Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
1 Абай ұйқыдан селт етіп, шошынып оянғандай болды. Басын жастықтан сәл көтеріп, үй сыртындағы дабыр-дұбырға құлақ салғанда, ойда жоқ бір оқыс дыбыстар естілді. Көп аттылар дүбірлете жүріп кеп, сойылдарын жерге тастап жатыр. Жерге түскен ағаштардың сатыр-сұтыры естіліп, кермеге сығылыса келген көп аттылардың үзеңгілері шалдырап тиіседі. Аттардың ауыздық, сағалдырықтары сытырлап шылдырайды. Абай түсінен шошып оянған жоқ, өзі жатқан түңлігі жабық үлкен үйге осылайша топтана келген көп аттының суық жүрісінен сескеніп, бас көтерді. Киімшең жаңада ғана жантайған еді. Күн түс кезі тәрізді. Енді шынтақтап бас көтеріп, сыртындағы биік төсектің Әйгерім отыратын алдыңғы жағы, төменірек тұсына бет бұрыңқырап жөн сұрады. – Немене, келгендер кім, білдің бе? Әйгерім есіктің алдында сыртқа қарап, жүзін далаға шығарып тұр екен. Келгендерге алаң боп тұрып, Абай сөзін естіген жоқ. Даладан Әйгерімді хабарлап, үлкен әкесіне қарай оқшау бір жаңалықты тез айтпақ боп: "Әке, әке!" – деп, Әбіштің кішкене қызы Рахила жүгіре кірді. Әйгерім енді үйге айналып, орнына келе жатыр. Рахила одан бұрын Абайға жүгіріп жетті. Бұған құшағын жайып, қарсы алған үлкен әкесінің мойнына ұмтылып, өзі де құшақтай тұрып, хабарын асығып сөйледі: – Ойбай, әке!.. Абайды ендігі Рахила шамалас немерелерінің бәрі "аға", "ата" демей, "әке" деп атайтын болған. – Әке деймін, көп-көп ұрылар келді! Сойылдары бар. Олар кіммен төбелеседі? Абай әлі де сескенген жүзімен Әйгерімге бұрылды. – Олары кім, сен білдің бе? Әйгерім онша сескенбеген тәрізді. – Араларында Шырақ бар! – деді. Абай оның қай қайнысын "Шырақ" дейтінін есіне түсіре алмады. – Қай Шырақ? – Мына кіші Қасқабұлақтағы Әйнекемнің баласы! – деп, Абайды тыныштандыра, жымия қарады. Қоныс атын атаған соң ғана Абай Әйгерімнің Әйнекесі Тәкежан екенін, "Шырағы" – оның баласы Әзімбайдың аты екенін есіне алды. Осы кезде түрулі есіктен Әзімбайдың еңкейіп кіріп келе жатқан қаба қара сақалды қызыл жүзі байқалды. Ісіне түскен қызыл қабағы, кесек біткен жайылыңқы жуан тұмсығы көріне берді. Табалдырықтан аттай, ақырындау үнмен сыздана сәлем берген Әзімбай Абайға бір ғана рет салқын қарап, жалт етті де, төрге қарай адымдады. Оның артынан жөндекілеу киінген он шақты кісі керуенше тізіле кіріп, шұбатыла сәлем берісіп жатты Бұл адамдар көбінше Әзімбайдан жас. Сақал, мұрттары аз келген өңшең біркелкі азамат екен. Тағы бір сырт ажардағы өзгеше қалыптары бойынша, бұлар ұзын бойлы, жоталы, не балуанға немесе барымта, төбелеске бейім, өңшең атан жілік, атпал азаматтар көрінеді. Өздерінің тағы бір сырт белгісі: бәрі де көне шекпен, тозыңқы шапан, ескі тымақ, етік киіскен. Кедей малшы көршіге ұқсайды. Бар қонақ жайғасып болған соң, Абай Әзімбайға таңдана қарап: – Қайдан жүрсің, не жүріс? – деп қана, бар жөнді Әзімбайдың өзі айтуын тосты. Әзімбай Абайды таң қылып, әуелі "мырс" беріп күліп алып, жөнін айта бастады. Сөзінен күлкі емес, анық пәленің иісі аңқиды. – Жүрісіміз суық жүріс, бір шатаққа барамыз. Ағам сіз естімесе "жолшыбай соғып, білдіре кет" деген соң әдейі келдім. Өзіңіз осы мына жақында шығып жатқан пәлені естімеп пе едіңіз? – Қандай пәле? – Ойпыр-ау, ел шабысып, егес болысқалы жатқан жоқпа? – Не деп отырсың, тамызықтатпай жөніңді айтшы! – деп, Абай қатты ақырып қалды. Әзімбайдың аузынан шығып жатқан суық сөздерімен қатар жүзінде ылғи айықпаған бір күлкі, қызық, жеңсік белгісі қатар отырғанға Абай жиренішпен ашулана қараған. Әзімбай әлі де Абай жаққа көзінің астымен күлімсірей қарайды. Түк те саспастан отырып, анық жайды ұғындыра сөйледі. – Шатақ сол, мынау Көкеннің Уағы мен қырық руы құралып алып, егеске шығыпты. Арасында қаладағы ұлыққа арыз айтқыш, сөзін бұлдағыш Серке деген бір пысығы бар дейді. Солар Тобықтының жерін кесіп алғызғалы жер өлшегіш бір төрені шығарып отырған жоқ па? "Жемтемір" дей ме, "земтемір" дей ме, сол бір пәлесі келіп, анау Бұғылыдағы Есболат, Тасболаттың, Қарамырза мен Дүзембеттің алдын кесіп алыпты. Енді қарала ағашын сүйретіп, біздің мынау Сақ-Тоғалақтың алдына кепті. Өзіміз көктеу-күзеу етіп отырған исі Олжайдың сол Көкен болысымен шектес құдықтарын, қоныстарын өлшеуге алыпты! Абайға бұл сөздер бұрында бір мәлім жай болатын. "Олжайдан қай құдықтар, Есболаттан қай жерлерді кесіп алмақ?" – деп сұрады. – Бізден анау Басжымба, Аяқжымбаны, Көпсақаудың Қарағанын, Шолақеспені Білдеге шейін кесіп алмақ. Содан әрі Обалы, Қоғалы, Қарақұдық, Төреқұдықтың үстін басып отырып, анау Шаған мен Семейтаудың жапсарына шығады. Қысқасы, бар өрісімізді кесіп алғалы жатыр. Бір старшын, бір болыс емес, не бір ру емес, исі Тобықтыға соқтығып отыр! – деп бір тоқтады. Абай ендігі жайды аңғара бастады. "Тобықты боп Уақпен шайқасамыз" демекші. Әзімбайға енді оның нақтылы сөзін айтқызбақ болды. – Ал сонымен, жұрт не қылмақ? Сендер не істемексіңдер? – Жұрт болғанда, бұл жолғы Тобықты тобын Оразекең бастап отыр! – деп, Абайдың ызасына тиетіндей, әдейі бір пәленің шетін шығара сөйлеп кетті. – Ең үлкен жау – елдің жауы, ең үлкен дау – жердің дауы деген бар ғой! Оразекең ел намысын жоқтап, Тобықты атынан Көкеннің жаңағы еліне, анау Серкесымағына сөз салыпты. "Жемтеміріңді тоқтат! Ел мен ел боп сөзге келісейік!" – деп, үш кісі жіберіп, сөз салған екен. Уақ: "Тобықтыдан көргеніміз жеткен. Әділет тапқамыз жоқ, не болса ұлықтың заңы шешсін", – деп, құйрығын сыртқа салды. Оразбай соған орай: "Уақтың арбакеш, егінші жатақ жалшысынан есе ала алмай қаламыз ба?! Атқа мінсін Тобықтының намысы бар азаматы!" – деп ұран салыпты. Елді жиып: "Уақты шабамын", – деп, қол құрап жатыр. Ағама: "Барымтаға аттанатын ат, сойылы сайлы азаматын әкелсін. Мен барымды салдым, "ерді намыс, қоянды қамыс өлтіреді", келсін, жиылсын!" – деп жар салыпты. Міне сол, Оразбайдың жасағына барамыз! – деп, Әзімбай Әйгерім ұсынған қымызға жаңа ден қойды. Қысыр сауылып отырған көктем шағы. Саба шағын болса да, Әйгерімнің бұл қонақтарға құйып әкеліп, сапыртып бергізіп отырған күміс тегенедегі салқын қымызы мол еді. Абай әлгі сөзді тыңдап бола бере, әуелі бір қысқа ғана мысқыл айтты: – Ауыз – дарбаза, сөз – самал, – деп қойды да, – есесің де бөсесің ғой, Тобықтының сотқары! – деді. Қымызын ішіп аяқтай бере, Әзімбай міндетін ада қылып болған-ды. Оның өзі тілемесе де, әкесі "Абайға барып білдіре кет!" деген соң, осында соғып, пәле тілеп, аттанып бара жатқанын айтқан. Енді Абайды сөйлетіп, сыр тартқысы келеді. Әсіресе бұл барып түскен жерде Оразбай: "Абай не деп жатыр?" – дегенді сұрамай қоймайды. Соны жаңа еске ала отырып, Абайға ақылдасқан кісі боп, түсін жылытып, жөн сұрайды. – Жә, Абай аға, біз не істейтінді естідіңіз! Ал енді шабуылға әзірленіп, ат мініп, қару асынып жатқан халқыңыз, туысыңыз мынау, не айтасыз? Оразбайдың осы басшылығына не дейсіз? Абай бұл тұстағы шырғаны сезіп отыр. Бірақ әдеті бойынша ойдағысын жан баласынан іркіп көрген емес. Екінші және өз ішінде Тобықтының жуан содырлары бастап отырған осы істі теріс көреді. Көкеннің еңбек сауған елі бұл тұста әділ ашуға бекінген. Абай оны ішімен ғана емес, сыртымен де қостауға, құптауға әзір. Оразбай Әзімбайдан естіп ашуланбаса, тулай берсін. Абай оның көзіне де ойдағысын айтады. Соны ойлап, Әзімбайға қысқа ғана сыр түйгізді. – Оразбай ат мініп, қару асынып алыстан жау іздеп қайтеді. Жауы, анық жауы Оразбайсымақтардың өзінде, өз ішінде! Ол қас надан қараңғылығы ғой! Алысар болса, әні, сонысымен алыссын да! – деп, үлкен адамгершілік оймен бір ой тастады. Арам, айлакер Әзімбайдың жаңағы бықсыма қулығымен қоса, оның басынан аттап түсіп, алыстан барып бір шаң берді. Және бір ойын танытып: – Зорлықшыл зорлықтан қаза табар. Қарашоқпар шабуыл заманы, Оразбай түгіл, кеше Құнанбай заманында таусылғанын танытқан болатын. Танып жетпесеңдер, тағы бар, тағы тұмсығың тасқа тиіп тұрып тани бер, – деп, бұл жайдағы бар сөзді Әзімбай ұқсын, ұқпасын, осымен кесіп тастады. Әзімбай болса, енді қымыз ішіліп болған шақта, Абайдың бұдан әрі сөйлескісі келмеген ажарын аңғарды. Жаңағы сөздерден оның өзінше түйгені де бар. Абай бұл жорықты ең әуелі мақұл демейді. Екінші, Әзімбайдың ойынша, осыны Оразбайдың бастағанын тағы жақтырмайды. Дәл осы соңғы жайды есіне ала бере, Әзімбай іштей өзінің құдасы жаққа шықты. Абай баяғы бас араздығы бойынша Оразбайға жақсылықты қимайды. "Қай жерден шаң берсең де, сенің қоймаңды біз де көріп отырмыз", – деп, өз ойын түйді. Абаймен іштей арбасқан қалпында, оған әсте сенбес кеудесін және де қымтап, мықтап алып жүруге ыңғайланды. Қолына қамшысын үнсіз ғана алды да, қасындағы қарашаларына суық қабақпен "әзірлен!" деген емеурін білдірді. Сол-ақ екен, жігіттердің бәрі де тымақтарын киіп, қамшыларын қолдарына алғанда, Әзімбай өзі Абайға: "қош" деп елден бұрын тұрып, есікке қарай салмақпен тік басып, тарта берді. Бұлар кеткен соң, Абай Әйгерімге болып жатқан жайды баяу ғана әңгіме етіп берді. Оның айтуынша, шатақ бастап отырған Көкен елі емес. Оларға Тобықтының көп заманнан бергі зорлық еткені рас. Жаңағы атаған, Тобықтыдан алам деп жатқан құдық, қоныстардың бәрі анығында Тобықтыныкі емес, Көкен елінікі. Соны былтыр сөз етіп, Жалпақ деген жерде болған Семей уезінің "шербешнайында" Көкеннің елі арыз қылған. Олардың сөзін бастап, бүгінде ұстап жүрген Серке деген пысық адам. Бұл дәл осы тұста тура жолда жүр. "Шербешнайға" ояз келген еді. Ұлық жаңағы жер Көкен елінің өзінікі екенін дәлелдейтін қағаздарын ала келген. Тегі, Семейдің ұлықтары Көкен мен Тобықтының болыстарын сол "шербешнайда" қосып отырып, бұрын Тобықты тартып алған жерлерді Көкен еліне қайыртпақ болады. Соны сезген Тобықтының жуандары Жапалақтағы "шербешнай" сияз үстінде бірнеше пәле шығарды. Ең әуелі Серкені сескендірмек боп, Тәуірбек дейтін Мұқырдың қазағы оны боқтап, тіл тигізеді. Бетін қайырмақ, жасытпақ әрекеті. Олжайдан шыққан Қазбек дейтін бақырауық пәлеқұмар бір даукес бар, сол Қазбек Серкеге шарай топтың көзінше "өз басыңда ақым бар" деп жала жауып, пәле салады. Сонда да қайтпаған Серкені көп ішінде, ұлықтың үйіне кірер жерде Әшірбайдың Оспаны деген бір бұзық Тобықты байқамай қағылған боп, желкеден қойып жіберіп, басындағы бөркін ұшырып түсіреді. Бұның бәрі көп иттің, өңшең бөріаланың жабылғаны, үргені сияқты нәрселер. Бұндай мінездер балалар істейтін сотқарлық тәрізді. Соған таңданып Әйгерімнің мысқылдағанын Абай мақұлдап қояды. Жауыз адамдардың өз жауларын "жасытамын" деп, осындай шатақ жасайтынын да айтады. Бірақ істің зоры ол емес екен. Жаңағы сиязды басқарып, екі елдің жер дауын тексеріп аяқтамақ болған ұлықтың өзін де Тобықты адамдары әлекке салады. Кім істегені белгісіз, әйтеуір жеті-түнде, барлық жұрт ұйқыда жатқан шақта ояз жатқан үй лау етіп өртене бастайды. Ояз бен өзге ұлықтар жалаңаш-жалпы зорға қашып шығады да, қағаз атаулы өртеніп кетеді. Барлық жұмыс сонымен тоқтап, сияз тағы тарқап, ұлықтар қалаға қайтады. Жер дауы, Тобықтылардың айласы бойынша, аяқталмай қалады. "Енді мінеки, қыс бойы сол Көкеннің елі баяғы арыздарын қалпына келтіріп, тағы заңмен жеңіп алуға жеткен ғой. Жаңағының "жемтемір" деп көкіп отырғаны орысша "землемер" деген жер өлшейтін шенеунік. Сол кеп іске кіріскенде, енді Оразбай "тағы да бір атым шықсын" деп тағылық бастаған ғой!" –деп, Абай бір ойын түйген. Болғалы тұрған бүліктің бар сырын анық аңғарып, кейін осы жұмыста өз басы: "жаңағы Әзімбайға қарсы алысатын орай келер–ау", – деп те бір ойлаған еді. Қарақұдық дейтін кең төскей қонысқа Оразбай көп ауыл боп қоныпты. Ортада өз аулы ұзын желіге қысыр байлатқан. Қонақ үйді көп тіккен. Әр үйлердің арасына әлденеше жерден керме тартқызған. Әрі бастау, әрі мол құдық бұл ауылға ең жақын жерде. Өзінің балалары Хасейін, Қасымжан, Елеу дегендерін және де бөлек-бөлек ауыл етіп, жаңағы құдық басынан қашандау, шашырата қондырған. Жамағайын інісі Дослан аулы сияқты бірнеше ауылды және айналасына қамау, қоршау етіп жайғастырыпты. Бүгін таңертеңнен бері Оразбайдың осы кең сартөскейдегі көп аулының үсті қалың топ-топ болып жиналып, келіп-кетіп жатқан әр рудан, әр қоныстардан шыққан салт аттылар сансыз көп болған. Бейнебір үлкен той, не ас берген қалың нөпір, құжынаған жиналыс байқалады. Сол таңертеңнен кешке дейін Оразбайдың өзінің үш үлкен үйінде бүгінгі "жиынның басы" аталатын өңшең ақсақал, қарасақал "гу-гу" кеңесте болды. Бұнда жан-жақтан келген топтардың өңшең басты, беделді атқамінерлері. Ал қастарына еріп келген қара топыр қосшы, сойыл соғарлары болса, олардың бәрі жаңағы көрші отырған отау ауылдарға орналасып, ошарылып жатыр. Оразбайдың үлкен үйінде бүгін осы Қарақұдыққа ол ұрандап жиған көп Тобықтының сан жуандары отыр. Ата ұлынан атап айтса: Олжайдан, Сақ-Тоғалақтан, Есболаттан, Қарамырза, Дүзбембеттен және тіпті, жер шамасы шалғай болса да, Оразбайдың сәлем ұранымен жанылған Мырза-Мамайдан да бар. Осы елдің бәрінің аузында Оразбайдан тараған бір ғана желік пен пәле тілеген суық сөз жүр. Оны Әзімбай осында келе жатып Абай үйіне соққанда: "Оразбай айтып жіберген сөз", – демей, өз сөзі қып айтып шыққан-ды. "Жау үлкені – елдің жауы, дау үлкені – жердің дауы" деп бір лаурайды. Соған ілес Оразбай және айтқан: "Уақпен менің алты аласы, бес бересім жоқ. Өз басым үшін емес, Тобықты намысы үшін, ел бағы үшін атқа мінемін! Уақ болса, елге жаулық етіп отыр", – деген сөзді және де көптің аузына таратып жатыр. Сан жерде әр топтың ортасына қойған ақсақал, қара-сақалы, жігіт-желеңі, жас-кәрісіне шейін осыны айтқызады. Қазіргі топтардың әралуан, әр үйде қайталай түсіп, қадағалап айтып жатқан бір шырға сөзі тағы бар. О да Оразбайдан тараған болса да, бір Оразбай емес, Тобықтының бар байының аузынан шығарлық сөз. Бұнда не дейді? "Уақ Тобықтының күз күзеуін, қыс отарын, көктемгі кең жайылысы, өрісін алып жатыр. Кімдікін алып жатыр? Тобықты әруағына меншікті болған қоныс-өрісті алып отыр. Ендеше, намысын шабақтап, өртеп тұр. Осы көктем, күзеу Қарақұдық, Төреқұдық, Обалы, Қоғалы, Шолақеспе, Қанай Қарағаны, Басжымба, Аяқжымбам– бәрі-бәрі Оразбайдың әкесі Аққұлы ғана меншіктеген жер ме еді? Құнанбай ғана пайдаланып па? Байсал, Бөжей немесе Молдабай, Бурақан ғана өріс-қоныс етіп пе еді? Құдай қані, тілесе Тобықтының бар атасының ұлы бірде күзек етіп, бірде қысқы жылқысына отар етіп немесе осы бүгінгідей көктемде өріс етіп пайдаланып келмеп пе еді?! Сол жеріңді алғалы отыр! Қазақ қазақ болғалы іргелі дауынан үлкені – жер дауы емес пе? Сол жер үшін, желік үшін емес, өзім үшін емес, көбің үшін, міне, туыңды көтердім, алдыңа түстім!" – дейді Оразбай. Қысырдың қою салқын қымызын бүгін желіге іше отырып, өз үйіндегі Тобықтының көп атасының ұлына бар айтарын айтып шыққан. Тағы бір орайда: "Тартынған тартынып, бұққан бұғып қала берсін. Жер ашуы – жан ашуы, салдым барымды. Арыңды жоқтадым, Тобықты!" – деп те сілтеген. Өзін мақтай қостап, көтере құптап отырған Жиренше, Абралы, Әзімбай, Әбділдә сияқты жуан рулардың содырлары бұны және асқындатып, тасыта сөйлетеді. Олар Жиреншенің аузымен Оразбайға үлкен бір мақтау айтты. – Ендігі Тобықтының анық туы сенің қолыңда! Намыс туы сол! Саған ермейтін Тобықты ез ел емес! Намыс үшін жауға жігер танытып сен шыққанда, ұстаған жерде қолымыз, тістеген жерде тісіміз кетсін! Уатып алдымызға салып бер осы Уақты! – деген. Оразбай Уақтың аты аталғанда елеріп, сұрланып, қатты қозданып алды. – Шиқылдаған арбасына мәстегін жеккен өңшең егінші, масақшы, күрек-шоттан қорегін іздеген қу кедей! Аталы ел боп, іргелі жұрт боп белдессе бір сәрі. Қырық рудан құралып, қырық жамау болған басымен "Көкен еліміз" деп көкиді дейді. Осы "ұстасқанда кімімен ұстасамын" десең де, көзге түсер құйқалы жері жоқ. Өңшең "құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас" дейтін, сайда саны, құмда ізі жоқтар. Енді шапқанда солардың қырық руы бір араға жиылған қара қорда нөпірін бұздырайын деп отырмын. Өңшең тырмашы, балташы, орақшы, соқашы, диханшы дей ме, ылғи ыңыршақ мінген, ырымы жаман суырларды сойғызайын деп отырмын! – дейді. Жаулыққа, аямасқа өзі тісін басып алып, енді барлық бай-жуанды шетінен мас қыла қоздырып, қыздырып отыр. Оларға бір жағынан ескертіп қояды. "Анау ертіп келген жігіттеріңе, қарашы-қосшыларыңа, сойыл соғарларыңа менің осы айтқандарымды ұғындырыңдар!" – дейді. "Неге баратынын, неліктен баратынын, кімдерге соқтығатынын біліп барсын!" – дейді. Дегеніндей-ақ, бүгін Қарақұдықтағы ауылдардың бар қонағы кей кездерде қымыз арасында, ет пен шай арасында кезек қыдырысып, желі мен құдық басында, ақ үйлердің сыртындағы көгал шалғындарда көп-көп кездесіп, айқыш-ұйқыш араласып қалған. Оразбайдың сөздері бір үйде, оның үлкен үйінде отыз-қырық кісіге айтылса, сол сәттерде және отыз-қырықтың аузымен осы атыраптағы үлкен-кішінің, алыс-жақынның бәріне де тарады. Сырланып, сыпайыланып немесе асқындай түсіп, атқуылдап, кейде боқтық аралас жуандап, содырланып, не қылса да жасақшының бәріне жеткен. Әрине, Әзімбайға еріп келгендей өзге ірі атқамінерлерге де ере келген үнсіз топтар, қарасойыл, атарман-шабармандар бар. Олар Оразбай айтқызып жатқан сөздің бірін ұқса, бірін ұқпайды, біріне иланса, біріне көзі де жетпейді. Бірақ бұларға бүгін анық, айқын болған бір жай және бар еді. Осы Оразбайлар Уақпен жанжалдасқалы отырған талас жерлер анығы кімдікі екені оларға дүдәмал, күдікті-ақ. Тобықты Уақтан тартып алған жерлер дегенді естіген, білген кедей-кепшік те бар. Ол өз бетіне. Әсіресе сыртқа үндемесе де, Оразбаймен іштей дауласатын қарашылар да бар. Оларға анығы: Қарақұдық, Төреқұдық, сонау Жымбаға шейін созылып жатқан жерлерге әсте Тобықтының малы жоқ кедей көпшілігі қадам басып көрген емес. Өздеріне айтқызсаң: "Бұл жеріңді итім біліп пе?" – дейді. Қалың ел "бұл қоныстың пайдасын көріп пе едің?" десең: "Атамаңыз, ат керт етіп шөп жеген, ер қылқ етіп су ішкен жеріміз емес. Оны жеп жүрген, ішіп жүрген қолы жеткендер ғана!" – дейтұғын. Анығында Оразбай "жер үшін, ел үшін", "елдің жауы", "Тобықты намысы", "жердің дауы" дегеннің бәрін жұрт көзіне топырақ шашып, қара борандатып айтады. Өз құлқынын, әдетте, осылай көздеп келіп, өтірігі-шынын қосып, аламыштап, қара бауыр арамдығына әкеп соқпай қоймайды. Көпті арандатқалы отырып, соны және "өзім үшін, өзімдей азым үшін" – деп әсте айтқан емес. "Өзің үшін, көбің үшін" деп, бір пәлені қара бұлттай қаптатып әкеледі де, тілесін, тілемесін көп момынға құшақтата салып, тарта береді. Осылай ойласа, анығында жаңағы даулы боп отырған күзеу, көктеу деген қоныс атаулының барлығын пайдаланатын жиырма-отыз ғана ауыл еді. Мың жарым, екі мың үйдің ішінен жиырма ғана адам, сол жиырмадай ғана бай жайлап-төстейтін. Бүгінгі Оразбайдың отырғанындай, Құнанбай заманынан бері қарай Тобықтының әр жуан руының бір-бір үлкен байлары көрші кедей, момын егінші, еңбекші Уақтың өздері әлі пайдалана алмай отырған жерлерін үнемі баса қонып, жеп жүретін. Қыстыгүні сол жерлерге отарлап, қостап жылқыларын шығарады. Жаңағы көлденең созылған ұзын өлкеге қар түсе жиырма-отыз қос жылқы келеді. Шамасы елу-алпыс мыңдай жылқының қысқы панасы Тобықты жері емес, осы Уақтан тартып алған жерлер. Міне, Оразбайдың барлық байбайы мен айғайының астарында жатқан шынның шыны осы. Әрине, бүгін Оразбайдың қасына оның шашпауын көтеріп отырған әр рудың жуандары бұл есептерін ұмытқан емес. Олар Оразбайдың айғайымен өздерінің кіндігі бір екенін жете біледі. Тек Оразбай үш мыңы бар бай болғандықтан, ол сәлем айтқандықтан немесе Тобықты деп ұран шақырғандықтан келіп отырған жуандар жоқ. Олар осы түйінге өздерінің де керегі түйілгендіктен ентелей кеп отыр. Бірақ айлакер, тартпақы мінезді тәсіл еткен қу мен сұмдар дәл бұл шынға келгенде қоймаларын ашпайды. Тек Тобықтының ендігі ағасы Оразбайдың басшылығын қостаған, құптаған кісім болысады. Міне, осындай арыны, алқыны күшті сөз айтушы Оразбай бастаған қара жел енді қазір әлдебір момын елдердің, бейқам ауылдардың басына түйіле соғатын дауылға айналып барады. Күн екіндіге тақай бергенде, барлық ауылдар өреде, арқанда жүрген аттарды, кермеде тұрған, белдеуге бекем байланған айғырларды, бедеу биелерді сатыр-сұтыр ерттей бастады. – Атқа қонсын, мезгіл жетті! – Енді бетті түзеп, тартып берсін! – деген әмір, бұйрық Оразбайдың үлкен үйінен айтыла сала, бір сүт пісірім ішінде жүзге тарта жарау сәйгүліктер тегіс ерттеліп болып, бір қол ер-азамат сойыл, найза, шоқпар, айбалталарын алып іріктеліп, Көкен тауына бүлкектей жөнеліп, бет қойды. Әрине, Оразбай үйіндегі үлкен топ бұл аттылардың ішіне бірде-бір адамын қосқан жоқ. Олар қатарын бұзбастан, шып-шырғасы түгел күйде кеш бата Оразбай бата қылдырып, сойғызып жатқан қысырдың семіз көк тайының етін тосып қала берді. Қарақұдықтан аттанған жүз қаралы топтың ендігі жүрісі мен барысын билеген, жастары отыз-қырыққа ілінген бірнеше жортуыл басшылары бар. Оларды Оразбай, Әзімбай, Жиреншелер осылай көтермелеп, күн бойы "жортуыл басы", "қол басы" деп жалған дақпыртпен аттандырған болатын. Жалғыз-ақ Есентай ғана қалың топ аттылар жіті жүріп, ауылдан сытылып, арты үзіле бергенде, кермедегі семіз шабдар атына мініп, тебіне жөнелді. Аттанған қолдың артынан ұмтылған еді. Бұны сыртынан бағып қалған Оразбай, Жиреншелер біресе таңырқап, біресе тамашалап сүйсіне қарасты. Жиренше Оразбайды түртіп қалып, мысқылдап: – Байғұстың, кәрі жыны қозды-ау мынаның! – деп, сықылықтап күліп, Есентайдың жас шағында ұры болғанын еске алды. Оразбай күлмесе де, сығырая қараған жалғыз көзін Есентайдың сыртынан сүйсінгендей қадап тұр. – Кешеден, таңертеңнен үн қатпай қойып еді! Без бүйрек, жан шығарда ғана үн шығарады ғой ол. Аналарға ақыл айтқалы барады! – деді. Әзімбай мысқылдай түсіп: – Ақылын да айтар, жанжіп те байлар. Қадалғаннан қан алмай неғып қалсын Есекең! – деп, маңындағы жуан содырдың бәрін ду күлдірді. Есентай бұл шақта топ алдындағы Бесбесбайды сәл оқшаулап алған. Қол қатарында желе жортып отырып, қысқа сөзбен ақыл айтып келеді. – Мына топты сен бастайсың! Мың да бір айтарым... әсте тұтқын қалдырма!.. Адасып, қаңғып, қалың майдан ішінде бетінен жаңылып, жауға душар болатын жаман-жәутік те болады. Ескертіп қой бәріне! Қайта серпілер кезде бәрі тегіс ат құйрығын Темірқазыққа дәлдесін! Сонда оқшау кеткеннің де, шоғыр боп топпен жүргеннің де бет-бағдары біреу-ақ болады. Елге қарай, кейін дұрыс беттейсіңдер! Бесбесбай үндемей, бас изей түсті де, "мақұл екен!" – деді. "Тағы не айтасың?" –деп, өзімен бір заманда жортуылда кездесіп, бір бақырдан сорпа ішкен жайын еске ала, Есентайға жымия қарады. Семіздігі беті-көзінен, бұғағынан діріл қағып айқын көрініп келе жатқан Есентай әлі де салқын ақыл айтты. – Аты жүйрік, қолы қатты, қару етер жау болса, ең қатерлі дұшпан сол ғой! Орайын тауып сондайларды қатардан бұрын шығаруға тырысыңдар. Ана кәрі серіктеріңе соны да айтып қой! Ондайлардың емі көбінше сойылдасып жығу емес! Қарсы ұрысқанда, қаша ұрысқанда, тіпті болмай бара жатса, өзін ұрмай, атын ұр! Шекеден бір-бір–ақ қағып, атын жығып кету керек. Ол қайтадан ат тауып мініп, қатарға қосылғанша қашан! Қатерліден осылай құтылар болар. Ал бар енді, жолың болсын, уай, өңшең батыр! – деп, іркіліп қала берді. Адам туралы ырзалық пен мырзалық сөз, мақтау сөз әсте аузынан шықпайтын Есентай бұл топтың алдындағы бесеу-алтауды "батырлар", "азаматтар" деп әдейі даурыға мақтап қалды! Оларды бүгін осы өңірдегі "ең жақсы", "ең қадірлі", "ең тамаша өжет жандар" деп көпшік қойғаны алдаусыратып, қолтықтап дем бергені болатын. Ал шынына келгенде, арттағы елге де мәлім, мына келе жатқан қолға да айқын: бұлардың бәрі анық қаныпезер ұрылар еді. Бірақ Оразбай сол ұрыларды әр ортадан таңдап алған. Бұлардың кейбірі Тобықтының жуан-жуан руларының ұрылары. Кейбіреулерінің көргені көп, жүріс-ұрыс, қашқын-қуғында айлалы, жырынды адамдар. Бәрі де ойдағы егінші, еңбекші момын ел Уақты қыста, жазда талай торып, бар қонысынан мал қуып әкетіп жүрген сырқынды қулар. Көкен тауынан асатын асуларды, әр жерде, әр кезде топталып отыратын ауылдарды білмейтіні жоқ. Тіпті Уақтың "пәлен аулының жылқысы түнде қалай қарай өреді" десе, Шыңғыстың ту сыртында отырып та бұлжытпай айтып бере алатын осы ұрылар. Өздері және жаңағы елдердің жуандарымен шеттерінен тамыр, тату, үнемі жақсы ат, жақсы құрал атаулыны кезек алысып жүретін, іліктері үзілмейтін сақтаулы жандар. Қалайда үш мың жылқылы Оразбай мен осы топты бастап келе жатқан алты барымташының бәрі де сондай тату-тәтті болатын. Міне, сол атақты сақа ұрылар: Жарқымбай, Дубай, Бесбесбай, Саптаяқ, Құлайғыр, Күсен дегендер еді. Осы алтауы Қарақұдықтан күн барда шыққан соң-ақ: "Уақ хабарланса, Көкеннің тастарынан қарауыл салып, қалың тобымызды көріп қояды. Соны аңғартпас үшін, алтауымыз осы жүз кісіні алты бөліп алайық", – десіп, бір қайқаңның алдындағы тіктеу сайда алты ұры бар барымташыны алты топқа бөлді. Сонымен, Оразбай аттандырған, пәле іздеген қалың топ жаңағы сайдан лек-лек болып бытырап, буын-буын бөлінісіп ап, жол тартты. Жер алыс емес, өңшең жарау ат-айғыр, бедеулерге мінген, қымызға қызған, соқтығыс сойқан іздеген желікті топтар қас қарая бергенде Көкен тауының ар жағындағы "Қандар сайы" дейтін сайға қарай асатын кең қолатпен желіге тартып келе жатты. Бұл кезде дүсірлете желген қатты тұяқтардың қалың дүбірі мен сүйреткен сойыл, шоқпарлардың сатыр-сұтыр қақтығыстары ғана елсіз таудың тыныштығын бұзады. Оқта-текте түнгі жортуылға мінілмеген ат-айғырлар пысқырып қалысады. Үзеңгілер шылдырап, қақтығысып, шың-шың еткен темірлер үні білініп қалады. Бар есептерін, алдағы қимыл-әрекеттерін Көкеннен аса бере анықтап алмақ болған жортуыл басылар әзір тек алға түсіп алып, қалың топты енді cap желдіріп, тау желіне жел қосып, есіп келе жатыр. Жортып келе жатып ақылдасқан, байласқан сөздердің бәрінде айтқаны орайлы, тәжірибесі молырақ боп жаңағы алты барымташының ішінен біреуі басымдау көрінді. Ол жас жағынан да өзгелерінен үлкенірек, егдерек және бар Тобықтының ең қалың, жуан ортасы Олжайдан шыққан Бесбесбай. Жасы қырықтың ішіне кіре берген, сақал-мұртында қылау жоқ, екі көзі бадырайған шығыңқы, от шашқан өткір, өзі шекелі, жалпақ бетті, қызыл сары Бесбесбай дене жағынан да өте кесек біткен адам. Бойы биік болмағанмен, жауырынды, жоталы, төртбақ келген. Ат үстінде сол атына желімдеп тастағандай. Қорғасындай құйылған зіл-зәрлі, анық қара сойыл, қара шоқпардың мойымас жауынгері. Ол бұрыннан хабарланған кісідей алдағы шабатын ауылдарының отырған қонысын және жылқының бүгін түнде Семейтауға, күнбатысқа қарай өретінін күдік қылмай, кесе байлап айтып келеді. Көкеннен іңір қараңғысымен асып ала сала, бұл жаңағы қолбасыларға өзінің соңғы болжауы мен байлауын айтты. Дәл осы кезде қол түгел тоқтап иіріліп, сайда аттарының демігін сәл бастырып тұрған. Бесбесбай өз қасына Жарқымбай, Дубайларды ертіп, бес-алты кісі боп, оң жақтағы тақырлау тікше төбеге шығып алып, алдағы қараңғы мұнар жапқан алыс тұңғиыққа қадала қарап тур. Дубай жекей тымағын басынан алып, құлағын сол дала жаққа салып үнсіз ұзақ тың тыңдап, төсеп тұрды. Аттардың сол қыбыр еткен қозғалысын тізгіндерді жұлқа тартып тыйып қойысады. Сулығын сылдыратқан атты да қымтып ұстасып тұр. Біраз осылай тұрып барып, Бесбесбай енді аңдағанын айтты. – Осы арадан қозыкөш жерде Тұщыкөл бар. Біз баратын бар жауын сол Тұщыкөлдің айналасына қонған. Бір жағы қамыс, ар жағы су. Егер жылқының өзі сол қауға кіріп кетсе, айдап шығу да оңай емес. Бұл жиын отырған ел, бейқам емес. Жылтылдаған оттарын көрші... Сонау, байқайсыңдар ма?.. Бұл ауылдар жатпай немесе қой шетіне әдейі оттар жағып, сақайып отырған ел тәрізді. Ал, бірақ, жылқысы Семейтау жаққа, көлдің батыс жағына өрді дейтінім; жел сол жақтан тұрды. Күні бойы ыстықта үйездеп тұрған жылқы, бүгін күн ыстық болды ғой, енді мына желге беттеп, солай шыққан болу керек. Байқаңдаршы! – деп, біраз тұрғанда, Қарамырзаның қапсағай денелі жырынды ұрысы Саптаяқ: "Сөзің рас!" – деді. "Мен алыстағы жылқының сарынын аңғарып қалдым. Жаңа желдің бір үзік леп берген соғуынан аңдадым. Кісінеген жылқының дабысын шалдым!" – деді. Енді бұлардың алтауына да айқын, даусыз көрінген бір-бір байлауды Бесбесбай өзі жасады. – Алдымыз еңіс ой, ар жағы мидай жазық. Бір сыр еткізсек, жылқының үстінен түсеміз. Бірақ ел ұйықтасын. Әлі түннің жарымынан артығы бар. Жұрттың көзі қалың ұйқыға барғанда бір-ақ соқтығамыз. Ар жағында таңға шейін қайта қуған малмен дәл осы Қандар сайынан асамыз. Таң ағарғанша осы сайдан асып, Көкеннің төсіне құлай беру керек. Ал әзірше сәл аял етейік. Осы тау қойнауында тұрып, ер-тұрманды бекітіп, аттардың бойын салқындатып алайық. Әрқайсыңның өз тобындағы жігітіңе жөн-жосықты да айтып қой. – Қай жөн-жосық? – деп Жарқымбай сұрап еді, оған Саптаяқ кесек үнмен жөн айтты: – Қара сойылды көлденең ұстағаны болмаса, мынау қалың тобың жортуылда болмағандар. Оларға айғай, сүреңнің өзін де айтып, білдіріп қою керек. Қуғын-сүргін болмай-ақ, кейбір жаман жортуылшы, ақылсыз барымташылар өзі айғай-шу салып, қуғынды өз соңынан өзі шақырып отыратыны да болады! – деді. Қалған жай бәріне мәлім. Енді бұл алтауы ойға түсіп, топ-топтарына келіп, алдағы жауды, тиісетін кезді айтты. Қайта беттегенде осы сайға келетін байлауды да түгел айтысып шықты. Көп жұрт аттарының айылдарын босатып, жеңіл желқом ерлерін ат арқасына біраз желпіп көтеріп, өздері мінген сәйгүліктерінің белі-жонын салқындатып алмақ боп жатыр. Енді біразда бәрі де: "атқа қон!", "атқа қон!" – деген сөздерді ести бере соңғы рет төс айыл, шап айылдарын нықтап тартып алысып, жүгендерінің сағалдырықтарын қараңғыда қолмен сипалап анық бекітіп алысып, тымақтарының құлақтарын байлап, кейбіреулері қалыңдау шапанының оң жақ жеңін белбеумен қоса тартып, оң қолын босатып алып, тықыршық атқан, жер тарпыған, шыр айнала елеңдеген жүйріктеріне міне-міне сарт-сұрт аттаныса берді. Бұл сәтте сойыл, шоқпар, найзалар білекке, аяққа сүйреткен күйде емес, қолтыққа қысылып, қолға алынған. Немесе ердің қасына көлденең салынған. Найза, айбалталар оң аяқтың үзеңгідегі басына түп жағымен қойылып, ұзын бойларына оң қолда тікие шаншылып, аспанға қарап қалған. Көп жігіттер соғыс үстінде әр дыбысты аңдай отыру үшін, тымақтарының құлағын ішіне жымыра байлап апты. Түстері суық, артық сөз жоқ. Ендігі ақырын, шолақ айтылатын сөздер бұйрық қана. Қалың қолдың алдына ақ боз атты, ақ шекпенді, ақ елтірі тымақты Бесбесбайдың өзі түскен. Қол алдынан кештің қоңыр салқын лебі білінді. Күндізгі жүрісте омырау, қолтығы, құлақ түбі, шабы терлеген, бусанған жарау сәйгүліктердің жүрісіне мынау салқын жел қарсылай соғып, жеңілдік жасап, желік қосқандай. Кеш батуға айналып, көз байланып келеді. Көкжиек қоңыр көкшіл қалың күңгірт бояуға ауысқан. Тек батыс жақ әлі кешкі шапақ қызыл көк арайынан түгел арылып болған жоқ. Қарауыта қызарған сол шапақ көкжиекке төмендеп бата түсіп, таусылып барады. Қолдың дәл бет алдында, шексіз ұзақ алыста кең созылған биік жота бар. Ол да бұл шақта көк барқын мұнарға оранып, аспанмен ұласып араласып, бояу қосып тұтасып барады. Тек оқта-текте сол алыс көкжиекте, өте бір жырақтағы шоқ қара бұлт тұсында найзағай жалт етіп қалады. Үнсіз бір ұлы жарық лап етіп, сәт сөнеді. Жақын дала, еңіс өлке әуелде жасылданып созылса, ымырт көлеңкесі қоюланған сайын бозғылданып, қуаң тартады. Жусан, изен, жауылша, тарлау иістері мен кей шалғындарда сиыржуа иісі кезектеп келіп, сахараның шаңсыз, мөлдір таза ауасын сан иіспен құбылтады. Ат тұяқтары тасырламай дүңкілдеп, жиі дүбір үн береді. Жол бойында кешкі мекенге жайғасқан бозторғай, қараторғай атаулы жер бауырлай, сасқалақтай ұшады. Тағы бір кезек қалың топ тарғақ қара ала қанаттарын ымырт қараңғылығында ала құйындата, жарқылдата түсіп, қырқылдап үн салып, қарбаласа жөнелісті. Ымырт қараңғылығы қоюланған сайын жортуылшылар жүрісі қатая берді. Енді айсыз кеште біртіндеп жұлдыздар туа бастап еді. Бесбесбай "сәл ғана іркіл!" деп қолға шолақ белгі етті де, бағана Есентай тапсырған, өзі мақұл көрген бір жайды барлық топқа мәлім етті. Қолтығына қысып алған ұзын қара шоқпарын көлбете көтеріп, аспанға нұсқап тұрып, барлық топқа Темірқазықты көрсетті. – Ау, азамат! О, мына бір нәрсені жадыңда тұтшы! Тыңдап ал, ұғып ал! Сонау жалғыз жұлдыз Темірқазық. Зәуі-сайтан, біреуің оқшауланып, тағы бір топтарың жырыла жарылып шабатын кез болса, тегінде есіңде болсын! Ел қайда, жау қайда екенін қашқылық-қуғылықта аңдамай, қатерге түсіп-ақ қалуға болады. Сонау серігің осы жұлдыз. AT құйрығын дәл осы жұлдызға беріп алып бет түзегейсің! – деді де, тағы да жорта жөнелді. Жаңағы "қозыкөш" жерде деген ауылдардың қазір барлық оттары сөніп, аңғарарлық тірлік белгісі өшіп тұр. Тек жырақтан ғана оқта-текте үріп қалған зор дауысты төбеттер үні ғана сәл сирек естіліп қалады. Қол желе-шоқытып, "ауыл болар-ау" деген алқаптан қашандап айналып, батыс жақтан ескен желге қарсы жортып барады. Қатарына келе берген Саптаяққа Бесбесбайдың жалғыз айтып қалғаны: "Жылқытақау, екеуміздің долбарымыз рас болды. Жел жақтан бірнеше рет кісінеген айғырлардың аңысын аңдап келем!" – деді. Саптаяқ бұны қостап: "Ол дегенің рас, мен де аңғарып қалдым. Тағы бір жай бар. Байқайсың ба, жел қатайыңқырап келеді. Біз болсақ ық жақтан келеміз. Соның жылқысында жүрген қандай саққұлағы болса да, біз қиқу салып тиіп кеткенге шейін дабырымызды, сарынымызды аңдамай қалатын бір сәт боп тұр!" – деді. Қатарда жортып келе жатқан Жарқымбай, Дубай, Құлайғыр үшеуі бірдей: "Сәт-сәт, жол болсын", "байлансын, Ораздының жолын берсін!" – десіп лау-лау етісті. Бұлар жылқыға тақап қалды. Бар қолды қатарынан жортқызбай, лек-лекке бөліп, алты буын етіп, енді шұбырта созылтып, Бесбесбай айтқаны дәл орындалып келе жатқан. Осы топ тигелі келе жатқан, "жау" деп атандырған, анығында соншалық бейбіт, момын ел дәл осы бүгінгі күндерде өздерінің дағдысынан тыс бір оқшау күйге келген болатын. Тобықтыдай емес, көрші болыстас ел болғанымен, Көкеннің халқы көбінше егінші, пішенші. Қалаға жақын кәсіпшіл, шетінен еңбекке бейім ел. Бұлардың көшуі де сирек болады. Әр аулының сыр ажарына қарасаң да, Тобықтыға мүлде ұқсамайды. Үй-үйдің тұсында не арбасы, не таралейкасы тұрады. Ұстайтын малының көбісі сиыр, өгіз, жегін малы. Бұлар өздерінің өрісі аз жерлеріне орналасқанда да мол-мол үйлер болып, көп ел болып орналасады. Сондықтан Көкеннің әр жердегі ойдым-ойдым елін, қоныс кәсіптерімен қоса атасады. Осы елде ғана: "Қырықүйлі" дейтін ауылдар болады. "Қандар" дейтін көп үйлер бір арадан табылады. "Көпсақау" дейтін қалың ауыл бір өлкеде кездеседі. "Балта–Орақ" деген бір өлкені жүзге тарта мекен етеді. Онда жаңағы "балта-орақ" деген аспаптар, қару-саймандар осы ел мен осы жердің тірлік, кәсіп қалпын анық аңғартады. "Жалпақ" деген қоныстары ең жалпақ пішендікке жабыла еңбек ететін көп жұрттың барын байқатады. "Қандар" деген жер аты да бұл арада қан болғандықтан аталмаған. Қайта әр рудан жиылған көп үйлердің адамдары бірталай заманнан бері туған балаларына ат қойған-да әрбір анық аттың аяғына "қан" дегенді қосқыш болған. Мысалы, Әсемқан, Сәлімқан, Жұмақан, Семейқан, Жабайқан, Төреқан деген сияқты ұйқас аттары бар көп адамдар шығады. Бертін келе әрқайсысы үй иесі бола тұрып, сол барлық адамдар бір сайдан табылады. Әуелі солардың сайын, жаңағы Тобықтының барымташылары асқан тоғайлы, шалғынды ұзын бір сайын "Қандар сайы" деп атасқан. Содан әрі жетпіс-сексен үйлі бір өлкенің елін де ата-тегін, руын былай тастап, тек қана "Қандар" десіп атап кеткен. Анығында осы "Қандардың" ішінде, сол сексен шамалы үйлерінде қандар емес, талай жандар бар еді. Тіпті Көкеннің Уағына ру жағынан мүлдем маңайласпайтын адамдар да көп. Кәсіпқор, момын егінші елдің ортасына қорек іздеп келіп, осында құда, дос, көрші, тамыр, "еңбекшерік", "кәсіпшерік" болысып орналасып қалған көптеген елдің үйлері бар. Сондықтан бұнда жаңағы қоныстасқан Көпсақау, Балта-Орақ, Жалпақ, Қандар, Қырықүйлі деген ауылдарда, елдерде Уақпен қатар талай атаның ұлы бар. Осында: Бура, Найман, Жалықбас, Бәсентиін, Матай, Керей, тіпті, Тобықтының өзінен де ертелі-кеш жырылып келіп, осы елдер арасына орналасып, момын, еңбек, адал кәсіпке берілген кедей-кепшік көп болатын. Міне, осы елдерге өзге дүние атаулының бәрінен бұрын еңбек үшін тыныштық керек. Ал дәл осы көктемде, әсіресе соңғы он күннің ішінде сол тыныштық еріксіз бұзылып отыр. Бұлар Көкен елінің егін салатын жері азайғандықтан, анығында Көкеннің сырты Тобықты бұрын тартып алған жер атаулының бәріне анық мұқтаж. Себебі ол жерлер егінге аса жайлы, ең шұрайлы төскейлер. Бетегесі, көдесі киіздей, өзі сан шақырымдар бойына теп-тегіс боп созылған анық "құдай қосқан" дейтін, үлкен еңбектің жанасуын тілейтін жер. Қыстыгүні бұл жерлерді қалың жылқы, Оразбайлардың елу-алпыс мыңдай жылқылары да мекен ететіні сол: қыртысы қалың, жайылысы бетеге, көдесі, ақоты көп болғандықтан. Рас, қыстың ортасына шейін ғана бұл жерлерді Тобықты жылқысы мекен етеді. Ақпаннан бастап сол төскейлерді қалың қар басады. Бұл да осы өлкенің сызы мол, егінге кенеуі көп қолайлы жай екенін білдіретін. Енді сол жерлерді Көкеннің еңбекші, егінші елі Тобықтыдан қайырып алмаққа шын талап етеді. Бұл жөнде бар Уақты, Көкен елін дәл осы әділ ниетке бастап, жұмылдырған Серке деген басшы адам екені рас. Ол землемерді шығартып, жаңағы еңбек еліне еселі жерін қайтып әперем деп алып жүр. Бірақ соған орай Тобықтыдан келген суық сөзді бір Серке емес, Көкеннің көп елі естіген де, осы көктемде дағдыдан тыс бір қалыпқа келген. Олар әр жерде салып жатқан егінін де бітіре алмай, қалың ел болып бір араға жиылып, Тобықтының қастығын, қайратын, тіпті шабуылын болса да бір арадан тосып алмаққа бекінген. Сөйтіп, жаңағы Бесбесбай аңдаған Көкен бауырындағы Тұщыкөлдің басына Көкеннің осы атыраптағы талай елдері көшіп келген. Олар кәсібін тастап кеп отыр. Бірақ көктем кезі ең су жетерлік болғандықтан, осы өлкеге мал жайып қайту, егін шаруасына қолайлы болмаса да, мал баласына жаман емес еді. Өзара бас біріктіріп, жуан елдің зорлығына, қорлығына қарсы бірігіп әрекет жасаймыз деген Көкеннің елі қазір бар жылқысын қосып бағатын. Анық дерек болмаса да: "Тобықты барымташы аттандырғалы жатыр. Көкен елін шаппақ!" – деген сөздерді Серке алдымен естіген. Сонымен, ол соңғы бір жұманың ішінде осы тұстағы Көкен елінің ортасына өзі келген. Көп бөлек ауылдарды дәл қол басына өзі жидырып, қондырған. Және талай жігерлі, қажырлы, қайратты адамдарды ертелі-кеш өзі қайрап, әзірлеп жүрген. "Тобықты қол жұмсаса, сен де қайрат етер қауқарың бар жұртсың. Қай қастығына болса да алысып қарсы тұр. Жалынған бас қорғау емес, жағаласқан бас қорғау! Олар зорлық етпек қой. Бірақ шабуыл. заманы, құбақалмақ заманы өткен. Соны аңдамай дарақылық етсе, қай Тобықты болса да сыбағасын алады. Зорлықшы зорлықтан қаза табады. Жол мен жөнге жығып, кейін алдыңа байлап беруді мен өзім міндетіме аламын. Ал, бірақ, бүгін олар қара күшке салып, қол қайратын етер болса, сенің де қолың қайратсыз емес, менің елім! Сенің қолың олардай селтиген қу ағаш сойылды ғана көтеріп көрген жоқ, сен балтаны да, балға, төсті де көтеріп ұра білетінсің. Сенің қолың қара жердің сауырын қара соқамен де айырып үйренген сүйелді қол. Олар шоқпар жұмсаса, сен жетегіңмен-ақ ұрып көрші! Өлмеген Тобықтыны мен көрермін!" – деп, осы Тұщыкөл басындағы елдің кәрі-жасының бәріне өзінің жігерлі сөзін көп таратып, жеткізе айтып болған-ды. Бүгіндер көл басындағы қалың елдің қару ұстауға жарайтын ер-азаматы қара бақан, жетектерін болса да өзгеше бір жігермен, ызамен білемдеп ұстап отырған тәрізді. Бесбесбайдың тобы жылқыға тиерменге тақап келген шақта, сол жылқының шетінде атүсті төбелесте де бұрыннан атағы шығып жүрген бес-алты мықты жігіт қастарына жиырма шақты жас азаматты ертіп алып, қалың жылқыны қамсыз қалмай, ұйқысыз бағып жүрген шақ еді. Тұщыкөлдегі елдің қазіргі сәтте ат мініп, қару ұстаған, жылқы маңында жүрген қарулы азаматының да ер, жауынгер аталған жоян жігіттері болатын. Қандардың өзінен шыққан, жасы қырық шамасындағы Бостан, Балта-Орақ елінен келген Қонай және басқа жақын қоныс, қалың шоғыр ауылдардан екшеліп шыққан, мықты атанған: Еңсебай, Марқа, Құлжатай сияқты өз орталарына аңыз болған ерліктері бар азаматтар мәлім еді. Бұлардың қайсысы болса да Тобықтының барымташыларындай ұрыдан шыққан емес. Сондай ұрыларға мал бермейміз деп, қажыр-қайрат көрсететін жылқышы, бақташыдан шыққан, диханшы, пішеншіден шыққан азаматтар. Өмірлерінің көбін еңбек соңында өткізіп, жаз шағында, жау торуылы көбейетін кездерде қосылып жайылатын жылқыға сақшы боп жүретін. Жау түсіргіш ер жылқышы, атпал азамат, атүсті бағлан боп мадақталады. Өздері жау болып, жат біреудің малына тиіп көрген емес. Бірақ өздерінің елін, ауылдарын әр кезде торитын көбінше Тобықтының ұрыларына қалай қарсы әрекет етуді жақсы білетін. Жаумен аңдысуға, мал амандауға, сол жаулардың барлық айла-амалын андап, қарсы қайрат көрсетуге тәсіл алған жігіттер. Жаңағы бес-алты ер-азаматтың жас жылқышылармен қосылып, бүгін іңірде жылқы шетіне келгенде өзара сөйлесіп, байласқан жайлары бар. Бір бүгін емес, соңғы төрт-бес күннен бері Тұщыкөл елі ұдайымен күндіз-түн Тобықты шабуылын тосуда. Бүгін болса, соңғы кездегі дағдылары бойынша, осы түнді қалай сақтық жасап, аман өткізу жөнінде ақыл қосысты. Бұл топтың да Бесбесбайдай өзге көпшілігі аузына қарайтын бір балғын азаматы бар. Ол – Бостан. Мойын жотасы тұтасып біткен, жар қабақты, көселеу, кесек мұрынды, шүңірек көзді Бостан өте ер бітімді. Қара күшке атан түйедей. Әрі балуан, әрі соғысқа берік жауынгер жігіт. Тегі, Бостанның қолынан талай Тобықтының жаман ұрысы басы жарылып, қолы сынып, әлденеше рет қуғын жеп, қолға түскен кездер болған-ды. Ұзын сары келген бойында артық "қырым ет жоқ" дейтіндей, сүйекті, сіңірлі Қонай да кең жауырынды. Қараңғы кештерде алпамсадай бойымен биік баран аттың үстінде ол түйе мінген кісідей көрінетін. Жер қылаң құлаға мінген, түйе жүн шекпен киіп, төсін жалаңаштап ашып алған, қаба қара сақалды, төртбақ Құлжатай да бүгін бөлек. Сегіз қырлап жонған сырлы қайың шоқпарын ерінің алдына көлденең салып, Марқа, Құлжатай, Еңсебайдай құрдастарын екі жағына алып келіп, Бостанға ақыл салып тұр. Бостан дәл бүгінгі күнді сезікті көреді. Семейтау жақтан қатаң соғып тұрған түн желін жауға жайлы деп, өздеріне қырын жел деп санады. – Егер жау Көкенге күндіз бекініп отырып, түнде жылқының батысқа қарай шыққанын бақылап алып, бет қойса, қазір біздің ық жағымыздан келеді. Біздің де, жылқының да бар сарын, дабырымызды ол естиді де, біз оның бір тықырын білмей қаламыз. Екі түрлі іс істейік, жігіттер! Мен ауылдағы ақсақалдарға айтып кеткем. "Жылқыны көз байланғанша батысқа, Семейтау жаққа беттетемін де, қас қарайған соң тез ғана ылдиға қарай, Темірқазық жаққа, ауылдардың ығына қарап төңкеріп жіберем", – дегем. Қазір мына жиырма жігіт жылқыны желдіріп отырып, тез аунатып жіберіңдерші! Ал қалған алтау-жетеуіміз сол жылқының бетіне қарай, "осы түнде жүреді-ау" деген жаудың жолын кесуге тырысайық! – деген. – Осының ақыл-ақ! – Құп болады! – деп, Құлжатай мен Марқа қостағанда, Қонай тағы бір жайды ескертті. – Ауылдың бәрі бүгін отын ерте өшірсін! Жатып қалған боп жым-жырт бола қалсын деп ек. Тіпті күзетшінің айтағын азайтыңдар дескеміз. Тек әp белдеуде бір сәйгүлік, бір жетек әзір тұрсын дескен едік қой. Ауылды тыңдаңдаршы! Қалың ел болғанмен сол дегеннен шығыпты. Әнеки, үрген иттен басқа тырс еткен дыбыс жоқ, жылт еткен от жоқ! – деді. Бостан мақұлдай қостап: – Үндеме, не қыласың, біз ғана емес, өлкенің елі болып, "әй, бәлем-ай" деп мығым отыр. Тынып отыр. Ендеше, келіңдер, жаңағыны бастайық! – деді. Бұлардың әмірімен жиырма жігіт жылқының қалың шоғырын топтап қайырып алып, ауылдың ық жағына қарай тасырлата, желе-шоқыта қуып ап кетті. Ал Бостан мен Қонай екеуі бір бөлініп, Еңсебай, Құлжатай, Марқа үшеуі бір екшеліп, жаңағы аталған "Батыра шалғынға" Көкен мен Семейтау аралығын мегзей, желе-жорта жөнелісті. Соңғы үшеуі аз-ақ уақыттың ішінде өздерінен қиыс өтіп, Семейтау жаққа, жел жаққа жосытып айналып өтіп бара жатқан ұшы-қиыры жоқ қалың аттылар тобын көрді. Құлжатай ер болса да, мынадай қалың нөпірді көргенде, алғашқы сәтте жүрегі "дір" етіп, ат басын ірке қалды. – Тоқта! – деп, екі жағындағы жолдастарын тізгіндерінен тартып, ат жалына жабыса қойды. – Астапыралла, мынау барымташы емес, анық шабуыл ғой! Саны жоқ, шегі жоқ! Мынаның бәрі адам болса, құрыды ғой бүгін Уақ! – деп қалып еді. Күндізден бергі жұрт ашуы мен жігері Құлжатаймен бірге Еңсебайды да қатты ширатып, ызамен түйілдіріп жүрген. Оның сөзі аз болатын. Бірақ анда-санда: "Бәлем Тобықтының қанқұйлысы, тек көзге көрініп кел!" – деп жүреді. Қазір Құлжатайдың қорқып, үріккен сөз айтқанына Еңсебайдың жыны кеп кетті. – Өй, күйек сақал аузыңды... Не оттап тұрсың! Жау деген осы! Қорқытып келмей, құшағын жайып, қуантып келеді деп пе ең! Не шатып үркіп тұрсың! Жүр, бүйірінен көрінеміз де, әдейі көрініс беріп, қуғынды артымызға саламыз! Менің атым шабдар, сенің атың құла, екеуі де жер қылаң. Көрінбейсіз, тарт! Марқа, сен астыңдағы ақ бозыңмен қазір жарқ беріп, ауылға қарай шап. Біздің даусымызды бақ! Бізден үн шыққанда сен де ауылға қарай "аттанға" басып, елге хабар бере бер. Біз жазым болсақ, тіл кетсін! – деп, енді тымағының бауын тістеп алды да, "қозғал!" деп, қамшы ұстаған қолымен Құлжатайды бүйірден қойып қалды. Анау әлі де бойын баяулап жиып: "Мақұл, бірақ сәл тоқташы, аңдайықшы, арты бар ма, жоқ па? Тым құрса артынан тиейікші!" – деген еді. Еңсебай енді бұның аты мен өзін қоса ұзын қамшысымен орай тартып жіберді. "Былжырамай жүр!" – деп, көлденең жауды аңдамай, қатты жортып бара жатқан шұбырған жауға қарай екпіндеп шапты. Енді Құлжатай да есін әбден жиып алған еді. Еңсебайдан қалу қорлық екенін аңдай бере-ақ, ол да астындағы аққұласына қамшыны басып-басып жіберіп, басы қырлы шоқпарын қурайдай жеп-жеңіл етіп, тақымынан жұлып алып, Еңсебайдың алдына кеп түсті. Екеуі ағындаған бойында әлі өтіп, арылып болмаған ұзақ шұбырған лек-лек жаудың орта тұсынан, дәл бүйірден сұғыла беріп: "Ұрып таста!", "Ұрып таста!" – деп қатты айбар атты. Сөйте бере-ақ, аттарының басын шапқан күйде ойыстырып, айнала берісті. Бұларды арқан бойындай жерден анық аңдаған өз қолдарының орта тұсында келе жатқан Құлайғыр болатын. Ол ақырып: "Түс!", "Түс!", "Жіберме мынаны, бас!" – деп, өзінің қолын артынан ерте, бастырып кеп жөнелді. "Алдарында тағы да тосқауылдаған жау көп шығар!" – деген Құлайғыр мен оның соңындағы он шақты қуғыншының ойы бар еді. Олай болмады. Жаңағы өздері үн салып, көрініс беріп, қаша жөнелген екі атты бұлардың көз алдында сағымдай құбылып, бозғыл көденің ішінде жоқ болды да кетті. Алғашқы сот осылай еді. Құлайғыр енді өз тобын дауыс шығартпай, қайтадан алдыңғы ағындап бара жатқан жылқыға қоспақшы еді. Осы кезде арттарына түскен жосылған топтың қуғынын анық андаған Еңсебай мен Құлжатай "е" десіп алды. Бұлар бұрын Бостанмен келіскен сөзінде ауылды, елді босқа үркітпек емес. Анық бадырайған жауға бетпе-бет келісіп, көрісіп алған соң ғана атой салу керек дейтұғын. Енді бұлар шалғыншының ісін анық дәл күйінде ада қылды. Жауды тапты, қуғынды арттарына салды. Қазіргі бұлардың мақсаты өздері төбелес салу емес, бірақ жауды шұбыртып, жылқышы мен ел құлағына естіртпекші. Осы жайлар екеуінің бірдей көкірегінде сайрап келе жатқан Еңсебай мен Құлжатай енді қатарынан бұл түннің бірінші, ең алғашқы суық сүренін салып қоя берді. Бірнеше күннен бері үш-төрт жасар баладан бастап, кәрілігі әбден жеткен, алжып можа болған тоқсандағы шал-кемпірге шейін: "Жау келеді!", "Жылқыға тиеді!", "Ұры келеді, барымта алады!", "Төбелес болады!", "Қан төгіледі!" – деген сияқты суық хабарлар мен дақпырттарды әр дастарқан басында, әр ошақтың қасында, жатарда жыртық көрпе астында, мал шетінде, көген басында үзбестен сөз етісетін. Бұрынғы момын тіршіліктерінде тыныштыққа үйреніп өскен, пәлені сүймейтін жуас елдің әрбір үйінің іші соңғы күндерді қарғап-сілегендей болатын. Міне, сондай көп үйлі, көп ауылдардың Тұщыкөл айналасына қоршай қонған топтарының барлығына Құлжатай мен Еңсебай ауыздарынан жаңа, қара түнді қақ жара, үркіте шыққан сұмдық айғай жеткен. Ол бір-ақ сөз – жалғыз-ақ өрттен де, дауылдан да, шатырлаған найзағай, күркіреген күннен де бетер ең бір суық сөздер. – "Аттан!", "Аттан!" Уәде бойынша Құлжатай мен Еңсебайдың үні шыға сала, ауылға жете бере суық хабарды жедел білдіру үшін Марқа да сүрен салмақ керек. Арттағы Құлжатайлардың алғашқы "аттанын" енді қалың ауыл үстіне қарай құйықтыра шауып, тақап қалған Марқа үдете жеткізді. Ауылдардың бәрі от жақпағанмен, ұйқысыз ояу екен. Көп-көп үйлердің жанында айран-шалабын асықпай ішіп, белдеудегі аттарының қасында екіден-үштен әңгімелесіп отырған ер-азамат әзір еді. Үркусіз, әбігерсіз бәрі де белгілі жерлерде тұрған қамшы, сойылдарын алып, айбалта, найзаларын, кейбірі шоқпарларын көтеріп алысып, аттарына қона-қона берісті. Күндер бойына құлақтарына жігер, қайрат сөздері әбден сіңген азамат санда бірі болмаса, жаңағы "аттаннан" да шошынып, сасқалақтап үріккен жоқ. Бұлар өздерінің жазықсыз әділдігіне сенеді. Және қалың ел жалғыз ниетке ала көңілсіз жұмылып отыр. Ол буынып, түйініп алған, кім келсе де жеңілеміз, аз боламыз деп отырған жоқ. Бірақ осы күйді ат-сойылын қамдаған ер-азаматтан көргенмен, үйдегі кәрілер мен жас бала, жетпеген іні-бауыр, көпшілік жұртты жаңағы "аттандар" өрттен бетер шошытты. Жылағаны, дабыстап жалбарынғаны, әруақ, құдайға сиынғаны, аттанып шауып кетіп жатқан бала, бауыры, байлары туралы безек қағып, үрке шулаған үндер де аса мол. Әр ауылдың тұс-тұсынан андыздап немесе қалың шоғыр боп "қайда-қайдалап!" шауып жөнеліп жатқан еркектерге ауылда қалған бала-шағаның шулары бөгет болған жоқ. Қайта солардың тыныштығын бұзып, жастарын төктірген, жүректерін түршіктірген жат дұшпанға ызалы өшігу де үдей түседі. Ап-азғантай уақыт өткенде Марқа қояндай ақ боз бедеумен көл бойындағы жиырма-отыз ауылды үркіте хабарлап өтті. Даусы да зор, тамағы да берік екен. Тынбастан "аттан!" салумен болды. Алғашқы ауылдан шыққан қалың шу мен айғай-ду әбігері аунап жөңкіліп, бір ауылдан бір ауылға лезде ауысып жатты. Жаулар жылқыға жеткенше, Тұщыкөл айналасындағы бар ауылдардың шуы бұл түннің айсыз, жұлдызсыз бұлыңғыр қара барқын аспанына қаулай жеткен. Жау тобының алдындағы Бесбесбай, Дубай, Күсен, Саптаяқ төртеуі қалың шоғыр құйындай қара селді бастап кеп жылқыға жеткен еді. Жылқының шетіне бұлар іліне бергенде-ақ, алдарынан дәл өздерінше тізе қосып сайланған қалың шоғыр, қайсар топ "қайт-қайттап!" айқаса кетті. Бұл қатарда алғаш сойыл сілтеген Бостан, оған ілес Марқа, Еңсебай болатын. Үш жігіт тізе қосып айқасқан шағында жүректері лоблыған жоқ. Артындағы қалың шоғыры да жауға қарсы, Бостандарға қатарласа аттан салып араласа берді. Сатыр-сұтыр қағысқан қара шоқпар, ақ сойыл, емен қара найзалар ғана үн береді. Бостанға қарама-қарсы Бесбесбай өзі тап келген еді. Бір-бір рет сойыл қағысып жібергенде, Бесбесбайдың екі қолы зырқырап кетті. Қатты тиген зіл шоқпардың мықты аужайын түйіп қалды. Ішінен "мынау қол туралап ұра қалса, жазым етер" деп тез ойлай қап, шапшаңдығына салды. Жырынды жортуылшы сойылды қайта көтеріскенде Бостанды қолының қарынан ұрып жіберді. Осыдан көпке шейін Бостанның қолы салдырап қалды. Ұрғанына өзі де мәз бола алмады. Бірақ бет алдынан тайқи берген Бесбесбайдың қарақұс тұсынан сол қолының күшімен сырт айнала ұрып қалғанда, Бесбесбайдың басынан қан бұрқ еткен еді. Басы мең-зең боп қалған Бесбесбай ендігі бірер сәт айналыста Есентай айтқан жолға ауысты. Соңына түскен қуғыншылардың аттарын ұдайы шекеден ұрып құлата берді. Дубай, Күсен, Саптаяқтар болса, Марқа, Еңсебай топтарымен мейлінше мылжаласа соғысқан еді. Бірталай ұрыс бір орында екі жақтың да бет бұрмай салысқан қалпында өтті. Бұл шақта екі топтың мықты жауынгерлерінің қолымен талай бастар жарылып, бірнеше жаулар түсірілді. Ойнақшып, шапқылап бірталай аттар да кете барды. Аздан соң ұйып, салдырап қалған қолының жаны қайта кіргенде Бостан: "Ұрып таста!", "Қапта!" деп құшырланды. Құйықтыра жүріп қатты соғыс ашты. Бір әредікте белбеуімен басын қыса тартып байлап алған Бесбесбай да соғысқа қатты ашынып кеп, ызалана кіріскен еді. Алғашқы бетінде ол ұдайымен екі жылқышыны екі-ақ салып, бірі артынан бірін омақата түсірді. Әуелгі қатты, қанды айқас шынайы "жаннан кешкен" намыскер қызу қайрат қақтығысы болды. Осымен ұлы дүбір, үздіксіз пәле жаулығы түн бойы тынбастан созылды. Өшіккен, сайланып кезіккен қалың жаулар екі жақтың да жігер-қимылын тасқындатып кеп шайқастырды. Сондықтан да төбелес түн бойы созылып, таң ағарып атқанша тынбады. Ең соңы күн шығып, тіпті найза бойы көтерілгенге шейін аяқтамады. Тобықты қолын бастаған Бесбесбай қандай сырқынды болса, соған орай бүгінгі Бостанның айласы да таныған жұртқа тамаша есте қаларлық есеп көрсетті. Оның, әсіресе, бар жылқыны шашыратпай, қалың нөпірін бір араға қосып бақтырып жүргені ақыл болды. Егер жеке бақса, отыз шақты ауылдың ап-азғана бөлек-бөлек шоғыр жылқылары тырым-тырақай жайылар еді де, солардың қайсысына кеп соқтықса да, жаудың алдынан шығар, басы бір жерге құрылған көп бақташы сойыл соғар болмас еді. Мал қандай шашырап жатса, азамат күші де топтана алмай, шашырап, тозып жатар еді. Онан соң әсіресе бүгін кешке жылқыны көз байланғанша күнбатысқа, Семейтау жаққа беттетіп барып, кейін отыз ауылдың ық жағына тез төңкеріп жібергені, әсіресе мығым ақыл болды. Батыра шалғын жасаушы үш жолдасы жаудың қолы әлі жылқыға араласпай тұрған кезде, ояу отырған қалың елді жаудың тұс-тұсынан қаптатып қоя берді. Сонымен, Тобықтының жүз сәйгүлік мінген, жүз жауынгер мықты жігіттері "алмай қоймаймыз" деген жылқының қарасын да көре алмады. Олар жылқыға жеткенше жол бойы бүйірден шауып, ұран-сүрендеп, "Қапта!", "Қапта!", "Түс-түс!", "Аттан, аттан!", "Жой-жой!" – деген өшіккен үндер ағылды. Енді жылқыны қойып, осы қуғыншымен төбелес салып құтылудың өзі мұң бола бастады. Қатар шауып келе жатқан Бесбесбай мен Саптаяқ әлі де өздері алда отырып: "Қуғыншыны жайрату керек те, жылқыға араласып көру серт болсын!" – дескен. Сонымен, олар төбелесе отырып, әуелі көбінше жылқыға қарай ұмтылумен болып еді. Бірақ бұлар өлшеп-мөлшерлемепті. Ауылдан шапқан аттылар саны аса мол болып, енді жылқыға қарай өткен жаудың алдын да қоршап, жылқының тұсынан да қамай қарсы алды. Артын да қаусырмалап, өкшелей қуып, тықсыра берді. Осымен бүйірден, алдан, арттан жер-көкті "аттандаған" айғайға толтырып қамаған қол Тобықты жауларының санына қарамай, ығын кетіруге айналды. Жылқы былай тұрсын, бас амандап құтылу оңай емес. Осыны жарты сағаттай төбелес соңында Бесбесбай мен Саптаяқ, Дубай үшеуі бір сәтте тізе қоса беріп, аңдасып алды. "Бас амандап, қайта серпіл!", "Жау қолында кісі қалдырма!", "Айырылмас-айырылмас!" деген сүренін салып, қаша ұрысудың қамына кірісті. Алдағы бұл үшеуі бұрыла шапқанда, арттағы бар Тобықты жайды аңғарды. Тезінен жалт-жалт бұрылып, қайта айнала берісті. Бұл кездердегі төбелесте Тобықтыдан біреу емес, бес-алты да емес, оншақты кісі аттан ұшқан болатын. Соның орайына Жарқымбай, Бесбесбай, Саптаяқ, Дубай, Құлайғыр мен Күсен де Уақтың онға жуық аттыларын бас жарып, талдырып, мертіктіріп құлатқан-ды. Енді Тобықты қолы қайта серпілгенде, бұрынғы бетте құлап қалған жаяу Тобықтының біразы "айырылмастан" келе жатқан аттылардың өз кісілері екенін аңдап, жаяу күйде алдарынан жүгіріп: "Ала кет!", "Ала кет!" – деп орала берді. Аттан құлап түссе де, енді естерін жиюға жараған әлі барлары қолға түсіп қалғысы келмей, жан ұшырып, өз кісілеріне қарай жүгіріскен екен. Осындайдың төрт-бес жаяуын қайта қашқан Тобықтылар арттарына мінгестіріп, іліп-іліп алып кетісті. Таңға жақындағанда Тобықты анықтап беттүзеп алып, көл бойындағы елден жалғыз тайды да ала алмай, тырым-тырақай қашқан болатын. Қаша ұрыс салысып барады. Бұларды Қандар сайына шейін, тіпті осы сайдың басындағы Көкеннің кең кезеңіне шейін қуып, қирата соғысып, Тұщыкөлдің елі айдап тастады. Күн әбден найза бойы көтеріліп болғанда қуғын тоқтап қалды да, аман қалған жаулар Көкеннен асып, енді ғана ес жиып, бас құрауға айналды. Топ қатты сиреп, азайып қалған. Ұзын санын санағанда он үш кісі тұтқынға түсіпті. Жиырмадан аса ат қалыпты. Мінгескен-ұштасқандар анық қашқылық-қуғылық көрген, сүргін жеген, есі қашқан күйде екен. Аман қалып, қазір ат үстінде басы қалқиып тұрғандардың өзінің де көресіні көрмегені жоқ. Бесбесбайдың басында тымақ жоқ. Торсықтай шекесін белбеуімен таңып апты. Бірақ тура маңдайынан айғыздап аққан қан мұрнының екі жағынан сорғыта қатып қапты. Сақалы, мойнына шейін әлі тоқтамаған жаңа қаны ағады. Бір иығы шыққан ба, қолын белдігіне асып алған Саптаяқ та қамшысын кеудесіне тіреп, ат үстінде құлап кетермен боп теңселе түсіп, зорға тұр. Беті қан болған, тізесінен қан аққан, тісі сынған Дубай, Жарқымбай, Құлайғыр да алжа-алжа. Бірақ жырынды, көп шабылған бес-алты барымташы қандай пәлеге ұрынса да, өздері қолға түспей құтылып шығыпты. Бастап апарып арандатқан топтарынан жау қолында қалған он үш кісі Тобықтының әр жуаны әкеп қосқан: жылқышы, сауыншы, түйеші, малшы, қосшы екен. Олар алдарында не пәле, қаза көрері белгісіз. Тобықты содырларының бастаған пәлесі қазір бар салмағымен тұтқын болып, "жау" атанып, Тұщыкөл елінің қолына түсіп қалған сол сорлы топтың басында. Осылай Оразбайдың қысырының қымызына желіктірген қолы ит қорлықты көріп, қан жоса боп қаңғып қайтты. Оразбайлар болса, әулігіп бастаған, батырсып, жуансыған дарақылығын енді бар елге паш қылып ап, масқара болған күйде мазақ болып қалып отыр. Құтыра сөйлеген сөзінде, бар құдірет өз қолында тұрғандай бақырып еді. Енді жеңілген, жентек жеген ол жіберген қолы ғана емес. Ең әуелі әлін білмей әлекте қалып, мазақта болып отырған Оразбай, Жиренше, Абралы, Тәкежандар сияқты тынымсыз бүліктердің өздері болды. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|