Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚОРШАУДА
|
3 Бүгін таңертен Абайға болыстың атаіабары келіп бір топ хат, қағаз әкелді. Қазіргі уақытша болыс, Оспанның кандидаты Шәке. Бұның жас жігіт атшабары, үзын бойлы, иір келген, жіңішке қара Бегдалы Абайға қағаздарды берумен қатар, болыс айтқан бір сәлем барын да білдірді. Үйде Еркежаннан басқа да әйелдер бар. Пәкизат, Әубәкір сияқты жастар да бар еді. Абайдың қасында отырған Мағаш атшабарға «ол сәлемді айта бер» дегендей мезіреті жасаса да, Бегдалы: — Абай аға, өзіңізге ауызба-ауыз, оңаша айт деген Шәкенің сәлемі бар еді!—деді. Абай шапан жамылып, ақ елтірі жеңіл тымағын киіп, тысқа шықты. Оңаша отырысымен Бегдалының түсіне ойланып қалған үлкен көзбен қадалды да, үндемей тындап отырды. — Шәкенің айт дегені — тағы бір қағаз жайы, Абай аға. Мынау өзіңізге жіберген шақырту бар екен. Ояз кеңсесінен шыққан шақырту дейді. Ал болысқа осымен қатар тағы да бұйрық жазы-лыпты. Онда Абай ағамның осы шақыртқан жерге баруы міндетті, «соны болыс пен тілмаш бақсын, жеткізетін болсын» дегендей аңғар байқалады дейді. »Үстінен шағым бар да, ұлықтың мұрты сол жалақорлар жағына бейім бе деп қалдым»— дейді Шәке... «Жеткіз» дегені, сол еді... — деп, Бегдалы сөзін бітіргенде, Абай үндеместен орнынан тұрды да, үйге кетті. «Бір ауыз сөзі жоқ. Қынқ деместен кеткені қалай? Ұлықпен көп істес боп еті үйреніскен бе? Әлде маған істеп отырған қыры ма?»— деп, ішінен таңырқаған Бегдалы өз бегімен қала берді. Абай үйге кіргенде Әбіш конверттерді жыртып, бар қағазды оқып шыққан екен. Әкесінің сұрауы бойынша баян етті. — Мынау бір қағаз Семейдің уездный начальнигінен. Өзгелері хаттар. Біреуін Федор Иванович өзіңізге жазыпты. Оныңмаған да жазған хаты бар екен. Павлов хатын естігенде, Абайдың қабағы ашылып, сүйсінген жүзіне біраз жымиған ажар білінді. Бірақ жаңағы Бегдалы айтқансөз есінде болғандықтан, ояз қағазының жайын қайтадан анықтай сұрай бастады да, сол қағазды өзі де оқымақ боп қол созды. Әбіш үй ішіне бұл қағаз жайын мәлімдемес үшін әкесінің қасына үмтылып, тақап келіп, ақырын күбірлеп оқып берді. Ояз Ибрагим Құнанбаевтан түсініктер, жауаптар естімекші. Губернатор кеңсесі де соны талап етеді. Шақыртуда және де недоймшіктер жұмысы туралы, жауапкер есебінде депті. Тағы былтырғы жұмыс. Абай бұл туралы ояз кеңсесіне былтырдан бері үш рет шақыртылып, көп жауаптар беріп, тергеуден өтіп еді. Енді іс жандарал кеңсесінің тергеуіне ауысқан. Ояз арқылы шақыртып отырған Семейдің жандаралы. Белки, одан жоғары орын да бар шығар. Өйткені көктемгі тергеуде бұл істі Омбыдағы корпус генерал-губернатор кеңсесі де сұратып отыр деген сөзді Абайға бір таныс чиновник ескерткен еді. Сентябрьдің бесінде Қарамола деген жәрмеңкенің орнында Семипалатинск, Устькаменогорск, Зайсан уездерінің бас қосқан чрезвычайный съезі болады. Федор Иванович хаты да Абайдың үстінен көп арыздар барлығын айтыпты. Ол өзі осы күнде Ертістің бойын ғылым жөнімен шолып жүрген еді. Жақында Семейге келіп, бұрыңғы таныс чиновниктердің кейбіреуімен кездескенде мүның досы, Абай жайында шағымдар барын айтысыпты. Павлов осыларды айта келіп Абайға: «Аполлон құрбандығының орнына сізден, қырдың сутяжниктері мен губернаторлар кеңселері, взяткамен подпискадай құрбандық талап ететінге ұқсайды. Менің мәслихатым, шақыру болса қандай шеңді чиновникпен болсада, өзіңіз жүз көрісіп, ашық, батыл сөйлесіңіз. Сіздің сахара халқы алдындағы беделіңіз бұл күнде молайған. Оны мен Зайсан, Устькаменогорск уездерінің қазақтарымен сөйлескенде көп аңғардым. Және осы үшін, әсіресе, мақтанып, қуанып қалдым. Халқыңыз сіздің қасыңызда. Одан үлкен тірі күнде ескерткіш жоқ. Ал іірлік деген—тайталас, күрес екенін сіз екеуміз түсінген едік қой» дегпі. Абай осы хатта Әбішке оқып отырғанда, құлшынып оянғандай болды. Иықтан басқан зіл салмақ бұны ықтырып, іірліктің өзіне де салқындап бара жатқандай еді. Павлов достығымен, оның сондай өр кезде мойымас болған батыл ойы тағы да бір келіп, қолтығынан демегендей. Бар жаманшылықты терең рй, философиялық даналық астамдықпен жеңе алады. Соған ғана қол артсаң әр латтан, құнсыз жауыздық қастықтардан биік бойлап, асып озып, артыла қарауға болады. Сонда бүксіп, бықсыған қызғаныш, айлалы жаманшылық, күндестік - бөрі де тобыныңнан келмей, тозандай елеусіз болып қалады. Абай ойына осындай өжет серпілу берген Павлов анық аянбас дос еді. Сондай достықпен өзі, бір өзі ғана ақын көңілін үмітті сәулеге бөлегендей. Әбіш өзіне жазылған Павлов хатын да оқып болған. Мұнда өз өмірінің соңғы өзгерісін жазыпты. Көп жылдар бөгеті мен жандармдар кеңселері тұрғызған қоршау құлапты. Ақыры Федор Иванович өзінің сүйіктісі Сашаға үйленіпті. Саша қалындықтар ішінде ерен жолы бар өзгеше. Ол Павлов айдалған Харьковтан, сондағы университеттен Павловпен бір кезде айдалған. Қажырлы революционер қыз нелер суық сұмдық ортаны көрсе де қажымақ түгіл, қынжылмай да келген. Айдаумен Тобылда тұрғанда екеуі дос боп табысқан. Бертінде Павлов айдау үстіне айдау алды. Әбіш Федор Ивановичтің бұл сырларын үй ішінде Мағаш-тарға қазір әдейі бір мол баяндап берді. Көп қайғылының қай-ғысы, бейнет көрушінің бейнеті — бәрі де қайратты, ақылды, асыл адамға кездессе, түк емес боп қалады. Павлов пен Сашадай отты жастар өмірі соны таныпады дегендей, үлгілі мысал түрінде айтылып отыр. — Бір жазалыға екінші өкім тағы болушы ма еді! Федор Ивановичтің екі айдалуы қалай?— деп сұраған Мағаш сөзінен соң, Әбіш Павловтың екінші айдалу жайын анықтап айтып берді. — Ол авдалуының себебі не десеңші? 1881 жылы Екінші Александрды халық қамқорлары атып өлтірген күндерде жаңа патша болып, Үшінші Александр таққа отырады. Сол күндер Бүкіл Россия халқының және соның ішінде, әсіресе, тұтқында, абақтыда, айдауда жүрген революционерлердің бәрінен анталады. «Жаңа паішаға қас етпейміз, адал ниетпен бағындық» деп ант беру керек еді. Өзі айдауда жүрген Федор Ивановичке осындай талап айтылғанда, ол: «Мен өзім еркіндікте жүрген жан емеспін. Пашіалықтың жазалауында жас өмірім өртенген адаммын. Менің жазам өзгеріп, жеңілдік алып отырғам жоқ. Ендеше, патшаның ескісі де, жаңасы да бір болғаны. Мені қинау да өзгермейді. Олай болса, менде өзгеретін орын жоқ!» депті. — Пәле, сорлы! Тіпті, сөз сонікі емес пе? — Бәсе, енді не десін?— десіп, Мағаш пен Кәкітай да Павловты қостап қалды. — Бірақ осы Павлов айтқандыайдаудағы адамның көбі айта алған жоқ. Бөрінен де ант алынған. Жалғыз-ақ, орыстың жақсы жазушысы Короленко осыны істепті. Сол үшін оны да Сібір айдатышы, Павлов аман қалсын ба? Бұны Тобылдан Омскіге, одан Семейге айдап, екінші жаза қосу содан тауыпты. Мұны жақсы көретін Саша Тобылда кэл ады. Ол бұның әйелі едім деп арыз берсе де>. екеуің бірге айдамайды. Кейін арғы-бергіден ізденіп* Пав- ловтың соңынан жетуге талаптанса да, Саша рұқсат ала алмайды. Сол Саша бертін келгенде, азаттық алады. Бірақ қайтпай, талмай енді айдауда қалып бара жатқан Павловтың соңынан ерікті тұтқын болмаққа ізденеді. Арада сан рет арыз, тексеру, ізденудің айлары өтеді. Ең ақыры, жақында ғана жандарм кеңсесінен рұқсат алып, екеуі шіркеу жолымен зорға некеленіпті... Әбіш әңгімесі мұндағы достарға қызықты көрінді. Ерекше өмірі, тағдыры бар «жалын жас» Сашаны да мақтасып кетті. Мағаш ояздан келген қағаздың жайсыздығын ескеріп, сол туралы сөйлеп ақылдасуды қажеттірек көрген еді. Оған әлденеден Абайдың өзі қарсылық байқатты. Павловты тағы есіне алды. — Павлов ұзақ өмір жасаса, ұзап өсетін адам боп көрінеді. Россияоны біздің қазақ біле ме? Өзгені қойып, менің ұстімнен арыз жаздырып жұрген Оразбайлар не біледі? «Ақпатша», «жандарал», «ояз» — осылар ғой білгені. «Орыс» десе — урядник, стражниктерді есіне алады. Ал Павловты кім деп білгенін ойландаршы! ¥ры-қары, қазына талағандар деп біледі. Тәкежан мен өзі аттандырып жүретін тынымсыз ұры, барымташы: Саптаяқ, Күсен, Мыңжасар, Серікбайлар деп біледі...—дегенде, жаегар еріксіз кұліп жіберді.— Сонда кісімсінген өздерінің бар қасиеті, жандғы «ұры-қары» деген Павловтың бір тал түгіне тати ма екен? Қазір мысқылшыл, алғыр ойы оянған Абай шабытты күйде шешен де көреген. Өзі күлмейді, бетінің қаны тартыла түсіп, көздері кең ашылып, жайнап қарайды. Онда да мерзімді, сәулелі отоянған. — Шүкірлік, мың шүкірлік! Анық қалың қазыналы, өнер мен ой қазыналы ел — орыс елі. Соның ығына, арып-шаршап, азып-тозып, «ақтабан шұбырындымен» келген менің елім болатын. Қараңғы жұртымен, меңіреу сахарасымен келіпті. Сол сахараның алғашқы елшісі, баршысы боп Алтынсарин өмір кешіпті. Құда тамыры емеспін, паралап достық тапқам жоқ. Бірақ шын жақсы орыстың шынайы жақсылығына қол арттым. Өзім ғана артқам жоқ. Міне, құдайға шүкір, азды-көпті алғандарыңмен сендер де қол артып отырсың. Біздің бәріміз, тек алғаш оянғандар болар-мыз. Бірақ бізден, сізден кейінгі нәсілдің ырысын айтсаншы! Олар болғанда молынан барып, халық пен халық болып қабысып табысады. Тарих көші солай беттейді. Осыным рас емес пе, Әбіш?!—деді.. Әбіш үнсіз мақұлдап, барынша ден қойып, басын қайта-қайта шұлғыды. Жастар Абайдың бұрын көп айтылмаған үлкен түйінді сөзін аңғарып, тегіс қыбырсыз, қатты ойланып тындап қалған екен. — Сол жақсы өріске беттеп көшкен ел керуенінің көшбасшы-сы бола алсам, менің еңбегімде арман жоқ. Тіпті, бейнетім де — табысым. Біреу болмаса біреуге «жақсылық тегін табылмайды», «ізденумен, қиналумен табылады екен» дегенді аңғартар. Бұны сол жақсы орыстың үлгісінен м ың мәртебе көріп отырғаның жоқ па? Менің алғаш дос тұтқаным Пушкин, Лермонтов не көрмеді? Герңен, Чернышевский қандай жаһаннамдардан, қандай зәрлер татып өпі! Мынау Павловтар өздері көріп жүрген қуғын-сүргінді анық әкелері мирас қып қалдырған сыбағасындай біледі. Қынжылап, қыңқ етері бар ма? Піл сауырлы ерлік, қайсарлық, тұрақтылықты да орыс ерлері танытады. Қазақтың да сендердей жас буынынан, кейінгі нәсілінен, ұл-қызынан осындай тәрбие-тәлім соңында адамдығы ескен қауым шығар-ау! Тірлік етсең, бейнет кешсең, күңіреніп өтсең де «Осындай мұрат үшін өтіп едім» деп дүниеден көшуге жарасаң, бір өмірге сол да жеткен сый ғой,— деп, біраз ойланып отырып қалды да, артынан тағы бір соңғы сырын қосты:— Мен өз өмірімде оған жетпеспін... көрмеспін ол күнді. Бірақ алда заман қатты әзгеріп, қауым мүлде басқаша дәурен жасар. Басқа заңдар туғызып, үлкен ырысқа түгел халық болып еріскен күндер болар. «Сол болашақ үшін бір шөмшектей, бір ғана кірпіштей болса да кесек қалап кетсем, армансызбын» дегендеймін. Ел жұртыңды аз да болса сондай игілікті тілек, өріске өз өліңше әзірлеп кеттім дей алсаң, өлмегендей, өлместей болып көрінесің. Сөйтіп, біздің мұсылман ғұламалары талай жүз жылдар «ақыр заман», «ақырет күн» дегенді құлаққа көп күйып келсе, мен өзіме ең «ақыл заман», «жақын заман» алдымда қол созып тұрғандай көремін... Халқынды, қаумынды соған әзірлей беруді ғана біл дегім келеді!—деді. Соңғы «ақыл заманға» ұйқастырып айтқан «жақын заман» Дөрменді, Көкітайды тапқыр шешендігімен аса сүйсіндіргең еді. Олар іштен құптаған бойда Абайдан көздерін алмай, тағы тіленгендей қадалып қапты. Бірақ Абай өз сөзін тамам етті. Үзын қара шақшадан салмақпен сілкіп отырып, алақанына насыбай салды да ерніне қағып салып, үндемей айнала қарап отыр. Үлкен дөріс іындағагдай болған жас достар, біраз уақытқа бірге тынып қалды. Дәрмен, Мағаш, Көкітай үшеуі бір-біріне үнсіз қарасқанда, бәрінің көзінде де бұл сөтке үлкен ырзалық бардай. Бұлар көп уақыттан бері аға ақынның жаңағыша лаулап жанғандай кесек ойларын, шешен өсиетін ести алмай қалған. — Тілеуің бергір, Федор Иванович, хаттарының өзімен де жақсы қозғау салды-ау! Көпттен бері айтылмаған сөз туды ғой!— деді Кәкітай. — Аға, сөздеріңізді жазып қалдырса да болғандай екен... Келешекпен үндесіп, тіл қатысып қалғандай ойлар ғой...— деп, Әбіш енді әкесін жазуға да жетектегендей. Сөзсіз қимыл, қабақпен, ажарлы көзқарастармен өзге жастар да осыны құптайды. Бірақ Абай салқын ғана, қысқа жауап айтты. — Бұны ең алғаш айтып отырған мен емес қой! Әбіш, өзің білесің..деп, қасындағы Пушкин томын қолымен сипалады да,— айтылмап па еді: Товарищ, верь, взойдет она, Звезда пленительного счастья...— дегенді Пушкин айтып қоймады ма?— деді. — Әрине, айтылғаны рас. Бірақ кімнің қалай айтуында көп мән бар ғой. Және орыста көп жан айтса да, біздің қазақта әлі бұған ұқсаған өршіл-үмітшіл ойды болашаққа арнап айтқан жан жоқ қой!— деп, Әбіш тағы да қиялдап отырып тілек етті. Абай үндеген жоқ. Әбіш осы ойдың желісінен айырылғысы келмей, енді Павлов хатын қайта қарады да тағы сөйледі: — Бұндай үлкен пікірді кайта-қайта айта берсе де ескірмейтінін Павлов та ескерген екен. Ол да жаңағы ағам айтқан ойдың бір жағын жақсы таратыпты. Мынаны қарандаршы!— деп хатты оқи отыра, қазақшалай кетті. — Ибрагим Құнанбаевич, бүгінгі еңбек, әсіресе, сіздің ақындық еңбек болашақ үшін жасалады. Болашаққа кетеді. Ол болашақта халықтар ырысын табады. Сол заман туады, тумасқа мүмкін емес. Ешбір тұсау, жаза, қаһар деген бөгет бола алмайды. Өз халқыңыз бен жас ұрпақты соған әзірлей беріңіз. Солар неғұрлым әзір болса, болашақтың жемісін молырақ татады, депті. Мінеки, дәл жаңағы ағамның ойымен қабысып жатқан жоқ па? — Аса жақсы!— деп Абай да сүйсінді. Павлов хатын елі қолға алған жоқ еді. Енді бірталай уақыт үнсіз қадалып оқып қалды. Осы күні кешке ымырт жабылған соң, Абай өз аулына кеп, аттан түсті де, Әйгерім үйінің киіз есіхін көтеріп ашты. Үй іші қараңғы екен. Ешкім белгі бермеді. Тыста да Абайдың атын ұстап, алдынан шыққан кісі болмаған. Абай қараңғы үйдің ішіне бас сұғыңқырап тұрып: — Әйгерім?!—деді. Сол сәтте ішінен төсек жанынан сергек қозғалып, Әйгерім жауап қатты. — А-а-б-а-й! Сізбісіз! Аба-ай!— деген үні соншалық бір оқыстан қуанған белгідей. Жіп-жіңішке әсем даусы барынша жақын леппен жан тартқандай, ыстық көрінді. Абай есіктен шапшаң атып кіргенде, Әйгерім қарсы басып, қасына келіп қалған екен. Ерінің қолына қарсы созған жүзікті, білезікті жұп-жұмсақ кішкентай саусақтары ып-ыстық боп майда тиді. — Сағынып қалыппын ғой, Әйгерім! Даусың қандай нәзік шықты. «Абай» деп, атымды атағанның өзің де әндей күйлеп созып айттың ғой. Үніңнен айналайын, көңіл жүдеп келді.. Жұбатшы, жылытшы нәзік деміңмен, емшім менің! - деді. Әйгерім Абайдың мол денесінің иЫғына асыла, құшақтаған күйде, жалындаған жүзін күйеуінің төсіне басты... Ақырын ғана сыңғырлап, сонша нәзік талдай баяулап қана тіл қатты: — Өзім де сондай сағынып ем. Күнім!..—деді, осы айтқанына, ашылғанына ұялғандай боп, Абайды қатты құшақтап қалып, бетің оның қолтығына жасырып, ықтай түсті... Оспан өлгелі Абай да, Әйгерім өзі де қаралы болды. Көп уақыттар Еркежан қасына барып, бата оқыршы жиі келген күндерде Әйгерім де ұзақ жылап қайтатын. Абайдың қабағы ашылып, жабық көңілі жадыраған емес. Бірақ сонда да, екеуі де өздерінің бір-біріне арналған, әлі де ыстық сезімін аздырған жоқ-ты. Қайта оразадай шыдасып, тек қана қабақпен, айнымас шыраймен ішкі сыр аңғарысатын. Өздері іркіп, тежеп жүрген көңіл де, сенімді берік достық та, тұрақты үлкен махаббат та өз-өзінен от алып асқындай түсетін. Нелер қымбат ыстық шақтарын сағыну күшейген... Осы күңі сой сағыныш Әйгерімді, әсіресе, мендетіп жеңгендіктен, ол кеш болса ұйқысыз, жалғыздықта, оңаша ғана болуды тілеуші еді. Қызметкер әйелді ерте босатып, үй ішін тыныштап, жапа жалғыз қалды. Жаңа Абай келер алдында кейбір алыс жолдан, ұзақ күндер айырылысу соңынан, ерінің бұны сағынып келетінін еске алып жатыр еді. Бұл заманда екі жүректе де қылшықтай күдік жоқ. Сеніскен, мәңгіге туысып табысқан берік тірлік бақыты орныққындай болатын. Ауылда сөзуар кемпір көршілер, кейбір сыпсыңқұмар абысындар Оспанның жесір қалған әйелдерін сөз етеді. Өздерінше сырттан ұйғару, көлеңкеге тон пішу, долбар жасау әркімде бар. Бұл ауылдардың өздері ғана емес, тіпті, бүкіл Тобықты көлемінде өсектер айтып, арғы-бергіні орағытып көйітіп отыратын қартаң шалдар, қазымыр кемпірлер де «Оспанның арты не болтынын» сөз қылмай отырмайды. Сондайда өздерінің ұйғаруы бойынша: «Оспанның үш әйелі қалса, оған орй үш ағасы да қалды. Үшеуіне үш келін тап келіп тұр, таласы бар ма? Тек қайсысы қайсысын алар екен? Кәп сонда ғой!» десіп, тамсана сөйлейді. Бұл сөздер Оспанның жылы тақаған сайын күн санап көбеюде. Әйгерімге де осындай желеу алған сыпсың сөз жетпейді емес. Бірақ ол өзінің әлі күнге бір де әжім түспеген, нұрлана толған аппақ қызғылт жүзін жарқырата күлетін де, үндемей ғана өте беретін. Қымсынатын бұл емес, күдік ойлататын Абай емес. Бұл жүректер алаңсыз орныққан достықтың жүзіне шаң да қондырмастай. Әйгерім бүгін кеште Абайды өзі де сағынып қарсы алғанда, бұны жаңағыдай айналып, аймалаған Абай бейілін көрді. Бір-ақ сәт ішінде, Әйгерімнің жүрегін барынша таза, жарқын сеніммен, алғыспен де балқытып кетті. Күндей жалыны, ашық, айқын жарығы бар жүрекке бас қойғандай көрінді. Сол себепті, Абайдың бұны «айналайын» деп, баласындай бауырына басуы жаңалық болса, Әйгерімнің де «күнім» деп айтқан сөзінде, анық өз аспанындағы күнін сезгендей илану бар еді. Сағыныш лебі билеген ыстық шақтан соң, Абай Әйгерімге ақырын үнмен, аз ғана үй ішілік мәслихат айтты. — Әйгерім, біраздан соң жастар осында келмекші. Әдейі бүгін бір үй іші кеңесті оңаша сөйлесейін деп, Мағаш, Әбіштерді осында шақырдым. Сен қазір барып мал сойғыз, шай әзірлет!— деді. Әйгерім үлкен шамды жағып, кең столды Абайдың алдына жайды да, қалындап көрпе салып, биік төсегінен екі үлкен ақ жастықты ерінің шынтағы астына қойды. Сонымен жүре бермек еді. Абай сәл тоқтатты да: — Лермонтовты әперші!—деді. Әйгерімге Лермонтов кітабы күнделік үй іші дүниелігіндей таныс. Тозыңқыраған томды Әйгерімнен алысымен Абай арнаулы бір бетті шапшаң ашып, үңіліп қалды. Жастар келгенше Абай кітаптың ашулы бетіне жиі қарап отырып, жазып жатыр еді. Соңғы бір ауыз өлең өзін қатты қобалжытты. Шабытты толқын қозғау салып, құбылып құйылғандай: ...Кім білер жабырқаңқы жазған сөзім Жібермей көп тоқтатар оның көзін! Жолаушы жол үстінде тамаша еткен Секілді, өткен жанның бір күмбезін.,. Күндіз жастарға айтқан сыр қиялдың бір тарауы осылайша Байрон, Лермонтов үндеріне сай келумен шыққандай. Батыл дауыс пен қатқыл үн тастамады. Қоңыр кеште баяу қоңыр, мүңды саз сөл шертіліп басылды. Болашақтың оқушысына емеурін арқылы сыпайы, сараң сәлем жолдағандай. Онда да сезімтал, танығыш, ойшыл оқушымен «жабырқаңқы сөз», «күмбез» деп елес беріп, тартынып тілдескендей. Жастар бұл үйге қалың тобымен, тыстағы әзіл, дабырымен сергек ажар ала кірді. Абай олармен араласа отырып, Әйгерім қолынан шай ішті. Соңғы жыл дағдысы бойынша, ол шайды аз ішетін. Павловтың жүрек қамында, саушылық жөнінде айтқан мәслихатынан бері Абай сұйық асты аз ішеуге тырысатын. Әсіресе, шайшыл әдетінен өзін-өзі тежеп жүретін. Мағаш бұл отырыста әкесі бұлардан кеңес сөз күтеді деп білген. Оның ойы «күндізгі ояздың қағазы туралы ақылдасармыз» деген еді. Өзі сол қағаз келгелі, ішінен көп мазасызданып, қынжылып жүрген. Әкесіне жаны ашыған көңілмен «жараның үстіне жара» төнгендей боп, үлкен қастық жотасы көрінді. «Ағамды қайтып сақтаймыз, қиналуын қалай азайтамыз?» деп, әр түрлі байлау ойлап келген-ді. Қазір Абайдан тек сол жөніндегі сөз шығар деп отырғанда, бұның ойына әзірше мүлде кірмеген бір тың сөз басталып кетті. Оны осы жастардың мәслихатына салғалы, алдын ала сайлаған Абайдың өзі болды. — Жә, шырақтар, мен бүгін сендердің алдыңа өзіміздің ағайын-туыстың жанд бастап отырған бір сәлем сөзін салмақшымын. Бүгін таңертең маған Есіргеп келді. Оны жіберген Тәкежан мен Ысқақ. Менің бір аға бір інім. Екеуі менен оңаша сөз байласып, енді мені де ақылына алмақ болып отыр! — деп біраз бөгелендеп қалды. Кәкітай өз әкесі Ысқақтың аты Тәкежанмен қатар аталғанда, Абайға ауыр реніппі жай бар ма деп қысылып еді. Ол өзі Ысқақтан туғанымен Абайдың тәрбиесінде өсіп, туған баласындай боп кеткендіктен, Ысқақтың сөзі, ісі, мінезі болса, барлығын да ең әуелі Абай көзімен қарап бағалайтын. Әке-шешемен аз араласады. «Абайға жайсыз мінез Ысқақ жағынан ғана тумаса екен» деп үнемі іштей күдікте, сезікте жүретін. Абай өзінің бөгелісінде Кәкітай жүзінің қысылған өзгерісін бақты да оны тыныштандыра сөйледі. — Әнеугі жатақтың шатағына жалғас, тағы бір бықсыған араздық, жаманшылық сөзін бастай ма деп ем. Сөздері орынсыз емес сияқты. Үй ішінің, осы ауылдың ортақ ісі болғандықтан, мен сендердің кеңесіне әдейі салып отырмын. Тәкежан мен Ысқақ екеуі Оспанның жылын берейік дейді. Мағаш өзі күткен кеңес бұл емес екенін еске ала отырып, дағдылы шағшандығы бойынша: — Е, Оспан ағамның жылы толмай тұрып ол кісілердің асыққаны несі?— деп қалды. — Асыққанда орынды дәлел бар тәрізді, — деп, Абай Мағашқа бір рет көз тастады да, көпке ақыл сала сөйледі. — Оспанның жылы толғанын күтсек, ол декабрь ортасы. Қалың қыс кіріп қалады. Қыстауда таршылықта отырып, ас бере аламыз ба? Қыс қандай басталады? Ол да мөлім емес. Қазір болса ел жиын, шаруаның тығыз-таяңы жоқ. Енді бір он бес-жиырма күнде жылын беріп үлгеруге болады. Одан кешіксек күздің жауын-шашыны тағы келеді. Отын-су да қиындап кетеді. Елден ел ажырап, қыстау сағалап, бытырайды. Енді қалған екі-үш айдың айырмасы бар ма? Осындай жер кеңірек кезде жылын берейік депті!- деді. Әуелі жұрттың бәрі аз ойланып қалып еді. Абай сабыр мен мәслихат тостым. Біраздан соң көкбай тасмағын кенеп алып: — Абай аға, менің ойымша, сол кісілер дұрыс айта ма деймін. «Ас» деңіз, «жыл» деңіз әйтеуір қалың жиынды жөнелту керек. Соған дәл осы мезгілден қолайлы кезді мен де таппай отырмын!— деді. Әбіш те, Кәкітай да осыны қостады. Ақыры, Абайдың өзі де қарсылық білдірген жоқ. Байлағандай боп, Көкбайға ертең барып, Тәкежанға соны айтуға да тапсырды. Мағаш та әкесі ұйарған соң, қарсы болған жоқ. Бірақөзінің мінезді, көңілшек адамгершілігі бойынша жаңағы байлауға жалғас бір кеңес қосты. — Осы байлау дұрыс шығар, аға,—деп Абайға ойлана қарады да,- жалғыз-ақ, ендігі жайды кісі салысып, елші жүргізіп сөйлеспай-ақ үй шгі кеңесі еткен мақұл болмас па? Оспан ағам үйіне бар үжендар жиналып отырып, анау үш келініндздің басындағы қосып және олардын балалары: Әубәкір, Пәкизатты да қастарыңызға алып отырып ақылдасу дұрыс-ау деймін!— деді. Бұнысы Абайдың ойына келмеген екен. Ол осы ақылды аса дұрыс көріп, тез құптады. Өздерінің ағатын түзеген Мағашты ұнатып қалды. Көселеу, ақ сұр жүзді Мағашта кішкене нәзік денелі бол-ғанымен, аса бір кең адамгершілік, мінезділік бар. Ол— әрдайым өзгенің қабағын, жай құбылысын жақсы андағыш, сергек. Бұның басындағы Абай сүйген, қымбат санаған қасиеті. Сөйтіп, Оспан жайындағы сөз бітіп еді. Мағаш қазіргі анық кеңесті өзгеге бұрды. — Ал енді, осы бүгінгі кейіпің үлкен жұмысы бағанағы ояздың қағазы емес пе?— деп, Әбішке қарап, соны ақылдасқан жөн емес пе?- деді. Әбіш те осы туралы әкесінің күндізден бергі алаңсыздығың аңғара алмағандай: — Бәсе, білмеймін. Ағамның не ойлап,неге байлзғанын мен де әлі ести алмадым,— деп, Абайдан жауап күткендей қарады. Абай енді ісшіл, ширақ ажармен шапшаң, қатаң сөйлеп кетті: — Е, оның не ойлап, не байлайтыны бар? Федор Иванович хаты шешіп қойған жоқ па? Жиынына барам, ұлықтармен жүз көрісіп, айтатын айыбын есітіп білем. Жаламен да, жалақормен де, сол азі атаған майданда кездесем... Ол сонымен, бағана шешілген,— де-генде, Мағаштың күндізден бергі жабық жүзі күдігінен арылып қалды. Өзге жастар да бұл жайды үлкен түйін санап жүр екен. Енді олар да Абайдың оңай шешкен батыл байлауын қабақпен құптағаннан басқа сөз айтқан жоқ. Абайдың көп жаманшылықпен майдандасып көрмегі анық білініп тур. Сонысымен аға дос өз бойындағы тәуекелін, шыдамын танытты. Ірі сында ірілеп шыға алатын азамат қайраты бар Абай байқалады. Жастарға, жақын достарға әлдеқандай боп ұлғайып көрінген пәледен оның ықпайтыны, саспайтыны көрінді. Және ондай сын, қысылшанда жас, әлсіз тобына күш садмай, ақыл да қоспай өз бетімен бір өзі шыдасуға табылып отыр, Бәлки, жастарға Абай тәрбиесі дәріс есепті болғандықтан, бұларды кей сұмдық бәледен таза сақтағысы келетін шығар. «Ондайды көп ойлатып, бұлардың көңілін бұзбайың. Тұнығың лайламайың» деген сияқты. Абай мінезін Көкбай осылай топшылады, Төкежан, Ысқақ өрекетінің де осы бардық жас сезетін жтшры бар. Абай оны да ашпады. «Кейін өздері керіп ашарсын» дегендей. Тек шақыруға баратын байлауын айтумен қатар бірталай уақыттан соң Абай: — Қарамолаға жауапқа бармас бұрын, Оспанның жылын беріп үлгерудің де мәні бар екен, Әлі бір ай уақыт бар ғой!..— деді. Бұнысы өзінің іштей ойлаған ойының жалғасы. Алғашқы сөздермен байланысы жоқ, бір долбар тәрізді. Әбіш өзі аңғарған жайын өзгелерден бұрын айтты. — Бұл екеуінің не жалғасы бар, аға? — Жалғасы...— деп, Абай алысқа қарағандай ооп, көзін сығырайта түсті де, — жалғасы болмаса құба-құп... Қалай да, сыртпен тартыссам, осы жөнде алаң қалмасын... Бұндағылардың көңілі орнықсын!—деді. Шетін сырдың жайын тартынып айтқан түспалдай. Дәрмен болса зерек көңілмен өзінше топшылады. «Тәкежан Оспан жөнінде сылтау таппайтын болсын. Сол түсалып, жаулар жаққа шыға алмасын!» деп отыр. Шақыру мен Оспанның жылын беруді Абайдың жалғастыра айтқанын Дәрмен өзінше түйді. «Түгел ашылмай отыр. Бізді кейінгі мінездерден, істерден өздері аңғарсын деп отыр екен ғой». Келесі күні Оспанның үлкен үйінде бар туысқандардың жиыны болды. Оған Оспанның әйелдері мен асырап алған екі баласы қатынасты. Үлкендерден Тәкежан, Абай, Ысқақ болды. Жастарды бұл жиынға қатынастырмады. Олардан тек Әбішті ғана кеңеске алысты. Еркежан мен Зейнеп әуелде Тәкежан бастаған сөзді тосын көріп, мақұлдамаған еді. Артынан Абай ұғындырған соң үндемей қалысты. Абайдың жатақ ісінен соң Тәкежан, Ысқақты алғаш жүзбе-жүз көріп отырғаны осы. Бірақ мынау екі туыс қазір жанжалды мүлде ұмытқандай. Бірде-бір қабақ қимылымен ондағы араздық жөнінен сыр бермейді. Жөнді бұлар жасырған сайын Абай екеуіне сенімсіз қарайды. Бірақ осыны іштей түйсе де, Абай да сыр бермеуге тырысты. «Шыншыл, турашыл мінез бұлардан шыққан ба еді?» деп ойлай түсті де, Оспанды есіне алды. Сүйсе де, жиренсе де барын ашып салып отыратын сол еді ғой. Онсыз мына ту ыстар атасы алыс, сыры бөтен жандардай. Дегенмен, амал жоқ. Осылармен енді бір отырып, міндетті істерді бір атқару керек. Әсіресе, ол Оспанды еске алу ісі... Абай ендігі жайды туыстармен даусыз, талассыз, мүмкін болса, тіпті, үнсіз-ақ атқарыспақ. Сөйтіп, жиын байлау жасап, Оспанның жылын енді жиырма күнде беретін болды. «Ас» демей, «жылы» деп жариялауға ұйғарысты. Тегі, «ас» деген салт соңғы бірталай жылдан бері бұл елдер әдетінен қалыңқырап бара жатқан. Соның салдарынан Құнанбай өлгенде де ауылдары ас бермеген. Сол үшін Абайды алыстан, сырттан кінәлап сөйлеген сөздер көп болса да, ендігі өлімнің бәрін де Ырғызбай ортасы «ассыз» атқаратын. «Жылы» деп шешкен соң, оған шығарылатын мал саны, шақырылатын ел көлемі аталды. Бар Ырғызбай Оспаннан пайда көрген. Сол себепті Тәкежан мен Ысқақтың айтуы бойынша, ол ағайынның бәрі де шығынға ортақ болуға әзір екен. Шақырылатын ел көлемі де мол. Оспанның өз малынан, Құнанбай балаларының малынан және көп ауыл Өскенбай, исі Ырғызбайдан тегіс сойыс, беріс малы әзірленетін болды. Абай мен әйелдер ондай молдыққа қарсы болған жоқ. Әбіш болса, көп тындап отырып, өз ойын айтып та қалды. — Ас мақұл емес болғанда, мынау істің қандай айырмасы бар? Екеуінде де дос-жар ғана жиылмайды. Ас ішіп, ат шаптырып, балуан күрестіріп, «қызық, сауық жасаймын» дейтін еріккен көпшілік жиылады. Әлген адамды ойлайтын, оның әруағын еске алып, құрмет тұтатын сол көпшілік пе? Ол емес! Мал, дүние шашылады. Ол да орынсыз, бір-ақ күннің табағы, тамағы үшін ғана қырылады. Осылай еткенше, басқа бір ең үлкен игілік жұмыс тауып, қыруар малды сондай орынды пайдаға, өнімді бір жақсылыққа жұмсау жол емес пе?— деді. Тәкежан Әбіштің сөзіне таңданған жоқ. «Орысша өскендіктен, түсінбестік етіп отыр» деп, сәл кешіріммен күлімсіреп қарады. — Е, шырағым-ау, атамыз жолы сол емес пе? Бұндай жиында мал шығыны орынды. Жұмсалатын жолы да осы. Оны, тіпті, шариғатымыз да құптайды ғой!—деді. Әбіштің оқшау ойларын Абайдың ұғына түскісі келді. — Кімдерге беріп, қайда жұмсаса мақұл дер едің? — Кім деріңіз бар ма? Жоқшылық жүдеткен ел аз ба айна-ламызда? Ең алдымен мынау қалың жатаққа барып, солардың жүдеу шаруасын аз да болса сүйеп кетуге болмас па еді? Олар болса шетінен осы ауылдың көп заманғы малшы, қосшы көршісі емес пе? Тіпті, шынға келсек, ата-аналарымен ұзақ еңбек еткен... Арқа-басы жауыр боп, тозып, азған күйлеріне, тым құрыса, осындайда қарасса не етеді? Сіздердей ел кісілері, оқта-текте осылай ойласа обал бола ма? сөзі Тәкежандарға жат көрінгенмен, дәлелді сияқты. Әбішгің өзі ойламаған түрде сөзі шешен боп айтылды. Абай осы жағын ғана аңдап, баласының байлауынан, жаңа буынның жаңа үнін естігендей болды. Өз ішінде Әбішке қарсы дау ойлаған жоқ. БірақТәкежан үшін «тікбақай» сөзі тек бір үстірт, жеңілдік есепті болды. Ол бұған ой тоқтатқысы келмеді. Тек мырс беріп, жақтырмай күлді де: — Жатақ-сатақаеп неғыласың, Әбдірахман, кедей десек, ол кедей өздеріміздің бүгінғі көршілерімізден де табылады. Еске-ретінін ескерерміз!—деп мойнын Ысқаққа қарай сырттап бұрды. Ысқақ та Әбіш сөзіне бөгелуді ойлаған жоқ. Ол өзірге шейін екі ағасының сөзін тыңдап, үнсіз отырса, енді Әбішті тоқтатпақ боп, қысқа ғана түйін айтты: — Жылын бергенде, қайыр-садақалықмал да бөлінер... Сонда көрілер, оның қазір не сөзі бар?— деді. Абай бұл арада үндеген жоқ. Кеш бата кеңестің бар жағын шешкен ағайындар тарай берді. Абай да Әбішті ертіп, өз ауылдарына қайтты. Атқа мінбей, екеу ғана боп, ақырын жаяу басып, әңгімелесіп кетті. Қазір Абай Әбіштің иығына бір қсшын асып келе жатып, оның жаңағы сөздерін еске алды. — Сен дұрыс сөз айттың Әбіш... Жоқ-жітік, жатақ туралы айтқаныңның бәрі де жай сөз емес. Өнімді, өрелі сөз. Бірақ осыны кітаптан ұққан ойша айттың ба, жоқ, жатақ жайын білгендіктен айттың ба? — Кітаптан ұққаным мен жатақтан көргенім екеуі дәл қосылған соң айттым. — Жатаққа барып па едің? Әлде Дәркембайды көрдің бе? — Дәркембайды да көрдім... Жатақтың әр үйінің өзіне де, күнде жаяулап шыққанда, бас сұғып, байқап жүрмін. — Оның жақсы екен, Әбішім... Ал Дәркембаймен сөйлескенің, тіпті, дұрыс. Сен екеуміз кітаптан оқып білгеннің көбін, Дәркембай өмірден бақылап білген... — Өз аузымен татып та білген... — Иә, рас, ащысын татып білген, ауырың арқалап білген. Тарқамас қу түйіннің көбін ақылды басымен ойлап, барлап білген. Онымен іштесіпсөйлессеңанықхалықұнінде, мүңындаұғасың... Бірақ сенен тағы бір сөз сұрайын... Ал Оспанның «жылы» деп мал шығардық, соны себездеп көп жатаққа бір қара, жарым қарадан бөліп бердік. Рас, сен айтқан қызық-масыларға жіберген бос шығыннан бұл көп пайдалы. Әрбір нашар үйге жеке бір қара тисе бірер айға болса да, үлкен олжа. Уөләкин, халықтың сондай қалың көпшілігінің мол мұқтаждығы қайда? Оларға мынау істемек ісің не талшық болмақшы? Бұл бір шөкім ғана, зәредей ғана, тіпті, болымсыз жақсылық қой... Ал сен қараңғы кедей жұртыңның ең алғашқы емшісі екенсің. Сенің сол қалың көпке, халқына арнаған басқа ойың, мұратың, жөрдемің бар ма?..— деп, Абай баласына барлап қараған. — Мен әлі оқуды тауысқам жоқ қой,- деп, Әбіш әуелде өз ойларын жия алмай қалды. — Рас, тауысқан жоқсың. Бірақ тауысуға жақынсың. Мен бір сенің басыңа да арнап айтпаймын. Оқуды тауысқан қазақ баласы да бар ғой. Естуімше, Қарқаралыдан, Омбы, Қараөткелден және онан арғы Орынбор, Троицкіден, Кіші жүзден де оқып жүрғен қазақ жастары шыға бастады. Жыл құсындай сендерсің. Жаңа дәуреннің алғашқы келгіні боларсыңдар. Жә, халық туралы, оның бүгінгі ауыртпалығы туралы, болашақ тағдыры туралы ой іздегенің, соны жиып, түйгенің бар ма? Бұны мен бір саған емес, сенің өзінді қоса бар тобыңа айтам. Орысша оқуға, дұрыс жолға түскен барлығыңа, қазақ жасына айтып келем... Осыны айтшы! — Әуелі бір нәрсенің басын аша сөйлейік, аға. Жаңағы сіз санаған көп жерде оқыған, көп қазақ жасы азғантай ғана оқып, ерте тоқтап қалып жүр... — Рас... Рас,— деп, Абай Әбірахманның сөзін бөле берді де:— тоқтап қалып жүрген жоқ. Топтап барып тілмаш, песір болып жүр. Көбі және песір де бола алмай, кесір боп жүр. «Қазақ жаманы орыс бола алмайды да, орыс жаманы қазақ бола алмайды» дегенді біздің халық соларды көріп айтқан. Бұл не деген сөз? Менің ұғуымша, терең сын. Яғни, әуелі жақсы қазақ болып алмай, жақсы орыс та бола алмайсың, яки, әуелі жақсы азамат болып, өз ортаңа, халқыңа адамшылық танытпасаң, өзге елдің адамы болып та жарытпайсың деген сөз. Ал біздің көп шала оқығандар жетістірген күнде, тәуір чиновник болады екен. Салтыков-Щедрин мен Толстой масқаралап, әшкерелеген қу-құрдым төрешік болғанша, болмай-ақ қал,— деп ойлаймын. — Білемін. Сіздің «Интернатта оқып жүр» деген өлеңіңізді маған Петербург пен Омскіде жатқа оқып беріп, қатты мақұлдаған жастар болған-ды. — Мақұлдаса, оларың ойлы жас екен. Сын көтерер сымбатты болғаны ғой. Ал енді ол жастарың бар, өзің бар, жаңағы сөзіме не жауап айтар едіңдер? — Жауабы әзірше біреу-ақ па деймін, аға...— деп, Әбіш ойланып, іркіліп сөйледі. — Жауабы: «Оқу бітіреміз де, қызмет етеміз! Елге сол қызмет бабында пайдалы боламыз» дейді ғой. — Қызмет бабы жандаралдың, ояздың, соттың алды ма? Ондайларды көріп те жүрміз. Жаңа жол, өзге өріс тауып, соны халқына, тобына таратып іс ету қайда? Немесе орыс даналарындай халық қамын ойлап, өсиет таратып жүрген бар ма? — Әй, ондай әлі жоққой... Ондайлықбілімі толып, өнері асқан жоққой... — Бәсе, сондай қазақ оқығанын көрмей жүрміз... Мен осыны тосқан әкенің, ағаның бірі едім!.. -деп, Абай бұл әңгімеге қанағаттана алмай, үндемей қалды. Әбіштің есіне енді бір жаңа нәрсе түсіп еді. — Қазіргі оқығаннан сіз ойлаған адамды таппадым. Бірақ осындай көрнекті өріске қадам басқан бір-екі кісі қазақ оқыған-дарында болған екен. Естімесеңіз, соларды айтайын. — Олар кім? — Бұның бірі — осыдан жиырма бес жылдар бұрын, жастай қайтыс болған Шоқан Уәлиханов деседі. Екіншісі — Орынбор маңынан шыққан Ыбырай Алтынсарин! — деді. Абай Алтынсарин атын естіген, оны жақсы біледі екен. Шоқанды білмейді. Әбіш солар жайын бірталай таратып, жақсы бейілмен айтып шықты. Шоқан турасында Сібірдің көп ірі адамдарынан қатты мақтаған сөз естігенін айтты. — Жалғыз-ақ, кітабына, қалдырған жазуларына кездеспедім. Өзі қазақ халқының қамын ойлауда көп ірі сөздер сөйлеп, жазып өткен кісі дегенді оны білген екінің бірі айтады! — деген. Абай да, Әбіш те ол адамның әрі жастай кетіп, әрі жазғаны жоғалғанын өкініш етті. — Ал Алтынсарин русско-киргизская школа ашқан. Өз білімін қазақ жасын оқытуға жұмсаған. Көп жерде школдар салдырып, артына шәкірт қалдырған. Және кітап та, өлең де жазған. Халық үшін іс те, өсиет те қалдырған, анық жемісті еңбекке берілген сол адам екен! — деді Әбіш. Абай Алтынсаринді есіне алды. Орысша интернатты, школды қазақ үшін ашуда анық үлкен еңбек етіп кеткен қамқор азамат сол екенін айтты. Сөз аяғында Әбішке қарап: — Ал осы Алтынсариндей еңбек етсе олқы бола ма? Бір үлгі осы болмас па еді? Бұған не айтар едіңдер? — деді Дәркембайға соңғы кездескелі Әбіштің өз ойында жүрген бір ниет бар да. Қазір әкесіне соны айтты. Бағанадан бергі Абай қозғаған сөзге өз басының әзірге жауабы осы болатындай етіп сенімді сейледі: — Әрине, бұл үлкен үлгі. Егер бар білім алған, қазақ жастары, тіпті, езді-өз еліне, оязына барып, сонда Алтынсарин ашқандай бір-бір орыс школын ашса, бүгінге, әзірге үлкен істің біасы сол емес пе? — Бәсе... Бар мұқтажды бұл шекпес! Бірақ көп жоқшы-лығымыздың әзірге ең ауыры — жарық жоқтығы, білім-өнерден қақас қалған қараңғылығымыз ғой! — Ендеше, тағы айтайын, аға, менің өз басымның алдағы күнге арналған байлауы осы!—дегенде, Абай үндемей, Әбішті белінен құшақтап, бейілдеңіп тыңдай бастады. Әбіштің ішінде жүрген тағы бір күдігі бар еді. Әкесі мұнымен сырласып келеді. Әдейі осындай сирек болатын оңашалықта анық жүрек жарғандай шын сырға шақырған тәрізді. Сол жайларды жаңағыдай алабұртқан көп сезімдермен қатар аңғарда да, енді Әбіш өзінің көңілінде жүрген бір ауыртпалығын айтты. Онысы осы күнгі оқып жүрген оқуы туралы. Әбіш ана жылы амалсыздан түскен әскери оқу бұл күнде оған жақпайды екен. Ондағы тәрбие бұрынғы бір замандардағы орыс әскерлік мектебі беретін тәрбиеден мүлде өзгеріп кеткен. Қазіргі әскерлік оқу тек жалаң құрал болатын, патшалықтың адал құдыретін, таж-тахтын ғана қорғайтын топас жандар әзірлейді. Бұл мектеп ішінде халық қамы, азатшыл ой дегеннен елес те көрінбейді. Әбіш артиллерия оқуының бүгінгі тәрбиесінен де, келешек қызметінен де құтылсам дегенді арман етеді екен. Соны ашты... — Дәл осы Ералы, Ақшоқыға келіп, школ салдырып, сонда мына атыраптың бар баласын орысша оқытуға кіріссем деп жүрмін. Әнеугүні Дәркембай: «білген біліміңді қойнына салып ап кетпе... Еліңе жарықәкел. Артында бауыр жеткіншегің, өре-нің бар. Соларды өзіндей орысша білімге жетілт» деді. Сонысы бір Дәркембай сөзі емес, халықтілегі сияқты. Бүгіннің де, ке-лешектің де менен тілейтін қарызы есепті. Тіпті шынды айтайын. Жаңа анау ақсақалдармен сөйлескенде түгел ашпадым. Анығында, мен Оспан ағама арнаған малды жұмсап, жатақ ортасынашкол сала берсе деген ойды ойлап ем... Осыған дәл биыл бекініп жүрмін, бұған не дер едіңіз? — деп Әбіш сөзін бітірді. Абай баласына тез жауап қатты: — Бұған менің алғыстан басқа айтарым бар ма, Әбішім!.. Міне, сен өрісінді тауып, жолынды аштың... Енді қалған оқу да, арғы талап та осы ниетіңе жетектесін. Сен еліңе келіп, мынау жатақ-тардай көп елдің малшы-жалшы нашарларынан өнерлі, қайратты азамат өсіріп шығарсаң, өз басың түгіл, атаң менің де халық алдындағы көп қарызымды өтемес пе ең? Осы елдің жас буынына сен ұстаз боп, тағылым айтып отырсаң, мен арманым бар әке болам ба?— деп, үні өзгеріп барып тоқтады. Соңғы сөздер Әбішті қатты толқытты. Әкесінің кеудесінде осыншалық халық үшін қам ойлаған ең зор арман барын аңғарғанда, Әбіш жүрегінде сол өз әкесі үшін сәл мақтан да оянған. Абай бұған орай, өз баласының осындайлық сыншы ойлары барын сүйсініп қабылдады. Былтыр мен биылғы әңгімелерінде Әбіш те орыс халқының озғын ойлы қауымына жақын жүргендей, өзгеше қасиетті сана барын танып ырза болушы еді. Енді баласынан осы жөнді сұрай бастады. Мектеп бермесе Әбіш өз бойындағы азатшыл ойларды кімнен естіп жүр. Орыстың Герцен, Чернышевскийден соң бұл күнде өз заманының ауыртпалығына қарсы жаңа жол танытқан, жаңадан ой бастаған қауымы бар ма? Әбіштің ендігі тәрбие, талабында солардан ауысқан әсер бар ма, осыны сұрады. Әбіш бұл жөніндегі талабын ең алдымен Павловқа алғыс айтудан бастады. Питерде ол кісінің жақындары және ескі достары бар екен. Солармен Әбіш жиі араласып, анық тәрбиеші, жарқыл дүние сәулесін сол ортадан алады. Павловтың бұрынғы револицияшыл қауымы бұл күнде көп ілгері басып, өзгеріп өрлеп кеткен. Осыны айта келе қазір пашіаға қарсы тартыс өзгеше жас жалынды қауым қолына, сенімді қолдар-ға ауыса бастағанын білдірді. Бүгінгі күш орыстың фабрика-заводындағы еңбек иесі қалың бейнеқорға сүйенеді. Солардың артынан қара шаруа және тіпті, патшалықтан өгейлік қорлық көр-ген қазақ сияқты көп езгідегі елдер де жарық күнге жететінін айтты. Абай бұл қауымның басшылықсөзі, еңбектері қалай жайы-лып тарайтынын сұрап еді. Әбіш ол қауымның қанаты күн санап қатайып, қатары молайып келе жатқанын баяндады. Бірақ істерін бастап жүрген анық басшы жандармен таныс емес, әйтсе де, енді өзі алатын бар білімі, жұртшылық ойлары солардың берген нәрі екенін сездірді. Тиянақтап танытқаны;— Ендігі тартыс мүлде басқа сапада, мүлде үлкен өріске шығып барады. Өйткені Россиядағы шын тартыс енді ғана келешектің анық иесі болатын қалың күшке иық сүйеді. Бұнда бір патшаны өлтіріп, іс бітіреміз демейді. Бүкіл патша атаулының тамыр түбін патшалық төртібімен қоса мүлде жоямыз дейді. Қалың жұртқа азаттық, есе теңдік әперетін және барлық қорлықтағы қауымдар мен халықтарға бауырлас туысқандық әкелетін жол — осы қауымның жолы,— деді.— Бүгінгі Россиядағы азаматшылық күресі, Чернышевский жолынан да ілгері кетті. Қалың еңбек жұрты оянуда, күн санап дамуда-деді. Абай осындайлық жаңалық сыр ашқан баласына өзі де қуанып еді. Әбішім, жаңа заман елшісіндей болдың-ау. Өзіме, дү-ниеге жаңадан атар таңның лебін сезгендей болдым ғой. Қазақ сияқты сорлы қамалған, қараңғыда асыққан елдің айласыз, жетекшісі көруші ем өзімді. Ендігі буынның, жаңа төлдің басшысы болатын азаматтөрелікпен патшалық қасында, соның ықында қалмас деуші ем. Мына топқа арман қосқаның қандай қасиет. Не тапсаң ендігәрі өкінбей, жалтармай осы жолыңнан іздегейсің!— деді. Қазір екеуінің жаяу сейілі аяқтап, алдағы ауылға тақап келіскен-ді. Абай енді Оспан үйінде сөйлеген сөзге оралған. — Ал әзірше болса да, Оспанға шығарылатын мүліктен кедейлерге үлес деген сөзің орынды. Бұны ертендер кезінде мен де қостаймын. Мал берілгенде оны тарататын Тәкежан, Ысқақ үшеуіміз боламыз. Сонда менің еркіммен де аз мал үлес-тірілмес. Бәлки, аналардан гөрі мен молырақ тарататын бо-лармын. Сонда сенің сөзіңді орындап, жатаққа барынша мол ғып бергіземін!— деді. Бұл кезде екеуі Әйгерім үйінің жанына жеткен еді. Әбіш сел іркіліп, кеудесін басыңқырап, оқыс тоқтап қалды. Абай бұған айналып, бөгеле берді де, жон сұрады. Әбіш азғантай қабақ шытып, кеудесінен қолын түсірді. — Кеудем шаншып қалғаны. Кеше түнде жеңіл жатып ем, суық тиіп, шаншу қадалып қапты!—деді. Өз ішінде не бары, не білгені белгсіз. Бірақ жаңағы жайсыздау қимылын қазақы адамша сөз қылды. Елге кблгелі бұндай оқшау белгі болған жоқ-ты. Бұның шаншу деп түсіндіргені, Абайға да жат хабар боп көрінген жоқ. Арада жеті-сегіз күн өтті. Бүгін түсте Дәрмен мен Әбішке тілдескелі Өтегелді келіпті. Оның арнап әкелген тапсырынды сәлемі жоқ. Бірақез көңілімен Мағашқа батып жүрген белгісіздік жайды анық сезінетін. Жалғыз Мағыш емес, ноғай аулының үжендеріне де түйін болған қиыншылықбар. Тегінде, бұлармен құда болуға қазақтың қай аулы болса да бейілденеді. Осы жазда Мағышты екі жерден сұрап келгендер де болған. Тек быліырғы күзде Абайдан бұрын Ділдәнің Тұрайға және Мағрипаның шешесіне астыртын айтқан селемі бар. «Бөтенге алаң болмасаң, құдай қосса Әбіш пен Машпаның бақытын қызықтаймын деген ниетім ниет. Тек шыдамын, сабырын сұраймын» деген. Содан бері жаңғырған бір ауыз сөз жоқ. Жіпсіз байланғандай Мағрипа отыр. Ноғай ауылының үлкендері құдалық жөнінен биыл сөз тосарлық мезгіл де жетті. Бірақ, «Оспанның қазасы, Абайдың содан бергі қайғысы қаралы жыл ішінде жаңа қазықты ойлатпайтын шығар. Әзір у әделі сөз басталмады деп, айып етуге болмас» десіп жүретін. Ал әйелдер, жас жеңгелер болса, Әбіш келгеннен бері қарай, тым құрыса Мағрипаның өзіне арналған бір ауыз сәлем болмағандықтан, еріксіз қынжыла бастаған. Өтегелді бұл жайлардың барлығын да аса жақсы аңғарады. Және де Мағрипаның өзінен әлі наразылықтәрізді жарым ауыз сөз шықпағаны да бұған белгілі. Тегі, бұл жөніндегі сырдың бәрі Өтегелдіге мәлім. Ол Мағышқа осы күзге шейін жұбаныш боп келген себегпі де білді. Өткен қыс басында Дәрмен мен Өтегелді Мағашқа кезектеп айтып отырып, Мағрипаның жайынан Әбішке інілік хат жазған, Сонда Әбіш Петербургтан хат жазды. Жалғыз Мағашқа ғана жазған жоқ, осы інісі арқылы Мағрипаға да жазды. Қысқа ғана тартымды, сыпайы тілді хат еді. Сол хаттың тұсында Дәрмен мен Мағаш Өтегелдіні шақырып алып, хатты Мағрипаға осы арқылы жіберген. Ал Өтегелді «құр хат тасушы бола алмаймын, е, қарап тұрып жеңге білмейтін сыр бола ма екен? Омай шикін, о несі? Әуелі, мына менің өзіме оқып бер! Сонан соң, Көзжақсыма өзім апарам» деген. Көңілденіп қалжақтап және ойнақыланып отырып, хаттың сөздерін түгел ұққан-ды. «Алмақ ойым бар. Тілек қосайық, маған ырза болсаңыз көңіл білдіріңіз» деген сияқты сөздер айтады ғой деп, үміт еткендердің бәрі де, Әбіш хатынан жарымады. Тек қана: «Ғазиз құрбым, сізді мен ұмытқам жоқ. Көңілімде сізге арналған құрмет қадірім мол. Сонымды білдіріп қана сәлем жолдаймын!»— депті. Өтегелді мұндай хатпен, ондай сыпайы биязылықпен істес боп көргенжоқеді. — Осы төрең не деп отыр өзі?! «Мен саған құмармын, ғашық болдым. Аз уақытта ауылдарыңа елші барады. Маған адал жұпты болам деп серт уәдеңді берсең екен» деген сөзді осының ауызына құдай неге салмады? Турасын айтса біреу ат-шапан айып ала ма? Мынасы несі! Тағы әрі-сәрі, тағы әуре-сарсаң. Мен енді алатын бопты деп барам ба? Жоқ, айттырмайтын болыпты, тек сыпайы ғана сәлем айтыпты деп барам ба?— деген. Біраз даусын өзгертіп, жаңағы сөздің бәрін өкпелеген баланың үніне салып, Мағаш пен Дәрменге қырындап, қиғаш көз тастап отырып, кейде ашудан жыларман болып та, ойнақыланып сөйлеген. Әбіш хаты Мағрипаға жеткенде, оның шаттығы соншалық зор болды. Бірнеше күндей Өтегелдіге Мағрипаның күлкісі жиі естілді. Қыз үнемі баяу, биязы үнімен неше түрлі әндер салатын. Сол күндерде және де қолынан Абайдың қолжазба кітабын тастамады. Әлденеше үнге салып, нәзік сырлы махаббат жырларын оқыды. Әсіресе Татьяна! Сорлы Татьяна, жас жүректің толқынын қандай айта білген! Кейде Мағрипа үн салып, қайталап, Өтегелдіге де естіртіп: Шыдар ем күйіп, мен жанып, Айында бірер көрсем де, — деген саналы шерді басып, дауыстап өтеді. Немесе тағы бір сәтте: Ғашық-ақпын тағдыр араз, Толғанамын қайтейін, — деген саналы тілмен айтқан, сабыр жеңген мұңды мұңдап өтеді. Осының бәрінің қатарында Әбіштен келген сәл ғана емеурінді иланғыш көңілмен, барынша қуанып қабылдаған. Соны таныған сайын Өтегелді Әбішке наразы боп, өз-өзінен сабырсызданып, бүліне түсетін. Енді міне, әбден тозып жеткен шыдамның жайын өз аузынан жеткізбек боп келген еді. Әуелі Дәрменге сөйлесті. Дәрмен оны ауылда қондырып, сол күні кешке, оңаша Әбішті алып шығып, ойдағысын түгел айтқан. Әбіш бұл өңгімені және де ұзаққа созған жоқ. — Өтегелді келіпті. Мағыш соншалық үмітпен, сеніммең бір лебіз күтеді дедіңдер. Ал менде бір ғана сыр бар. Сол сы-рымды Мағрипаның өзі білсін! Оған өзім өз аузымнан жет-кізейін де, өтінейін. Ренжітсем, жапа жасаған болсам, өзім ға-на кешірім сұрайын. Өтегелді екеуіңнен енді менің бір тілегім болсын. Мен сені ертіп аз күнде кешке бір мезгілде ноғай ауылына барайын. Сол кеште бір сағатқа менімен Мағрипаны дидарластырыңдар, — деді Әбіштің Мағрипамен көрісуі қажет екенін Дәрмен Өтегелдіге оңай ұғындырды. Осымен әуелі Өтегелді суыт жүріп, ноғай ауылына барды. Мағрипаның өзіне сөйлесіп, содан кейін Мұсабайдың әйелімен сөйлесіп, үшеуі боп Әбішке жауап қайырды. Екі күн өтті, үшінші күн кешке Өтегелдінің отауында Мағаш пен Әбіш екеуін ұшырастырмақ болды. Осы хабарды Дәрменге Өтегелді тағы жеткізді де, өзі уәделі түнде ауыл сыртында бұлармен кездесетін жерді айтысынқайтыпкетті. Үшінші күн, айтысқандай, ел жатар шақта Әбіш пен Дәрмен екеуіне ноғай ауылының бет алдындағы шолақ адырда, жалғыз аяқ тастақ жолда Өтегелді кездесті. Күздің түні салқын болса да, жарлық айлы, жайлы тынық еді. Әбіш пен Дәрмен Ералыдан көп жұртқа білінбей шыққан. Мал кешкі өрістен қайтар шақта, ат үсті жүрістер еленбейтін кезде аттанып кеткен. Әлі Оспанның жылы берілген жоқ. Ауыл, ағайын ортасы қаралы күйден ауысқан жоқ. Бұл уақытта қалындық, құдалық деген жайларды өзге жағының барлығы сай болған күнде де Әбіш өзіне мезгілсіз санар еді. Қазір, әсіресе, сыр шашпау қажет. Сонымен бүгінгі жүріс, келіс жөнінде сырға араластырған адамдары болған жоқ. Жастар арасына Өтегелдінің делдал болып тұрғаны бүгін емес. Ол әзі туралы бұл жөнінде «ата кәсібім осы» дейтұғын. Үстіне сұр шекпен киіпті. Астындағы аты ақ сұр, жер қылаң екен. Тақыр жолдағы ат тұяғының тықырынан ғана Дәрмен «келе жатыр!» деп, аңғарып қалған. Күздігүні бетеге, көде, тобылғы, боз қараған да жарық ай астында қылаңытып, сұрқыл тартады. Түнгі жүрістің сырын іріккен ыңғайлы, ықшам жігіт те өне бойымен ат-тұрманымен сондай реңге ауысқан. Әбіш «ол келе жатыр!» дегенде сенбеп еді. Тек ат тұмсықтары түйісермен болған шақта ғана, сырлас жігітті көріп қуанып қалды. — Өй, Өтегелді-ау, жер астынан шықтың ба, жаным-ау? Сиқырың бар ма? Мүлде көрінбейсің ғой!— деді. Өтегелді жауырынын қиқандатып, қужандап алды. Сонан соң атының жалына жабысып жата қалып, Әбішке төменнен сығалай қарап тұрып: — Мына қарашы! Нағыз ұрының өзі емеспін пе! «Ит көрмес» дейтін ұры біз боламыз! Қазір ауылға кірсем, қандай сақ қаншықшр болсып, мыңқ ете алмай қалады. Енді екеуің ақырын ілбеп отырып^ анау сар жұлдызды беттеріңе ал!— деп батыс жақтағы бір жұлдызды қамшысының ұшымен екі жігітке ұзақ көрсетіп, көздестіріп тұр.— Сол жұлдызды бетке алып, атта-рыңның тұяғын ғана қыбырлатып, асықпай жүріп отырындар, Ауылдың қарасын көргенде тоқтандар. Мен өзім қайта оралып жетемін,— деді. Кейін шалғай кетпес үшін жаңағы жұлдыздан басқа екінші белгіні тағы айтты. Ноғай ауылының сыртында үлкен заңғар биік Доғалаң деген тау болатын. Қазір жігіттерге ай астында сол таудың ирек-ирек тасты жотасы айқындай көрініп тұр. Төменгі жағы түн мұңарына оралған. Биік аспан да ай сәулесімен бозғылданып, сәл ғана көкшіл мұнарланады. Осындай шексіз, жиексіз, буалдыр дүние арасында айқын етіп, қатты сызылған иректей қоңырқай тау жотасы көрінеді. Жаңағы сары тас ерекше биіктеп, бөлініп тұр екен. Өтегелді тағы да қамшысын нұсқап, сол тасты мына жігіттерге анық белгі етті. — Тура ат мандайын сонау тасқа дәлдеп ұстандар. Ал мен жөнелдім! Борсыңдатып шауып барып, хабар айтып, «кел» дейтін кезін дәлдеп келемін, — деді де шаба жөнелді. Осыдан соң бір сағат шамасында аттарын аулаққа, қалмақша байластырып тастап жігіттер қатты ұйқыға батқан ауылға келген. Мағрипа мен жеңгесінің соңғы байлауы бойынша, кездесетін үй Өтегелдінің отауы емес, Мүсабай үйінің жанындағы қонақ үй, ақ отау екен. Әбіштер кіргенде сол отауда дөңгелек стол жаюлы, үлкен шам жанып тұр. Төрде қонақтарға жайылған көрпе бар. Мағрипа мен жеңгесі оң жақтағы биік сүйек төсекке тақау түрегеліп отыр екен. Мағрипаның үстінде камзол. Сыртынан киген қалың қара жібек бешпет бар. Басында ана жолы Әбіш көрген және қыс бойы мүның есінен кетпеген алтын зерлі, үкілі тақия. Мағаштың қазіргі жүзінде қобалжу бар. Сондықтан да оның өңі аса аппақ көрінеді. Және былтырғыдай алғашқы жастық тұсындағы уыз толықтық биыл ысылыңқы, Оның орайына, ұш жағы сәл келтелеу, көтеріңкі, сұлу қырлы мұрны түп-түзу боп айқындай түскен. Үлкен сұрғылт көздері әлі де мол саналы, нұр шұғы-ласын шашқандай. Қонақтар алғаш кірген жерде аппақ болып кеткен жүзі, енді қасына Әбіш келіп, қалаша қол алысып аман-дасқанда, бір сәтте қып-қызыл боп ду егіп, ыстық толқын атып қалды. Мұсабайдың әйелі Әбішке апа есепті болғандықтан, жылы шыраймен жақсы амандасты. Үй ішінде кайнап тұрған самауыр бар екен. Жеңге өзі қызмет етіп, шай жасап, Мағышты да, Әбіш пен оның жолдастарын да өз қолынан сыйлады. Шай үстінде Әбіштен қанша уақытқа келгенін, енді қанша оқитынын, оқу бітірген соң қайда болатынын есті жеңге байыптап сұрады. Үй ішін әңгімелестіріп, сөйлестіріп, сәл әзілдер де айтыс-тырды. Алғашқы кездесудің бөгеліс қиыншылықтарын ондй женді. Әбішке апа боп отырып, оның ой-ниетін білуінде ешбір өрескелдік жоқ.Қайта аса орынды. Және бұның өзі білмек боп сұрағансыған жайларының бәрі де мағыштың да ойындағы сұраулар. Епті жеңге, сонымен екі жастың арасына лайықты дәнекерлікті биязылықпен атқарды. Шай ішіліп болған соң, Өтегелді мен Дәрмен «ат-мат» дегенді сылтау еткен боп , бір бөлек кетті. Жеңге де ас жаулық, ыдыс-аяқ әкеткен боп, өз бетімен шықты. Оңаша қалған Мағышқа Әбіш енді бұрыла қарап, сәл қобалжыған үнмен алғашқы сөздерін бастады. — Мағаш! Бір көуді өтініп ем. Қабыл алғаныңызға, ең алдымен алғыс айтайын. Мағыш жауап қатқан жоқ. Сәл ғана қысылып, жымиды да, Әбіштің жүзіне бір сәтке жалт етіп, көз тастады. Жігіт нені айтпақ боп келді? Бүгін оның аузынан Мағрипа не естімек!? Бұл күнге шейінгі өмірінде ешбір жігітпен мұндайлық оңаша сыр бөлісіп көрмеген таза, жас сұлу ұяла қысылып, үркектеп қарады. Әсіресе, осы жігіт бұл күнге шейінгі мінездерімен, бүгінгі сөзімен де Мағыш-қа шын жұмбақ. Ол осыдан соң ұялу мен қымсынудан ба, жоқ, әлде Әбішке барын түгел айтқызап, тыңдап алмақ па? Әйтеуір, көпке шейін өзі жауап айтпады. Әбішке анда-санда көз тастап, оның айтқандарын тындаумен болды. Соның орайына Әбіштің әр кезек айтқан сөздеріне өз ішіндегі сезімін, жауабын, іштей ғана сөйлеп, айтып отырғандай. Әбіш аз ойланып отырып, ендігі сөзін бастады. — Қадірлі Мағыш, мен осы келгенде, ең алдымен сізден кешірім өтінгелі келдім. Мағыш ішінен: «Кешірім деп неге айтады? Жазықты ма маған?» деп ойлады. Әбіш сөйлеп отыр. — Мен сізді байлаусыз, жауапсыз ұзақ күліргеніме кешірім сұраймын. Мағыш өзіне: «Мен кінөлап па едім?» деді. Оның жүзінде қазір ысхық ойнаған қызал арай дуылдап, қалың жайылып тұр. Жігіт әлденеден қиналғандай, қабақ шытына түсті. Жүзі деқазір өзгеше, шыншыл жүрегіңе аса ыстық тиеді. — Кешірім сұрайтыным, бүгін байлауымды әкелсем, «игі-ліктің ерте-кеші жоқ» деуге болар еді. Бірақ мен бүгін сізге, әке мен шешеме, аға мен ініме, бірде-біріне айтпаған шынымды, іштегі өзіммен ғана жүрген бір сырымды әкеп отырмын. Сол шынымның алды, мен бүгін де байлаулы ниетпен отырғам жоқ!дегенде өңі тағы да аппақ боп шұғыл өзгеріп кетті. «Ендеше неге келді екен! ?« — Шыным мен сырым сол, Мағыш! Мен сізді былтыр бір көргеннен аса қадірлі, асыл жан деп бағалағам. Бірақ сізді жан біткеннен қымбат көре тұра, мен әлі де бір үлкен бөгетке қамалып жүрмін. Сізбен сөз байласуға, серттүйіп, ертең ата-аналарымызға «құда болыңдар» деуге менің батылым бармайды. Өзіңізге ғана ашамын деген сырым мен сол бөгетімнің жайып айтайын. Мағыштың жүрегінде бұл кезде үлкен уайымды күдік оянды. Ол Әбіштің жүзіне, енді жүдең тартқан, бірақ соншама биязы, әдемі жүзіне ашық кінәға толған көздерін тура қадап отыр. Ойында «Сырым дегені — басқа адаммен сөзі бар. Басқадасүйгені бар. Оның болмасына мүмкін бе? Мұндай жігітті сүйерлік жас жалғыз мен бе екем? Бөгетім дегені — сонымен байласқан серті бар ғой! Ендеше, әсіресе, оны маған әкелер, маған ашар не жөн бар?» дейді. Бірақ Әбіштің жүзі соншалық кінәсыз таза сияқты. Ол бір қызарып, бір ақшылданып,өзгере түсіп сөйлеп отыр: — Бөгетім — сырым деп, екі айырып айтқаныммен, екеуі бір ғана нәрсе, Мағыш! Мағыш та ішінен: «Әрине, біреу болар және нәрсе емес, қыз шығар» деп ойлады. Қазір соның «атын ба, жөнін бе біреуін естимін ғой» деп сәл ойлап қалғанда, қыз жүрегі тітірегендей боп, барлық іші мұздай түсіп, қатты қиналып қалды. — Сол айтқаным өзге емес, менің науқасым, Мағыш... — Қандай науқас?— деп, Мағыш бірінші рет Әбішке шапшаң сұрақ бергенде, жүзі де қайтадан ду ете түсті. Әбіш айтқан сөзден шошынарын да, қуанарын да білмегендей. Мұның күткені мүлде басқа еді. Өмірге қадам басып кірмей жатып, әлдебір бақталасы бардай көрген аңқау көңілін енді өзі кінәлағандай: «Ал науқас, әрине, өзгеше! Бірақанау Әбішті осы қалпында сол науқасымен-ақ жатсынар-ма? Тағы, тағы!.. Бірмек керек.». Енді Әбішке мүлде басқаша, жылы шыраймен, барынвдаен қоя қарап қалыпты. — Былтырдан бері, Петербордағы докторлардың айтуы бойынша, менің өкпеме науқас ілініп келеді. Қысқасы, не керек, сол науқас турасында мені емдеп жүрген үлкен доктор маған әзір үйлеңуге болмайды дейді. Әсіресе, алатын жарыңызға, сіздей науқасты адамға тиюге рұқсат жоқ дейді. Осы, Мағыш, менің бөгетім де, сырым да. Бүгін сізге әкелген, өзіңізге ғана білдіріп қайтпақ болған шыным, барым осы! — Осы ғана ма, Әбіш?! Мағыштың екі бетіне ыстық қан ойнап, үлкен көздері жалт етіп, төңқеріле қарады. Әбішке соншалық сенген, сүйінген және қадірлеп жақаадаған шырай білдірді. Жігіттаңқалып, Мағыштың жүзінен, тіпті, алғыс та танығандай. — Науқас, жұқпалы науқас дедім ғой! Арамызда екеуімізді қоспай тұрған ауыр сырым, қапал ық қайғым, қатал тағдырым сол дедімгой! Жеңілдікпен емес, аса бір үлкен байлауды барлық адал, берік жүрегімен шапшаң ұйғарған Мағыш, енді өзіне-өзі танылмастан, сонша еркін ашылды. Жай ойласа, өзге шақта, мұншалық дәрежеде шындап, барынша, батыл байлау жасай алмас еді. — Науқасыңызға қиналамын, Әбіш. Бірақ бөгет дегеніңіз сол ғана болса, оңы мең үшін ойдап, мені сақтамақ ниетпен бөгет десеңіз, мен жауабымды айтайын. Тірлік шын сүйген жанмен жанынды қызыққа да, қауіпке де түгел қосқан күні шын жақсы тірлік болса кереқ. Мен Абай ағамның кітабынан ұққаным рас болса, осылай еді. Жан қиысқаң достықты іздеймін. Сіздің басыңызға не келсе, соны бірге көтеріп, өмір кешіп өтсем, арманым жоқ! — Жаным, Мағыштай, сіз мені сонша сүйдім дедіңіз бе? — Сол сүюдің жолына маған еш нәрсе қауіп емес! —Жаным-ау, Мағыш-ау, ұғынып айтып тұрсыз ба? Арамызда өлім тұрғой? Ажал! Менің науқасым күшейсе, сізге жұқтырам ғой! — Сол-ақ па? — Өлімге бірге ала кетемін ғой, ажал ғой! — Сіздең айырған күн, тілеғенім сод ажал болсын,- деді де, Мағыш ыстық кесек жастарын тегіп-тегіп жылап жіберді. Әбіш өзі сүйген сұлудың жаны қандайл ық таза, асыл екенін көрді, Жана ғана айтылған сөздерден анық бақыт тапқандай. Есті-генін бар тірдік тідегімен құптады. Енді жылап қалған Мағышты қадай шапшаң құшақтап, қалайша жасты көзінен, суланған жүзінен шапшандата сүйгенін өзі де аңғармай қалды. Бұл қимылға қарсылығы жоқ, қайта осы көз жас үстінде арманын, бақытын тапқан Мағаш та Әбіштің мойнына аппақ ұзын саусақтарын созды. Екеуінең дәл осы сәтте бір-біріне осыншалық ашылуы, ұмтылуы ойда жоқтан, оқыстан туған халдей. Бірақ бұлары сонша занды еді. Жаңағыдай бірінен-бірің алыстатып айырып тұрған «дерт», «бөгет», «тағдыр», «ажал» дегендердің бәрінің жағасына соғып қайтты. Қиналу шақтары енді ауысып, анық махаббат біріне-бірін ұғыстырып, оң қаратқанда ықтиярдан тыс, ыстық жалынмен қауыштырды. Бұдан кейін бірталай үнсіз күйде бір-бірін қуанып тамашалағандай. Екеуі де шын ұғысып, табысқандай, нағыз ынтық жандардың үнсіз бақыт шағын өткерді. Бірақ айырылар кез жетіп еді. Әбіш сөзді тез байлады. — Жақында Оспан ағамның жылы беріледі. Соның соңынан ауылдарына құда түсе менің жақындарым келеді. Енді, Мағыш, сіз менің өмірдегі ең жақын, ең ғазиз қадірлімсіз. Ғашығым да, жарым сіз!-деді. Осы сөзбен өз бақытын да айтты, Мағыштың шаттығын да аспанға асырғандай болды. Таң ата аттарына мініп жатқанда, бұнда қалғалы тұрған Өтегелдіге және Дәрменге де Әбіш өзінің байлауын білдірді. — Қуаныштымын, екеуіңе де барымша ырзамын! Бұйырса, Мағыш менің жарым болады. Сөзіміз шешілді. Оспан ағамның жылын берісімен, біздің ауыл құда болысады!—деді — Е, күйеужан, аузыңнан айналайын! Бәсе, үнемі орысшалай бермей, төрешілемей, өзімнің осындай айқын жолыма келіігі* тегі,- деп, Өтегелді әрі құтіықтағандай, әрі «бұрынғы мінездер орынсыз» деп кінәлағандай көңіл білдірді. Әбіш пен Дөрмен ноғай ауылына ендігіде күйеу богі келёгін болып, қуанысып қайтысты. ҚОРШАУДА жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|