қырына алмақшы. Кімге болсын тура сөзін таймастан бетке соғып, қатты айтатын Оспан осылардың өздеріне болыс болмай тұрған күнінде де қатты соқтығатын. «Қарын шашы алынбай келе жатқан халықтың анық каскөйі осылар!»дейтін. Оспан болыстыққа оншалық ынтығып келген жоқ-ты. Болып отырған ұлықтығына бұл бас үрмайды. Сондықтан ертең түсіп қалады екем деп қорқар да жайы жоқ. Жаратылысында бірбеткей, тұтас тұлғалы Оспан атқамінер атаулының алдамыш, бояма, сиқыр-сайқал мінезінің барлығын айыра беруге де шорқақ. Бірақ бұның бетінен қандай айлакер, залым, содыр мықты болса да жасқана жүретін. Үлкен көзінде алмас бардай. Бүкіл Тобықты ішінде дене бітімі алып сияқты келген әрі биік, әрі балғын жуан, алмапсадай. Сол дене бітіміне орай Оспанның қайрат-күшін де көп ел қатты тамаша қылады. Қайратының молдығын «Түйе балуан» деп, сан кісіге бір өзі төтеп беретін, бұл заманның «дәуі», «батыры» десіп те жүретін. Өзін сүзгелі келген дөнежін бүқаны сыңар қолымен мүйізінен ұстап, жүлқып тартқанда етпетінен шөке түсіріп, тұрғызбай қойған бір ісін жұрт аңыз етіп кеткен. Кісі алатын қабаған төбетті қапқалы келген жерінде қара түмсығынан самса тартып, жалғыз шертіп, омақа атырып, талдырып түсіргені бар. Қүдыққа түсіп кеткен жардай тайлақты екі өркешінен жалғыз өзі көтеріп, сүйреп тартып алғаны да бар. Ішкі мінез, қайратына осындай елден өзге зор кеуделі Оспанның алып күші қосылған соң, оның ашулы бетінен кім де болса жалтарып жүреді, тайқып соғады. Әлі күнге шейін біреуді жем етуге, арамнан олжа айыруға ауызданып көрмеген Оспан бұл жүрген Тобықты кісілерінің бәрінің ортасында ең мырза, қолы ашық, қонақылығы өзгеше кең саналатын. Кей уақыттар бұл туралы қызық әңгімелер айтқан ағайын, оның қонақшылдығын күлкі ететін. Аулының қасынан бұған соқпай, үйінен дәм татпай өтіп бара жатқан жолаушы болса, шақырып алып кінәсалып өкпе айтадыдейтін. — Аулымның қасынан қонақ болмай өтетін, менің дәмімнің саған не жазығы бар? Дастарқанымның қандай айыбы бар? Жөнінді айт!— деп, кейбір кісілерді әзілдеп, әлек етеді дейтін. — Жұрт «қонақ шығын шығарады» деп безер болса, біздің Оспан қонақ келмеді деп жылап отырады!— деп, Тәкежан, Майбасарлар бұны сыртынан мазақ етіп жүретін. Сол Оспан Оразбай аулына барып, оның бұған істеп кеткен қарсылығын тамам билердің көзінше білгенде, қатты томырылып, қайнап ашуланды. Қап-қара боп түтігіп кеткен жүзінде түк-түгінің бәрі сояулап, үдірейіп шыққан-ды. Оразбайдың өз үйіне кіріп отырып, ақыра зіл тастаған. «Осыдан жердің түбіне кіріп кетсе де, Оразбайды лақша бақыртып, байлатып алғызбай, тыным таппаспын!» деп аттанған еді. Оразбай қалаға шапқанда, артына не ғып тастап кеткен Ыспан деген інісі болатын. Ол Оспанға қарсы сөз қатқан жоқ. Үндемей аттан түсіріп, үн қатпай, сазарған күйде аттандырып салған. Бірақ ауылдарынан Оспанды жөнелте сала, қалаға Оразбайдың артынан қос атпен кісі шаптырды. Оспанныңызалы сертін жеткізген. Сол сәлемінде: «Оспан болыс теріс азу қара қабандай болып, қабарып кетті. Бетіне жолықса іреп кететіндей аңғары бар. Аямасын! Қапы қалып, опықжеп жүрмесін Оразбай!» деген болатын. Ал Оспан күймеге үш ат жеккізіп, дәл сол Есболат Қарасуынан қалаға бір-ақтартқан-ды. Жегін атты ауыстырып отыру үшін қасына бес-алты салт атты жүрдек жігіттер ерткен. Олардың астына да өңшен жарау, сенімді мықты аттарды мінгізген. Сөйтіп, әр бекетте аттарды ауыстырып, кезектеп жеткізіп отырып, бір күн, бір түн бойы тоқтаусыз талмай тартып, қалаға кеп түскен-ді. Бұның алдында Оразбайдың жеткеніне үш-ақ күн болған. Ол тілмаштар, адвокаттар арқылы қағаздарын жөнге салдырып, арыздарын орыс тілінде сайлатып алып, келесі күні сәскедё Казанцев ояздың кеңсесіне жаңа кірген екен. Оспан да жолдан келген бойында, Оразбайдың бар әрекетін сұрастырып біліп алып, үш ат жеккен күймесімен қырдан келген қалпында Оразбай кірген есіктен ілесе қуа кірген-ді. Бұл сағатта Казанңев кеңседе жоқ екен. Оразбай бұрын келсе де алдағы ұзынша, салқын бөлмеде томсарған жүзбен, өз ашуымен түйіліп отыр. Оспан оны көре бере үлкен бір айлалы, жасанды құбылысқа түсті. Жасы үлкен Оразбайға сәлем беріп, жалпылдап амандасып, жарқырап, ақсия күліп, іші-бауырына кіре келді. Оразбай бұның жүзіне қайта-қайта оқыс бұрылып, таңдана қарады. Оспан араздықты үмытқан ба? Немесе бұрын ұлық болып көрмегендіктен араздасып ұстасудың жөнін білмейтін аусар ма?! Оразбай осыған таңырқап, біраздан соң өзі де күле сөйлейтін болды. Оспан: — Оразеке! Ашу ағадан, айып ініден! Маған томырылып кетіпті деп есітіп ем! Мен, өзің білесің, қазақ баласына жалынып, жорғалап көргем жоқ-ты. Сенен қорқып отырғам жоқ. Қойның толы арыз болғанмен, одан шошиын деп отырган Оспан жоқ. Менің болыс болғаным жаңа ғана. Істеген ұлықтық қылмысым жоқ. Елге де жазықты емеспін. Ал мынау сен кіргелі отырған ұлығың болса, оның қатынының қойнынан да шыққам жоқ. Бұны Казанцев өзі де біледі. Қүдай ақына, қазір сен екеуміз қатар кіріп көрелік, әуелі сені тындамай, мені тындайтынына қолынды бері әпкел!— деп бір қойды, Осы сөздердің бәрін айтқанда Оспан аппақ тісін ақситып, күліп отырып, жарқырап айтты. Сөйтіп, келесі сәтте Оразбайға: — Мынау үйдің іші қапырық, түншықтырып барады. Тыста көлеңкеге шығып сөйлесейік. Ашуланып кеткенінді біліп, артыңнан әдейі куа келдім! Інілік бір базынам бар, соны тыңдап шық! Сон соң, мен қайтып жүре берем. Арызыңа аратүсейін деп келгенім жоқ. Жүр, тысқа шығайық!—деді. Оразбай сүлесоқтау болса да Оспанның артынан ерді. Далаға шыққан соң Оспан көшенің қарсы бетінде көлеңкелеу жерде тұрған күймеге Оразбаймен бірге тақап келген еді. Көшірі Баймағамбетке үлкен көзін қысып, «әзір тұр» дегендей боп, иек қақты. Өзі Оразбайдан екі есе биік, занғар бойымен оны бауырына ала тақап тұр. Енді өзге сөзді қойып, Оразбайға қатты ақырып, бір-ақ Бұйрық етті: — Сақалынды... соқыр төбет! Отыр жаның барында мына арбаға!..— деп, от шашқан үлкен көзін Оразбайға оқтай қадады. Оның қыбыр еткен қимылын бағып қалыпты. Оразбай селт етіп, кейін серпіле беріп: — Өй, қу сотқар!.. Сен не тантып..деп, кеңсе жаққа алақтап, айғайлап сөйлемек болып еді. Бір жалт еткенде,көшенің басқа бұрышында тұрған өз көшірін көзі шалып қалды. Тым құрыса, соны көмекке ша-қырғысы келгендей. Осы кезде Оразбайдың тартысатын аң-ғарын танып алған Оспан, оның ұзын қара сақалымен кеңір-дегін қоса қысып, мытып жіберіп, екінші қолымен сарт етіп Оразбайды жауырынынан бүріп кеп алды. Қоянды бүрген ба-бындағы қара бүркіттей шеңгелдеген қалпында Оразбайды тік көтеріп алды да, күйменің түкпіріне арық тоқтыдай қып, қойып кеп жіберді. Осы бетте өзі де күймеге секіріп мінді. Тыпырлаған Оразбайды кеудеден қатты бір қойып, талдырап тастады. Баймағамбетке: — Шапшаң! Айда! Елге тарт!— деді. Баймағамбет те аттарына бишік үйіріп, «Ну, пошел!» деп, орысша әмір етті. Ауыр күймені күлдіретіп, шапқылай жөнелді. Ертістен бер жаққа өтіп,Шыңғысқа қарай тартатын үлкен керуен жолына түсіп алған соң, кең-байтақ оңашада Оспан арбадан түсті. Шолақ Бұйрық беріп, Оразбайды өзімен бірге түсірді. — Егесетін немесіңғой... Есіңнен кетпес иттікті, өзіңістеген сан иттіктің орайы деп біл! Қор етіп әкетемін. Таң мынаны ар-баның артына!— деп, өзі Оразбайды балаша көтеріп алып, күй-менің артындағы кең орынға лақтыра сілкіп, бұрап соқты да, Баймағамбетпен екеуі боп, Оразбайдың арқасын күймеге беріп, белуарын, қол-аяғын арбаға шандып, таңып салды. Сөйтіп, елге тартқан бойында, арбаға таңып алған Оразбайды дәл осы күйінде қорлап, жазалап отырып, келесі күні түнде жайлауда, Шақпақта отырған өз аулына кеп түскен екен. Оспанның Оразбайды осылайша мазақ жазаға үшыратып, қорлап әкелгенін білгенде, Ырғызбай іші көп дабырайтпаса да, өзара қатты өрекпіп,әлекке түсті. Бұндай іс болар деп ойлаған біреуі де жоқ екен. Барлық ағайын сөзі, бұндай істі тек қана Оспан істей алады. Достыққа да, қастыққа да араласса, үй жыққандай екпінімен араласатын Оспанның ісі. Сонда да араз адамына дәл бұндай жазаны жасаған кісі бұл өңірде болмаған. Осының арты үлкен жаулық, араздыққа, мол бәлеге соғады деп сескенген сөэдер Шақпақта, Жыландыда, Керегетаста, Ботақан ошағында отырғаң Ырғызбай ауылдарының бәріне тарады. Абай бұл хабарды естігенде, Оспан аулына Брбол мен Ақылбайды жіберді. Оразбайдың жауыз екені рас еді. Осы елді, көпшілікті зарлатқан қанды ауыз қасқырдың ең сойқаны сол. Оспан оны табуын дұрыс тапқан. Бірақ бұндайлармен алысқанда халықтың есесін әперіп отырып, асағанын қайта құсқызып, елге әйгілеп алысу керек еді. Ал Оспан өз басының жауы етіп алысыпты. Өзінің өші мен кегі үшін алысқан кісі боп кетіп отыр. Бұның арты белгілі — екі жуанның басараздығы, бәсекесі болады да қалады. Тек жаманшылық, жаулықты қатты ұлғайтатын іс болады. Енді мол бәлеге белшесінен батқан деген осы. Осылай етіп алғаны оғат болған. Бірақ жазалауын жазалапты. Енді босатып жіберсін!— деген. Оспанның тағы бір ағасы Тәкежан болса, ол бұл тұста, үл-кен айлакер атқамінердің аса сайқал құбылысына түсті. Осы ха-барды естісімен Оспан аулына тақай бере, Тәкежан әрекпіп, дабыл салып еді. Оспанның үйіне кірмей, атынан түсе сала, Ораз-бай отырған ұраңқайға ұмтылған. Үйге кірместен дабырлап сөйлеп: — Бұл не бәле?! Неткен сұмдық?! Қазақ баласының біріне-бірі бұндай жамандық еткенін қай атамнан көріп едім?! Араздығым болса да, аямас жаулығым бар ма еді ? Қайда! ? Қайда Оразбай! ?— деп, қасындағы жігітіне ұраңқайдың есігін ашқызып тұрып, осындай сөздерін айтып алып, үйге кірген. Оразбайдың астында көнелеу тайтері бар. Басында жастықта жоқ. Ол бұралып, әлсіреп қалған күйінде, бүк түсіп жатыр екен. Тәкежанның даусын естісе де, басып кегерген жоқ. Үн де қатпады. Жаратылысында тастай қатты, қайсар біткен Оразбай Оспан қолына тұтқын боп ілінгелі бір ауыз сөз қатпаған. Ұзақ жолда екі күн, бір түн жүріп келгенде жалғыз тамшы су да татпаған. Баймағамбет әлденеше рет жол бойында сусын мен су ұсынғанда, «тарт зәрінді» дейтін. Зекіп, тайдырып, жауларының қолынан бір тамшы су да алмай қойыпты. Бұл ауылға келгелі де сол мінезінен аумаған. Әрі аш, әрі үнсіз, тас түйін боп, қатып қалған емендей. Тек көк долысы, ызасы буып қойған күйде. Тәкежан бұның осындай қайсарлығын да есітіп келген. Қазір қасына барып отырып, басын көтеріп сүйеп, алдымен сусын алғызып, өзі үсынып еріксіз қымыз жүтқызды. Оразбай енді ғана жалғыз көзін ажырайта ашып, Тәкежанға қарап қысқа ғана тіл қатты. — Құнанбай баласы, не осы жерде өлтіріп, қара сорпамды ішерсің! Болмаса, ахиретке дейін екі қолым жағаңда! Тек қыларыңның бәрін бүгін қылып қал! Жауымның үлкені — Оспан, Ыбырай. Аузыма су тамызған ақың үшін сені жауымның басы демеймін. Бірақ, Тәкежан, бұдан былай сенің де аңысыңды аңдармын. Бар, басқа сөзім жоқ!—деп, айналып тағы жатып қалды. Тәкежан өз қасындағы жігіт қосшысын тысқа шығарып жіберіп, Оразбайға еңкейе түсіп, күбірлеп сөйлеп кетті: — Бәле бұған жеткенде, мен де құр Құнанбай баласы едім деп, Абай мен Оспанның отына күйе бермеспін. Қалаға кетерде Демеуден айтқызып жіберген сәлемің маған жеткен. Ойланбай қалғам жоқ-ты. Көрісерге күн қараң деп жүргем жоқ, Оразбай. Осы айтқанымды ішіңе түйгейсің! Бұл арада, бұдан ары шешіліп, ашыларым жоқ. Бірақ сен қалмақ емессің, ежелгі жауым сен бе едің?— деп, даусын қатайтып, дабырлап сөйлеп кетті: — Тұр қазір!.. Анау менің ерттеулі тұрған атыма сол қалпында мін, қасыңа менің атқосшымды ертіпалда, жөнел! Тұр!.. Мін атқа! Менің қолымнан сені алатын құдайдың құлы шығып көрсін. Бұл иттікке бұдан ары шыдайтұғын арым жоқ!—деп қатуланып алды. Оразбайды қайратты қимылмен еріксіз тұрғызып, басына тымағын кигізді. Белдігін де буындырып берді. Сөйтіп, тысқа алып шығып, өзінің семіз қызыл атына өз қолымен аттандырып мінгізді де, қасына жолдасын қосып тұрып, жас жігітке Бұйрық етті: — Мына Оразекенді жолда түсем деген аулына түсіріп сусындатып, дәм ішкіз де, шаршатпай, күйзелтпей, дәл өз аулына апарып сал! — деді. Сонымен тұтқыннан Тәкежан қолымен босаған Оразбай Есболатқа қарай тартып кетті. Тәкежан енді Оспан үйіне келген еді. Үйдегі келің-кепшік, бөгде кісінің барлығын шығарып жіберіп, Оспанмен оңаша сөйлесті. Ол інісіне де қатты ажармен қадалды. — «Қорқыт дегенде, осылай қорқыт деп пе ем!» дегендей, сенің бұл қай қылығың!» «Осылай ет» деп кім үйретті саған? — Қорықпай-ақ қой! «Үйреткен сен» деп, Төкежан, саған жала жапқалы отырғаным жоқ. — Ендеше, үйреткен Абай шығар? — Оған да жала жаптырмаймын. Істеген өзім! Сен немене өрекпіп, үрейің қашып келді? —Жаулықты осындай насырға шаптырғанды қай атанңан көріп едің? — Көрмесең, мен істедім! — Неге істейсің? — «Бұзықты тыям» деп істеймін. — Неше бұзыққа осыны етіп ең? — Бұзықтың басы Оразбай, әуелі соған етпесем, кімге әмірім жүреді. — Оразбайды оқытатын сен бе едің? Ол сенің өзінді оқытам деп жүрген жоқ па? — Ол менен арамдыкқа артықпын дейтін шығар! Адалдық оның татып көрген асы емес. Сенің де, оның да арам астарың адалдық! Мен елдің көз жасын тыйып, айналадағы көрші елдің есесін Оразбай мен сенен әпермесем, өзге жаман-жәутік, жалғыз-жалқы сүмелек ұрыдан әпергенім құрып қалсын! — Ой, үйткен сенің болыстық, әкімшілігің құрып қалсын, ендеше!—деп, Тәкежан ызалы мысқылмен мазақшп сейлеп кетті.— «Әделет», «адамшылық» деген осы Абайдан алған тәлімсымағың ғой. Сол «шылығың» «былық» болғанда да осылай тантисың ғой. Жетістірген әделетің осы ма?! — Әделетім осы. Иттің жазасы иттік болмаса, өзге тілді түсінбейді. Қысқасы, өзіңнің жамбасыңа батып отыр ғой,ә? Кешегі күн сені «жау» деп, Жігітекті айдап салып, тал түсте қосынды талатқан Оразбайдың дұспаны сен едің. Бүгін бұлаң беріп, бұлтаққа түсіпсің ғой? Осыныңның сырын айтшы? — Мен араз болсам да, безер болғам жоқ. Сенің бастаған бәлеңе көзді жұмып, ере берер жайым жоқ. Соқыртеке ойнап отырғам жоқ, сен жетектеп апарып, жарға жығатын. Оспан бұл жерге келгенде, Тәкежанның ендігі айла-тәсілін анық аңғарды. Жақында өзі естіген бір суық сөздің шын екенін енді түйді, — Уәй, Тәкежан! Бір бұралқы сөзді әнеугүні есітіп ем. Бірақ ондай жаманшылыққа сен басар деп ойламап ем, қимаған ем. Оразбай мен Жиренше екеуі. бір Үлжанның баласы — сені мен екеуміздің арамызға жік салмақ. Жарғақ құлағы жастыққа тимей жүр деп естігем. Азғырындыға оңай түсері осы Тәкежан болар деп, саған неше алуан сөз салып жүргенін де білемін. Жаңа сен келіп Оразбайдың үстіне шүрқырап түскенінде: «Мені тентек іні етіп, өзі ес жиған аға болып сырттан билегені шығар. Соның дегені болсын» деп қыбыр етпей отыр ем. Енді аңғарсам, сен Оразбайды жөнелткенде мені мен Абайды сатып тұрып, соның қанжығасына біздің арымыэды байлап жөнелтіп отыр екенсің ғой. Сенен бұрын анау арам ұлың Әзімбай Оразбайдың азғырындысына ергелі емексіп жүр дегенді естігем. Ендеше, дәл осы Оразбайға істеген істі мен сені сынау үшін істедім: «Шымбайына қалай батар екен! Бір жағына Оразбай түссін, бір жағына мен тұрайын! Кімге қайысар екен» деп, сені андамаққа істегем! Атасын, анасын сатып, азғын жолға бара ма, жоқ па деп істедім. Міне, бар қоймайды ақтарып көріп отырмын. «Осы өтірік еді» деп жалтарып көрші! Бірақ есінде болсын, Тәкежан. Осыдан соң Оразбайды бір бақсам, сенің қия басқан қадамынды екі бағам. Оның сөзіне ергенінді көрсем, бір Тобықты емес, бүкіл қазақ баласы қарғыс айтсын, тоқтарым жоқ. Қасымнан қия басып, Оразбайға кетіп көр. Кәпір қауымында өтсем де, құрбан етіп, өзің менен «дәл ит баланды»тура өз қолыммен бауыздап өлтіремін! Бар, сенің ендігі сөзінді қор болып тындар жайым жоқ, жүре бер!— деді. Тәкежан енді біраз сөйлесе, Оспанның ашуы қайда соғарын біле алмай, қатты сасыгі қалды. Ішінде бүгіп жүрген есебінің бәрін Оспан анық көріп, аямай ашып салып отыр. Інісіне енді қайырып жауап айтпай, жүлқынып орнынан тұрды да, үндемей, сазарған күйде шығып кетті. Тәкежан осы жолы Оспаннан естіген сөзден соң, бұрын өзі есепке мықтап алмай жүрген бір бөлекше ойға кетті. «Нені есіттім?.. Енді бір бел ассақ, менің жауым жат емес, қақ қасымнан, жақынымнан шыққалы тұр екен ғой!..» деп ойлады. Расында, бұрын бұл өзін «аға сұлтан Құнанбай баласымын» дейтін де, «бар Құнанбайдың есебі түптің түбінде бір жерден шығады» деп білетін. Солай болған күнде бар Тобықтының әміршісі бұлар өзі. Өзінше осы елдің ханы Құнанбай, сұлтандары осы Тәкежандар. Тобықтыны алып жесін, шалып жесін обал болды дейтін, қолынан алатын кім бар еді! Енді олай емес. Құдайын ұмытқандар, ата жолын сатқандар шығыпты. Ол — Абай, соған ерген, азған Оспан. Ендеше, не керек, бетің-жүзің бар демей қарсы алысу керек. Бұлар аға сұлтан Құнанбай жолы ғана емес, қазақтың абырой, инабат иесі жуан-жақсысының бәріне қас екен. Олай болса, сол Оразбайлардан дәл мыналарға қарсы шоқпар жию керек. Оразбайларға не керек?! Оған жолына бөгет болушының бәрімен аямай алысатын көмекші ғана. Өзі болса, ұстасқан жауымен алыса да біледі. Келісер досымен табыса да біледі. Менің керегім де сондай кісі. Тек ағайынға, ел аузына, сыртқа сөз боп кетпес үшін еппен жалғасып, ұштасу керек деп қорытты. Оспан мен Абайға жауыққан күйде Оразбай кетті. Осы жаулықтың аралығында енді қалай басарын шеше алмай, бірақ ішінен Оспан мен Абайға бірдей ызалы, бөтен көңіл бекіте түсіп Тәкежан кетті. Дәл осы уақиға үстінде Тәкежанның мұндай мінезге ауысатын астыртын себебі де бар-ды. Оразбай Оспанның бетінен ығысып, қалаға қашарда өзінің баласы Демеуге тапсырып кеткен бір ісі болатын. Демеу алыс-тартыста әкесі қолданатын айла-тәсілдің барлығын біледі. Ел жұмысында ақыл мен қайратты, шешен тілді бірдей байқатып келе жатқан партия-бәленің жаңа перісі. Ол Оразбай қалаға кетісімен, Әзімбайға кісі салған. Бұрыннан айтылып жүрген, «берекенің сөзі» деген, «Құнанбай баласы мен Аққұлы баласының арасындағы алалықты жояйық. Осыған Әзімбаймен екеуміз себепші болайық. Әзімбайдың бесіктегі қызын менің үш жасар ұлым бар, соған айттырмақпын. Мына ел бәлесін ушықтырмай өрттің алдын алу үшін, дәл осы күнде әдейі айтып отырмын. Тәкежан мен Әзімбай тек ырзалығын білдірсін. Ертеңгі күн Оразбайдың тобынан жүз жылқы қарғы бау жіберемін» депті. Осы сәлем Әзімбайды емексітіп, Тәкежанды да қатты қызықтырған. Бүгін Тәкежанды төсегінен шошытып, шоршытып тұрғызған және Оразбайға арашашы етіп, оны шыжық қып тұрған осындай тұсау сөз. Оспан бұлардың тұзақтарын үзіп талқан етті. Дәл мынадай бүрқ етіп шыққан өрт үстінде Тәкежан құда бола алмайтын болып қалды. Жүз жылқы қарғы бау қаншалық ыстық жалынмен тартса да, бүгін Тәкежан қолына тимейді. Бірақ анық жаулық туды. Екі беттегі араздардың кімдер болатыны, отқа кімнің қолы күйетіні де ашылды. Тәкежан аулының белге соққан жыландай боп, әзірше титығы құрып тұрғаны да мәлім. Бірақ түбінде осы бәле созыла барса, Тәкежан мен Оразбайдың ұғысуы Тәкежан мен Абайдың ұғысуынан оңай екені да айқын болып қалды. Бұлардың жауы іштен де, сырттан да шеп қосып, тұтасар түрі бар. Жастар «Қоңырәулиеден» қайтқанда, бұндағы жаман-шылықтың қарасы осылай болып, дауыл бұлтындай төніп келіп тұр екен. Тілесе, тілемесе де Оспанның асығыс ашумен салған оты, енді елден бұрын Абайды шарпитынын барлық жастар айтыспай-ақ аңғарып отыр. Үйқысыз, мазасыз ойлар қинаған Абайға Әйгерімнің құс төсегі тастай батады. Көп күрсініп, дөңбекшумен ұйқы қашырған Абай да бұл түнді көз ілмей өткізді. Осы күндерде еліне қысқа мезгілде келген Әбіштің де қалаға қайтатын шағы жеткен еді. Дәл осы шақта атшабар Далбай Абайға болыс кеңсесінен оқшау қағаз әкелді. Ол Абайды ояз Казанцевтің алдына жа-уапқа шақырған повестка екен. Шыңғыс болысында недойм-ке төлемеушілердің ісі турасында, жауапкер есебінде шақыртыпты. Бұл қағаз келгенде Абайдың айналасындағы топ сескеніп қалып еді, бірақ Абай қынжылған жоқ. — Осымен шақыртама? Шақыртсын. Барлықөзге жауаптар үшін де шыныммен, барыммен жауап беруге әзірмін дейтін сапарым осы, не көрсем де тәуекел, өкінбей кететін жолға жүрем,.. Маған жеке ат-арба әзірлендер!— деді де Әбіштермен бірге жөнелетін болды. Қасына Дәрмен мен Баймағамбетті ертті. Әбіш болса Мағаш, Кәкітаймен сүйісіп болған соң, қалыңтоптың көз алдында үлкен күймеге мінді. Ол арба қоңырауы шылдырай түсіп, көгалды шаңсыз жолмен Семейге қарай тартып кетті. Сол күйменің артынан трашпеңкеге мінген Абай, Дәрмен, Баймағамбет те жөнелді. Бұлар кеткенде, ел бәлесінен үлкен әлекті күткен жастар тобы қиналуда қалды. Бұл күндерде Семей қаласында, ОразОай ұзақ Оәле қуған қалпында, Казанцевтің кеңсесінен шықпай жүрген. Оспаннан көрген тепкіден соң, үйірімен жылқы айдатып, қалаға әкеп сатқызып, ояз, жандарал кеңселеріндегі, сот маңындағы тіл-маштарға көп ақша өткерген-ді. Солар арқылы әр кеңсенің үлкенді-кішілі чиновниктеріне де осы күнде білікті, көзтаныс арызшы боп алған. Соңғы бір күн Оразбай Казанцевтің өзінде болды. Бұл жолы айтқан арызы мен шағымы Оспан ғана емес, әсіресе, Абай жайында болатын. Казанцев Тобықтының жайын өзі жақсы білетіндігін көрсетіп, әуелі: — Құнанбаевтардың бәріне шағым жасайсың ба?— деп сұрап еді. Оразбай олардың бәрінің үстінен шағым жасамайтынын айтты. Мысалы, Тәкежан және бұрын болыс болған Шұбар, Ысқақпен бұл жаман емес екен. Ал араз болғаны — тек өзін ғана жазалаған Опан емес, болыс болмай елде бөғде жүрген адам — Абай. Осы жайын білдіргенде, Казанцев Оразбайдың неше алуан сыры бар, шытырман адам екенін байқады. Бұл — алысқан адамына көп тор құратын және айлалы адам. Жаулықта ешбір әдісті, шағым-жаланы талғамайтын қасқыр адам болу керек. «Нақтылы айыбын айт!» дегенде, Оразбай қабағын шапшаң түйіп, шұғыл танданған кісінің кескінін көрсетіп, сөйлеп кетті. Өз қасына жақын ұстап отырған қара мүрт, шұбар тілмашты топшыға қағып айтып отыр. — Е, тақсыр, білмейсіз бе? Айыбы кешегі «қарашығынның», «недоймкенің» жанжалында анық көрінбеді ме?.. — Сондағы жанжалдың бәріне анық айыпкер Ибрагим Құнанбаев па? — Анық сол! Болмаса, ойлаңызшы, бір ғана Ибрагим Құнанбаев отырған жайлауда қандай үлкен шатақ болды? Ал өзге жерлерде, өзге жайлауда, мысалы, мына менің отырған жайлауымда, менің маңымда сондай ақ патшаның алымына қарсы қыңқ еткен үн, қыбыр еткен қимыл, болды ма екен? Болған жоқ. Абай болса, бар кедейді құтыртып, бөріктіріп, елдің болысына, сіз жіберген әкімдерге түгел қарсы тұрғызбады ма?— деп, бұл жайдан бір жағы Тәкежан, Жиреншелерді ақтап, екіншіден Абайды барынша қаралап, көп шағым айтты. Содан ары бір кезең Абайды жамандағанда: — Сіз Абайға жалғыз мен қарсы деп ойламаңыз, мен сияқты елдің инабатты атқамінер, абыройлы ақсақал, қарасақалының бәрі де қарсы. Ал біз ақ патшамыздың адал құлымыз. Ол болса, сол патша ағзамның өзіне қарсы да қиянат сөз сөйлейтін!—деді. Казанцев тілмаш арқылы бұның сөздерін есітіп отырып, «Сондай адамдар Құнанбаев туралы арыз жазып, осы Оразбайдың өзі сияқты патшалық кеңселеріне келіп, Абайға қарсылығын айта ма?» деп сұрап еді. Оразбай Казанцевтің мұнысы — жайды сұрау ғана емес, сондайлық арыз берушілер болғанын тілеп отыр деп ойлады. Бұл өзінің де бір есебіне керекті, андулы кезең болатын. Қазір ол ояздың ыңғайына көшіп, тез келісім іздей сөйлеп кетті. — Абай Құнанбаевтын сахарадағы ұлыктарға қарсы, елдің жақсы адамдарына қарсы және ақпатшаға қарсы, онан соң біздің тұтынған дінімізге, халқымыздың ата жолына, заң-ғұрпына қарсы сөйлеп, істеп жүрген істерін жалғыз мен емес, мен сияқты көп кісі айтып бере алады, тақсыр!— деді. — Арыз да жазып бере ме? — Береді. Керек болса, приговорлар да береді. Бір сіздің кеңсеңіз емес, оны білетін басқа да үлкен әкімдер, соттар да бар. Мәселен, жандаралдың өзіне де бере алада. Және соларға берсе, сондай орындарға арыздар түсірсе, дұрыс бола ма екен, тақсыр?! «Өзіңізге бағынышты халқыңыздың тап ортасында бүлдіріп отырған осындай бұзақы адам бар» деп, содан көрген қорлығымызды айтсақ, айып-шамы жоқ па екен?!— деп сұрады. Мұндай айлалы сауалмен Оразбай Казанцевтің өзін де Абай жөнінде ақылшы етіп алғысы келгендей. Казанцев мұны да аңғармай қалған жоқ. Ояз начальнигі енді анықтанып отыр. Мынау кесек, қырлы мұрынды, ашулы өткір көзді қара сақал қайсар қазақ Ибрагим Құнанбаев сияқты кісіні айыптау керек болса, қандай жаманшылық, жаланың бәрінен де тартынатын емес. Бірақ уезд бұрынғы кездесулер мен бүгінгі соңғы сөйл есуінде де Оразбайға нық байлаулы жауап берген жоқ Ол әзірше Абайдың үстінен елдің наразы адамдары, осы Оразбай сияқты бай, абырой иесі адамдары арыз беруге бола беретінін сездірді. Және бір өзінің кеңсесі емес, одан жоғары да кеңселер, ұлықтар бар екенін еске салды. Онысы да Абай сияқты бір жағынан, мұның уезіндегі беделді адам, екінші, жазалау жолы табыла қоймайтын адам туралы, сол қырдың өзінен көп жау болардық адамдарды шығарудың шарасы есепті. Бұл жөнде де анықтап соңғы сөзге шейін ашық айтпаса да, Оразбай екеуі бірін-бірі андасып алды. Сөйтіп, қаланың ұлығы мен даланың сойқанды бұзығы Абайға қарсы іштей табысқандай боп айырылысты. Казанцев әзір Абай жайындағы іс пен тергеулерді асықпай, ұзақ қамдап, кеңінен түйіп құрастырмақ болды. Осының себебінен дәл осы жолғы шақыртуда «қарашығын» жайындағы Абайдың жауаптарын өзі тексеріп, естіген жоқ. Кеңсесіндегі бір қартаң тәжірибелі көмекшісіне Абайдың жауаптарын қысқа айтқызып, жазғызып қана алды. Және дәл бұл жолы Абайды «сезіктенбесін» дегендей аз-ақ уақыт тексертті. Қолғабардерек жиналып түскенше, көп айыптар молайып құралғанша, мыңау басы ашық айқын айыбытуралы әдейі көлгірсіп, өтірікнанған кісі болып, жеңіл ғана жауап алғызған. Түбінде, Абайды үлкен жазаға үшырататын болса, оны жоғары ұлыктармен нақтылап шешетін кезде, бұл іс бір үлкен көзір болып, ояз бастығының көңілінде қалып тұр. Абай болса ұлыққа жауап беріп қайтқанда, өзінің сыртында оралып, құрсап жүрген қауіп бұлтының қаншалық екенін андамай қайтқан-ды. Оспан ісінің әлегі Абайдың өзіне де, жақын-жарандарына да Әбіштің үйленуі жайындағы сөзді сөйлетпеді. Және жігіттің өз тарапынан, Дәрмен арқылы айтылған сөз де, бүгінде белгілі байлау жасауға жол бермеді. Дәрменнің де, Мағаш, Кәкітай, Ділдәнің де және жақында Абай аулына келіп кеткен Өтегелдінің де жалғыз білгені бар. Әбіш: «Қыз алатын болсам, жер жүзінде Мағрипадан басқаны тілемеспін» депті деген бір өзгеше қымбат сөз. Әзірге Мағыштың құлағына жеткені де осы ғана. Ол тек осы бір үлкен жақсы сертті амалсыз медеу етіп, үнсіз қалды. ҚАҚТЫҒЫСТА жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|