Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
1 Көшбикеде Абай басына жасалған қастық көп заман жұрт аузынан кетпеді. Әрине, бұл жөндегі сөздер, сезімдер, неше түрлі сыбыс, лақап әңгімелер әр ортада әралуан болған. Көбінше біріне-бірі қайшы, ерсі түрде де айтылып жүрді. Ырғызбайдың әншейінде жуансыған, қолшыл болып мықтысыған ұркөппе даңғойлары, бұл тұста құр күпілдектен асқан жоқ. Алғаш Абай қайтып келген күні бірталай Ырғызбай ауылдары сойыл ұстайтын, соғысқа шығатын жігітсымақтарын атқа мінгізді. Бұлар Ақшатаудан, сайлау басынан өз еліне қайтып бара жатқанда Оразбайды жолдан тоспақ болысты. "Өлтіреміз", "көзін жоямыз", "жолда тосып жайратамыз!" деген боп, көбінше күндіз ат ұстасады. Әр ауылға түсіп, қымыз ішіп, гулесіп алып, топ-топ болып төбе басына шығысады. Бірақ түс аумай, кеш батпай, қымыздың қызуы қайтумен бірге өздері де тарасып, үйді-үйіне қайтысады. Оразбай болса, осы доңайбатты естіп-ақ, сескеніп қорыққан-ды. Сонымен, ол Ырғызбай ауылдарының үстінен жолы өтетін болғандықтан, түнделетіп қашып кеткен. Аулына бара сала Әзімбайға астыртын кісі салып, Қиқым сияқты жырынды ұры немесе сондай сырқынды қу мен сұмдарды жансыз ғып, Әзімбайға тыңшылыққа жіберіп отырған. Ырғызбайдың алғашқы күндер лаураған бір тобы Тәкежан жағына, Әзімбай мен Шұбардың қабағына, ажарына қарайды да, тартына береді. Себебі олар соншалық алып-ұшып "қырайық", "жояйық", "соқтығайық", "аттанайық" дей қоймайды. Бұл жақтан арыны азайып, ашуы қайтыңқырап шыққан сол адамдар Абай аулына келіп, тағы да қыратын, жоятын кісі боп даурығып көрген. Осындайдың бір тобын Ырғызбайдың үлкені Ырсай бастап, Абайдың үстіне кірген. Ырсай әрі жылап, булығып, әрі күйініп тулаған-ды. "Қарағым, не бұйырасың, жауыңның қолында өлгелі келдік! Шап десең шабамыз, өліс десең, бара алысып-жұлысуға әзірміз міне!" – деген. Қасына еріп келген жиырма шақты Ырғызбайдың үнсіз тобын, бурыл сақал, қара сақал көп тоғышарын көрсеткен. Бұлармен бірге Абайдың енді не тілейтінін білгісі келген Кәкітай, Мағаштар да Абайдың үстіне келген-ді. Абай сонда екі-үш күн бойындағы үнсіз келген қалпынан өзгеріп, ендігі ойындағы бір ғана сөзін айтқан. – Қапқан иттен өш алам деп мен де қапсам, аузымда не қасиет қалады! –деп қойған-ды. Абайдың алдында немесе Мағауия, Кәкітай сияқты оған жақын жандарының алдында өртке де түсетін кісі боп көрінген Ырғызбайлар Абай аулынан адым жерге шықпай-ақ басылысқаң-ды. Өйткені Құнанбайдың қалған екі баласының ауылдары бүлініп. дүрлігіп жатқан жоқ. Олар түк айтпаса да үндемей, сазарған күйлерімен көп Ырғызбайға күй танытқан, қабақ аңғартқан. "Аталас, жақын", "ауылдас" деген ортаның жайы осы еді. Бірақ Шыңғыс болысының көп елі, әсіресе момын көпшілігі Абай үшін шын намыстанып, шынымен қатты күйінген болатын. Сол қалың елдің ызалы, жігерлі, күйінішті сөздері көп адамға, жай орташа көпшілік азаматқа қатты батқан-ды. Аз күн ішінде осы көңіл, көп көңілі Шыңғыс болысының сыртындағы өзге болыстарға, Тобықты көпшілігіне тез тарап, жайыла берді. Болыс емес, бай-бағлан емес, партия басы атқамінер би емес, жай көптің, момын көптің талайы Абай үшін күйінішті, өкінішті де болды. Сондай жандардың бір топтары Мағашты, Кәкітайды ортаға алып, Абай кегін Оразбайдан алу жайын да айтысты. "Абайдың өші ғана емес, Оразбайдан елдің өшін аламыз. Бір өзі емес, оған құрық берген айыпкердің бәрін жазалаймыз, айып тартқызамыз, бетін айдай етеміз. Өзін жазаға, мал-дүниесін қазаға ұшыратамыз!" – дескен де болатын. Бұл сөзді Абайдың өзіне айтпаса да, "оның жақсы көрген баласы" деп және "ендігі жастардың білгірі, есті-бастысы" деп Мағашқа салған. Өзара кісі жіберісіп, хабарласып алып, аужай түйісіп "е" дескен ел Тобықты ішінде бұл жөнінде аз емес-ті. Осындай кезде әлі де ата ұлымен санасатын Мотыш, Құлық, Дүзбембет, Қарамырза деген елдің дұрыс адамдары өзара сөйлескен. Солардың тобынан Мағашқа Қодыға деген кісі елші боп келіп қайтты. Оразбайға жері жақын Сақ-Тоғалақ дейтін, Жуантаяқ деген тобы қалың елдерден де кісілер келді. Көрші Көкше мен Мамайдан да көңілқостық, тілеудостық білдіргендер болған-ды. Бәрі де жаңағы айтқандай: "Оразбайдың бетін айдай қыламыз, айыпты етеміз, сол айып-қиыбымен Абайдың аяғына әкеп жығамыз", – дескен еді. Бұндай жаймен келгендердің бәріне әзірге Мағаштың да берген жауабы өте сараң болатын. – Әкемнің ары малға сатылатын ар емес. Менің әкемнің адамшылығы жауыздың зұлымдығын малмен емдеп, айыппен ақтап, тыныш қалатын адамшылық емес. Бұндай емді әкем де қабыл көрмейді. Мен де мақұл дей алмаймын! – дейтұғын. Оның осылай айтқан жауаптарын кейін естіген Абайдың өзі де құптаған. Және Мағаштың осындай санасы мен адамгершілік таразысын Абай іштей сүйсініп бағалап еді. Қалайда Көшбикеде жасалған аямас жаудың жауыз қастығы Абай мен Оразбайдың өздері тұрған елге ғана естіліп і қойған жоқ. Қазір, міне, сол сұмдық істен бері бір жылға жуық уақыт етті. Ел тағы да жылдағы дағдылы жайлау-қоныстарында, бұлақ, бастау өрістерінде мерзімді тіршілігін етуде. Талай мезгіл өтсе де, сол болған қастық туралы халық аузы әлі тыйылған жоқ. Енді Абай тұрған Тобықты елі емес, Абайдың өлеңі, өсиет сөзі, қамқорлық қарекеті естіліп жақсы аты тараған елдің бәріне қаскөй, зұлымдық іс те әшкере болған. "Жаманат жатпайды" деп, Абай жөніндегі осы жаманат қазіргі шақта шартарапты шарлады. Әлі де үлкен рулармен аталатын: Керей, Найман, Уақ, қалың Арғын – бәрі де естіп, білген хабар болды. Даланың елі, көшпелі жұрттың жайлау, күзеу, көктеу, қыстаулары ғана естіп қойған жоқ. Біртіндеп, жаяулап тарап, бұл жаманат Семей облысының бес оязындағы қала-қалаларға да жеткен. Жан-жақтың көп елі, ояздары келетін болыстың орталығы Семей қаласының өзі түгел көп әңгіме айтатын. Сол Семейге дуаны қарайтын болған соң, Қарқаралы, Кереку, Өскемен, Жайсаң, Көкпекті, Баян сияқты қалалар да қараңғы қылмыстан хабардар болған. Семей облысына көршілес болыс – Ақмоланың Қараөткелі, Жетісудың Шұбарағаш, Лепсі-Қапал, Аягөзі де ұзынқұлақтан сол жаманаттан шет жағалап естіген-ді. Өз заманындағы қазақ аталған халықтың зор қасиет иесі, қадірлісі Абайдың арына соққан соққы солайша алыс атырапқа тарады. Тағы да әр ортада әртүрлі айтылып, әр күйде тыңдалатын. Сол айтылу мен тыңдаудың өз қалпында да Абайға деген достық көңіл қалың жұрт жүрегімен көрсетілді. Бұнымен қатар, Абайдың өз заманындағы оның жолы мен жанына арналған қастық та өз жүзін көрсетпей қалған жоқ. Осы ретте, мысалы, әр елдің болыстарын, қажы, молда, бай-бағлан дейтіндерін тыңдаса, олардың ортасы Абай үшін сонша қайысып, қиналып күйзелмейтін. Қайта өз аталарының ұлықтан шен алғанын, бай-жуан болғанын немесе өздерінің Мекеге барғанын, Мәкәржідей жәрмеңкеге барғанын бұлдай сөйлейтін. Пәлен жандаралдың кеңсесінде болғанын, әлдебір шербешнайда топқа түскенін мақтан ететін. Бұндайлар біресе Абаймен қатар Оразбайдың атын айыптамай айтады. "Етсе еткені-ақ", "қылғаны сол-ақ батырдың" деген боп, айдаладан Абайдың жақсылығына жауығып, Оразбайдың ожарлығы мен осалдығына табынып отыратын. Абайдың сөзін естіп, би-болысты сынаған бітімсіз қатал өкімін тыңдап, соған іштей жауығып жүретін жуандар, зорлықшылар болушы еді. Бұлардың көбі естіген әңгімесін өсіріп, асыра сөйлеп, Абайды жаңғырып, "өзіне өзі қылды" деп те отыратын. Ондайлар Абайдың өлең-сөзі, өсиеті үшін, жаңа жолы үшін оған өшігеді. "Ыбырай асып кетті! Әлін білмей, асқақтап кетті! Қазақтың игі жақсысына тілі тиіп, сөзі өтіп кетті. Оразбай сол үшін, көп үшін намыс қылды. Бұның бәрі тегін емес!" – десетін. Дәл осы сөзді айтушы Өскемен, Жайсаң, Кереку, Қарқаралының көп жуан болыстары, атақ алған қажылары. Олар көп жиындарда Абайды көріп, оның бұлардан артықтығын біліп, қызғанышпен іштен тынып жүретін бай-жуандар. Бұндай топтың, өз тұрғысынан қарағанда, Оразбайды қостайтын жөні бар. Ендеше, бұндайлар Оразбайды айыпты демей, айызы қана әңгіме етеді. Ал халық ше? Анық халық адамының да Абай жайын білгені, естігені, ести тұрып, қатты қамыққаны соншалық көп болған. Бұл жөнде "жақын ауыл", "жан күйер" дейтін немесе "алыс ел адамы" дейтін бөліктер жоқ. Абайдың бұл достары – тілектес, ниеттестері әрі сансыз көп, әрі жер жырақтығын, ел аулақтығын елемейтін, елетпейтін жақындар. Абай жөнінде өздерінің жанына, намысына ауыр тиген қиянат жайын естумен қатар қынжылады да, бұлар Абайдың бұрыннан өздеріне жеткен асыл сөздерін қайталап айта түседі. Айтумен қатар оған берік жүрек танытып, жақын, бекем табыса береді. Дәл осындай қалың жұрт, қауырт көптен шыққан Абай достары қала мен қырда бірдей еді. Әсіресе, сол мол топтың, ең үлкен жиыны – Семейдің қаласы. Бұнда орысша, мұсылманша оқитын жас оқушыларға Абай сөздері әбден мәлім. Қайықшы Сейілдей қаланың толып жатқан еңбек соңындағы адал, момын кәсіп иелері Абайды аса жақсы көреді. Толып жатқан ұсақ кәсіп иелері, базар толы қазақ кедей-кепшігі, тіпті қаланың ар жақ, бер жағындағы ұсақ саудагері де соңғы жылдар "Абай айтты" деген сөздерді аса көп еститін. Қала, бұл жағына келгенде, құлағы түрік орта. Бүгін бір орташа момын үй іші кешке естіп-білген жаңа сөз, соны хабар ертең бар базар, көп көшені оңай қыдырып кетеді. Ал Абай өнері Семейдің ар жақ, бер жағын, Жоламан жатағын, Затон елін қуантып, ырзалап жайылғанына көп заман. Осы қалада қыз ұзатылса, келін түссе, шілдехана болса, айт пен той, ойын-жиын жасалса, Абайдың сөзі, әндері көп жерде-ақ айтыла, атала жүретін. Енді сол Абайдың басына түскен ауыр шақ, арына түскен таңба жайын Семей қаласының еңбек елі үлкен ызамен, қатты намысты ашумен әңгіме ететін. Осы айтқандай, бір жай Семей мен Слободка арасындағы паромның үстінде болған еді. Мезгіл күзге тақау болатын. Ертістің үлкен суы көктемдегі шарасынан азайып, мол өзен сәл де болса тарылыпты. Соған орай оның мөлдір суы бұрынғыдан да тұна, көгере, тазара түсіпті. Ертіс пен Қарасудан жүргіншілерді екі паром өткізеді. Ортада зәулім биік терек, қарағаш, қарағай өскен көлеңкелі арал бар. Слободка жағынан, "қайық аузынан" паромға мінген жұрт әуелі үлкен Ертісті кесіп, жаңағы дөңгелек аралға өтеді. Содан аттылы-жаяу шұбырған жұрт аралды басып өтіп, Қарасудағы екінші паромға келіп мінеді. Осылайша Слободкадан Семейге қарай жай жүретін екі паромға кезек мініп, екінші жағаға өтіп шыққанша, жүргіншінің бәрі де сағаттан артық уақыт өткізетін. Бұдан басқа "басжатақ" тұсындағы желқайықтар болмаса, екі жағының өзге өткелі жоқ. Қаланың осы жайын білетін бала да, үлкен де бұл алуандас қатынас қалпына амалсыздан көнеді. Аттылы-жаяу орыс, қазақ халқы, ел керуені, жырақ қалалардан келген обоздар, жемшіктер, шет керуендер де сабырмен шыдайтын. Мысалы, бүгін де сондай бір көп арбалы жемшіктер, қырдан келген керуендер және екі жағадағы қала тұрғындары көп арбаларымен қайық аузына сыймай сығылысып, Слободка жаққа аралдан қайтқан паромды тосып тұрған-ды. Паром жағаға жетісімен, үлкен Семейден бері қарай өткен ат-арбалы жүргіншілер, жаяулар түгел шығып болды. Содан кейін паромға жағаны жалғастыратын ағаш көпірдің екі жағасында сіресіп тұрған арбалар енді көпірге қарай жанталаса қақтығысып лап қойды. Аты күйлі, бишігі ұзын, ысқыру, зекуі ширақ шыққан жүргінші бұндайда көпірге бұрын ілінсе, паромға бұрын мінеді. Қазір солайша ең батыл басқан арбалар – Жетісудан келе жатқан жемшіктердің арбалары болды. Бұлардың бір арбасы кірсе, артқы арбалары от болсын, су болсын іркілместен, қалмастан өршелене ұмтылады екен. Себебі әрбір алдыңғы арбаның артында жемдорба бар. Кейінгі ат кісісіз арбаны жіті алып жүру үшін алдыңғы арбаның жемі оны ұмтылтып, қалдырмай ілестіріп отырады. Тегінде, паромға ең алдымен мінетін жаяулар мен салт аттылар. Олар әр арбаның қатарында көпірде шұбап жүріп, паромның ішіне бұрын кіріп алады. Қызық көрген көпшілік жаяулар мен паромға таласып кірген ат-арбаларға қарағыш болады. Сонда қырдан келген жөндекілеу арбаның кейде мұрындығы шығып кетіп, кейде дөңгелегі шойырылып, білігі сынып қалады. Әлдебір түйелі бошалаң арбаның жарым бойы көпірден суға құлап қалса, жаяу жүргіншілерге ол да бір қызық ермек көрінетін. Қайық аузы бұл шақта: "Ай, һөй!" дескен айғай, "Ары тарт! Тоқта!", "Иттің баласы!", "Өзің шошқа!", "Көрсетермін, бәлем!", "Көзіңе қара!", "Әкеңді танытам!" деп ақырысқан, бірін-бірі көмекке шақырысқан қырғын, қиқу. Майсыз арба шықырлап, кейде бала жылап, қатын зарлап, әлдебір мезгілсіз есек қышқырып, жанталасқан қайық аузы қым-қуыт боп жатты. Марков пен Девяткин фельдшер және бұлардың ортақ таныс досы грузчик Сейіт үшеуі Слободка жағынан паромға кеп мінгенде, паромның жаңағы жанталасқан жайлары басылған кез болатын. Себебі паром толған. Енді көпірге де ешкім таласпайды. Міне алмаған, іліне алмаған арбалы жүргіншілер бірі артынан бірі иін тіресіп, сығылысқан сеңдей қала беріскен. Сейіт, Девяткин, Марков үшеуі Ертістің үлкен суына қарап тұрғылары келіп, паромның арал жақтағы алдына шықты. Осы жерде он шақты жемшік арбасы паромның тап ортасын алып жайғасқан екен. Аттардың тамағының астынан еңкейіп өте берген Сейітті арба үстіндегі бір жемшік тани кетті де, атын атап шақырып қалды. Сейіт те бұрыла бере: "Өй, Жүніспісің! Амансың ба? Қайдан келесің?" – деп, жақсы танысын көргеніне көңілденіп, жадырай амандасты. Сейіт Жүністің өңшең аң терісін тиеген биіктеу арбасына, дөңгелекке басып, қарғып мінді. Паром үстінде отыратын орындық жоқ болғандықтан, Сейіт өзінің қасына Марков пен Девяткинді де шақырды. Олар да іркілген жоқ. Аң терісін тиеген, кенеппен қоршап арқан тартып, ұқыпты қып буған биік арбаға қарғып-қарғып міністі. Жүністің жайын Сейіт жақсы біледі екен, жолдастарына мәлім етті. – Бұл да біздің Затонның грузчигі еді. Екеуміз қайратқа бәсеке едік. "Мен көп көтерем", "мен мықтымын" деп таласа тұғымыз. Қазір, міне, Жүніс мықты боп шығыпты. Көрдің бе, міне, бұл бай боп алған. Ат-арбасы мынау, тиеп келе жатқаны өңшең түлкі мен қасқыр. Өзі алыстан келе жатқан жемшік болу керек. Мынау көп қазынасын көрдің бе алыстан әкеле жатқан! Қайдан келесің, Жүніс? – деп, жөнін енді ғана сұрады. Өңі тотыққан, қолы жарылған, қырма шоқша сақалы да күнге күйгендей сарғыш күрең тартқан Жүніс Сейіттің сөздерін жымия тыңдады. Ескі жолдасын көргенде қуанып қалған тәрізді. "Қайдан келесің?" – дегенге ол "Жетісудан, Шұбарағаш – Ойжайлаудан келемін", – деді. Әлі де Мәтелі дейтін шалақазақ байдың жалдама жемшігі екен. Байлық сол: ат-арба да өзінікі емес. Қысы-жазы тынымсыз жүк артуда. Осы жолы жиырма арбалы жемшік болып, Қытай шегінен бері қарайғы жерлерден жиналған аң терісін тартып келісіпті. Қазір он арбасы осы паромға ілінгенімен, он шақты арба кейін қалыпты. Осындай аз жайларды айтысу үстінде ол екеуі өзара сөзге кетті де, Девяткин мен Марков өздерінің қайдан келе жатқан жайларын бір-бірінен сұрасып, айтыса бастап еді. Девяткин бір жұмадай Ертістен төменгі, сол жағадағы қазақ ауылдарына барып, сонда бір сүзек тәрізді жұқпалы аурумен ауырған әлденеше адамдарды емдеп, қайтып келеді екен. Марков Ертістің жоғарғы жағында Шөптіғақ сияқты бекеттерге барып, Жоламан жатағында болып, балық аулап, құс атып қайтып келеді. Бұл екеуі Сейітпен де жаңа қайық аузында ұшырасқан. Бірауық Марков пен Девяткин сәл тоқтап, Сейіт пен Жүністің сөзіне құлақ салып еді. Қазақша жақсы білетін Девяткин анау екеуінің бір-біріне айтып жатқан сөз аңғарын түйді де, Марковқа қарап: – Мыналардың сөзін қараңыз, байқаңызшы, кім туралы айтып отыр! – деп, сәл отырды да: – Олар Ибрагим Кунанбаич туралы сөйлеп жатыр! – деді. Марков Абайдың жайын бір жұмысшы, бір жемшіктің алғаш кездескен сәтінде ауызға алғанына таң қалды. Өзі қазақшаға оншалық жетік болмағандықтан, Девяткинге: "Қане тыңдаңыз, байқаңызшы, не айтысар екен?" – деді. Сейіт пен Жүністің Абай жөніндегі сөздері осының сәл алдында Жүніс сұраған бір жөннен басталған. Ол қалаға түнде ғана келіп кіргендіктен, әлі бұл жақтың жаңалығын естімеген екен. Жалғыз-ақ, жолдағы соңғы бір бекетте "Абайға бір жаман адамдар қастық етіпті", "қатты қастық етіпті" дегенді ғана шала-шарпы құлағы шалған-ды. Сондықтан да бұрын Абайдың өлеңін Сейітке қосылып өзі де көп айтатын Жүніс: "Осы не сөз, не хабар?" – деп сұраған еді. Сейіт Абай жайынан естігенін айта берді. Осы кезде Жүніспен екеуінің қасына өзге арбалардағы жемшіктер де біртіндеп келіп, бұларды қамай қоршап алған. Девяткин Марковқа қысқа-қысқа сөздермен естігенін шала-шарпы айта отырып, жемшіктердің ендігі кеңестерін тыңдады. Жүніс болмаса, көп жемшік Семейдің, бұл өңірдің адамдары емес. Жеті жемшіктің бәрі де Шұбарағаш, Қапалдың, Аягөз жағының адамдары екен. Бірақ Жүністің айтуынан ба, елдерінде естуден бе, Абайды бұлар да жақсы білетін тәрізді. Сейіт Көшбикеде болған қастық, жамандықты толық айтып шықты. Абайды "Көкеннің кедейіне, диханшы бейнетқор көбіне болыстың" деп, "Тобықтының әруағын сындырдың", "аталы жуандарды жер қылдың", "жат жұрттың алдында Құнанбайдай жақсы әруақтарды қорладың" деп жазаға ұшыратыпты. "Өлтіреміз" деген ниетте де болыпты. Тек қолдарынан ғана келмей қапты, деген еді. Жүніс бастаған бірнеше жемшіктер қатарынан қатты қорланып, күйініп, күйзелген сөздер айтты. "Не деген иттер, жыртқыштар еді!" – Өңшең қанқұйлы кімді аяйды! – Өзгеге қастық етсе де, Абайға қайтіп беті шыдады екен бетсіздердің! – Жер өртегені, ел шапқаны, керуен талағаны аз боп па еді, өңшең ұры жәлептің! Ендігі қалғаны Абай ма еді жалғыз! Жалғыз бір, жалқы ғана жақсы жан! – дескен үндерге қоса тағы бір бурыл сақалды жемшік өзінің оқшау ойын айтты. – Ұлық не қарады? Абай орыстың өнерін жақтайды, оны ұлық неге жақтамайды, неге сақтамайды?! Бұл тұста Сейіт өз ұғымынша ұлықты ақтағысы келді. – Ұлық не қылсын? Абайды, керек десе, сол жерде аман алып қалған ұлықтың өзі. Стражнигін жіберіп, мылтық атып, өлімші қып түтіп жатқан жерден ояз құтқарып апты. Ұлықтың болысқаны сол-дағы! Девяткин осы тұста сөзге араласты. – Сен білмейсің, Сейіт, олай емес. Кунанбаевты уездный начальник, сенікі айтқан ұлық қорғамайды. Ол болыспайды. Кунанбаевтай кісіні кім қорғайды? Халық қорғайды. Міне, сен!.. – деп Сейітті көрсетіп, "сен!" деп кеудесіне түртіп, Жүністі көрсетіп, жағалай қолын созды да: "сен", "сендер", "халық қорғайды!" – деді. Сейіт пен Жүніс бастаған жемшіктер Девяткиннің сөзіне аңыра қалып, таң қала сүйсіне берді. – Апыр-ай, рас айтады-ау! – Сөзі мақұл-ақ! Тап басқан сөз ғой! – десіп, дабырлаған сөздің артынан Сейіт ойлана тұрып бір байлау айтты. – Дұрыс емей немене! Ел жақсысы дейміз, халықтың қамқоры дейміз. Ел деген кім, Оразбайлар ма екен? Олар емес деп Абай мың мәртебе айтпады ма? Момын көпшілік ел... сені мен біздей еңбек сауған азамат ел, деп сан өсиет айтты ғой. Ендеше, бар жайды осыдан тоқы. Девяткин жаңа шын айтты да сын айтты. Керегі не, сені мен маған сын айтты... қазақтың көп елі, момын елі! – деді. Өзінің жаңағы аз сөзін жақсы ұғынып, көп қостаған жайды байқаған Девяткин тың әңгімеге ауысты. Ол осы жолы өзі барып, қайтып келе жатқан Қарашолақ, Кенжебай, Жалықбас деген ауылдарда көргенін айтты. Кеш бата баласы ауырған бір кемпірдің үйіне барған екен. Қарашолақ аулындағы егінші, кедейлеу үй. Сол үйде кеш қараңғысына үн салып жылап, намаз оқығандай бұрышқа қарап, жалғыз күңіреніп отырған шалды көрдім, дейді Девяткин. Ауырып жатқан баласына жылап отыр екен десе, ол сол күнде өздеріне жеткен Абай турасындағы жаман хабарды ұғыпты да, Абайға жаны ашып, жас молданың қасында бес-алты бала Абайдың өлеңін жаттап, шулап айтып отырғанын көрген. Сол балалар да молдасынан Абайдың жаза көргенін жабыса сұрапты, қатты ренішпен сұраған балалар болыпты. Кенжебай аулында Ақбалық деген жақсы қыз бар екен. Соның күйеуі келіп, қыздың үйінде кешке ойын-сауық болыпты. Девяткин қонақтардың ортасында отырыпты. Сонда Ақбалық деген қыз Абайдың Татьяна, Онегин сөздерін, әндерін айтып-айтып келіп, ең ақырында қатты жылап жіберіпті. "Осындай асыл аға, алтын сөздің иесі Абайды да өлтірмек болыпты қазақтан шыққан қанішерлер. Бұл елдің ішінде нелер жоқ! Қандай қандыауыз қасқыр жоқ!" – деп сөйлепті Ақбалықтай ақылды қыз. Девяткин сол Ақбалық деген қызды әсіресе тамашалап айтады. "Абайды сондай білген, сүйген, түсінген қазақ әйелін мен өз көзіммен көрдім. Міне, осыған қарап Абайды халық біледі. Абайдың досы халық, сол халық қорғайды да, сақтайды деп білемін!" – деген. Үлкен Ертіс үстінде Абай жөнінде басталған осы әңгімелер кейін бұл жүргіншілер Қарасудағы екінші паромға барып мінгенде тағы да созылды. Онда Марков та өзінің аңға шығып, Ертіс бойлап балық аулап жүргенде қазақтың кәрісінен, жасынан Абай жайын көп естігенін айтты. Тағы бір шақтарда осы қайық үстінде болған әңгімелер мен жайларды Марков Павловқа да айтқан еді. Абай Көшбикеде жазықсыз жаза шеккеннен кейін жарты ай шамасында Ертіс паромында болған жаңағы жайлар бір ол жер емес, сан жерде сондай сөйленген, ауыр аңызға айналған-ды. Сонда Дәмежандай кедей бейнетқордың үйінде, Сейілдің қайығында, Сәмен, Сейіт сияқты грузчиктердің еңбек еткен пристанінде көп ызалы сөздер айтылған-ды. Әсіресе Затондағы жеке бас, үйсіз грузчиктер жататын барақтарда, қалың топ жұмысшылар арасында былтырғы жазда, күзде Оразбайдың иттігі, сұмдығы жөнінде талай жігерлі, жиреніш сөздер сөйленген. Қазір Көшбике уақиғасына бір жыл өткен шақта, сол Семейден, Затоннан аз уақытқа елге шыққан атақты балуан-грузчик Сейіт те Абайға деген өзінің дос көңілінен айнымай келген-ді. Сейіт биыл қыс аяғына сүзек болып ауырып, содан тұрған соң пароход жүре бастағанда, жылдағы маусымдық ауыр жұмыс – жүк тасуға кірісу керек еді. Әдетте, күнұзын еткен еңбегі, бір емес, екі кісінің қайратына төтеп беретін күші биыл азайып қапты. Буынын бұрынғыдай балғын етіп бекіте алмады. Табысы да татымсыз бола бастады. Содан Сәмен сияқты тату жолдас, достары, әйелі мен жақындары болып Сейітке биыл жаз елге шығуды кеңес еткен. Сөйтіп, жаз басынан бері Сейіт өзінің бала кезінде тастап кеткен елі – Тоғалақтың ішіне, таныс, ағайын, жақындардың біріне қонаққа келіп жатқан. Бұл күнде әлденіп, бұрынғы қуаты қайта құралғандай. Ел жайлауға шыға келіп еді. Қазір, міне, ел бауырға түсе бастағанға шейін екі айдай қымыз ішіп, тынығып, бұрынғы кесек денесі, балғын бойы қалпына келді. Қуаты толып, ақсұр жүзіне ажарлы қызғылт, ұнамды ірең білінді. Сейіт кедей болса да, күнделік нан, шайын күндегі ауыр еңбегімен таба жүріп, сол аз табысын келген-кеткеннен аямайтын. Сәмен сияқты Сейітте жұмысшы грузчиктердің көбінің мінезін ұнатады. Бұлар жомарт кедейлер. Сейіттің Затондағы шатырсыз, аласа екі бөлмелі кірпіш үйіне осы өз елінен барып, түсіп жүретін ел адамдары көп болады. Кейде керуен болып, көп түйелі, шаналы қалашылар да бұның кішкене қорасына көлік-сайманымен зорға сыйып, әлденеше күндер жатып кетіп жүретін. Жалғыз өз елінің – Тоғалақтың қалашысы емес, өзге грузчик жолдастарының елдегі басқа болыстардағы таныстары, жақындары да Сейіттің пейілі кең, ашық, жарқын мінезін сүйеніш етіп, бұның үйіне түсе береді. Қысқы соғым кезінде немесе жаз жабағы жүнін, қыл-қыбырын қалаға әкеліп, базаршылап жүретін ел қазағының қонақтары Затон жұмысшыларының үйді-үйін, қора-ауласын аузы-мұрнынан шығарып, лық толтырып жататыны болады. Сейіт сондайда кейде қонақтарына асып берер ет, кесіп берер нан таппай қалатын күндерге де ұшырайды. Тек көп қонақтың ішіндегі кедей күйін жақсы түсінетін есті-басты адамдар ғана Сейіттің сырын аңдап, жең ұшынан жалғасып, азды-көпті көмек етіп кетіп жүреді. Ал Сейіт пен оның өзіндей көңілді әйелі Қатша болса, бұлар әбден титықтап, тұралап қалғандарынша "береріміз жоқ, ішеріміз таусылды!" деп сыр бермейтін. Көрші дос қазақтан, немесе өздеріндей орыс жұмысшысы грузчиктен, мастерден, қатардағы құймалас тату досы, қара темір ұстасы Кириллден тиын-тебен алып, қонағын атқарып жіберіп, кейін еңбегімен борыш-қарышын өтеп жүреді. Сейіт балуан, жомарт мінезінің үстіне аса сауықшыл, көңілді, ақжарқын жігіт. Сол мінезі үшін Сәменмен қоса, Абайдың іні досы ақын Дәрмен де аса қадірлейтін. Дәрмен мен Әлмағамбет, Мұқа сияқты әнші-ақын өнерпаздарды Сейіт, Сәмен бастаған Затонның бар жұмысшысы өзгеше қызықтап, сағынысып тұрады. Бұларға қоса Баймағамбетті де ол жұмысшылар аса қадірлейді, ыстық көреді. Осы адамдар арқылы Затонның Сейіт, Сәмен сияқты жұмысшылары Абай шығарған сөздің талайын естіген. Бірталай жылдан бері Абайдың әндерін де Затонның грузчиктері көп жерде, көпке таратып айтысып жүретін. Сейіттің үйінде Семейдің үш ішекті шешен домбырасы бабынан айрылған емес. Қол босап, сәл тыным, тыныштық алар кез болса, Сейіт шалқасынан жалғыз жатып та төсіне сөйлеуік домбырасын көлденең алып, Абайдың әнін, ой мен қырдың қазағы айтатын жаңа әнін, ноғай жырларын да безілдетіп тартып, қоңырлатып үн қосып айта беретін. Жаз бойы Тоғалақ ішінде Сейіт осы өлеңін үдете түсті. Қаладағы бұның үйіне өз үйіндей барып түсіп жүретін Тоғалақтың көп кедей, шағын шаруалары жаз бойында Сейітті өз әлдерінше төбесіне көтеріп күтті. Біреуінің қымызы, біреуінің айран-шалабы болсын, қозы-лағы болсын, бәрін де Сейітке көлденең тартысқан. Үйден үйге, ауылдан ауылға өзі әнші, өзі мінезді Сейіт бар таныс-жақындарына аса қадірлі боп жүрген. Тоғалақ көп ел болса да, қонысы аз, жері тарлық себепті әр қоныста қалың топ ауылдар боп, жиі қонады. Бұлардың туысы Сақ деген ел бар. О да осындай мол өскен елдің бірі. Сақ-Тоғалақ кейде аттары қосылып айтылатын бір-ақ ел тәрізді, өздері тату. Және жаманшылығы, сотқарлығы аз, момын ел. Саны көп болғандықтан бұл елді басынып, зорлық ету оңай емес. Сол себепті көршілес Есболат, Олжай сияқты байлары, содырлары көп жуан елдер дәл осы Сақ-Тоғалаққа соқтыға бермейтін. Сейіт соңғы күндерде көршілес Есболаттың бір кедей көңілдес жігіттері қонаққа шақырған соң, бір бала жігітті ертіп, сонда барған еді. Бұның таныс аулы – Есболаттың үлкен байы, атақты Оразбайдың көршісі екен. Сейіт өзінің құрбысының үйінде екі күн қонақ болды. Ән салып, сауық құрысты. Бұның өлеңін әнінен де бетер тамаша қып тыңдаған кедей-кепшік, малшы-жалшылар аса көп болған еді. Өзінің тату құрбысы Айсаның үйін Сейіт соңғы күндер көпшілік жиналатын қызық, думан үйіне айналдырды. Соншалық зор, сұлу даусы болмаса да, орташа, қоңыр, майда үні бар Сейіт бұл тыңдаушыларына анық өнерпаз көрінді. Әсіресе, осы ауылдың жылқышы, түйеші, сауыншы, мал суарушы, жалшы-малшыларына естілмеген өлеңдер мен сөздер шығады Сейіттен. Соны кейде ән мен домбыраға қосып айтса, кейде Сейіт қарадай төгілтіп, есіп сөйлеп, ағызып айтып береді. Бұның осы айтатынының бәрі тек Абайдың өлеңдері еді. Сонда ол Абайдың болысты мазақ еткенін, құнсыз байды шенеп, сынағанын айтады. Неше алуан партия басы, атқамінер, ел бүлігі боп кеткен жуан-содырларды таңбалап, дүрелегендей болады. Көптің айызын қандыра, "е" дегізе, мәз қылып күлдіріп те жырлап береді. Сейіт кешегі күн кешкі салқында далаға шығып, көңіл көтеріскен бір топ жас жігіттер арасында өзінің балуандығын да көрсеткен. Дәмелі дейтін, бұнымен жасы құрбы үш жігітті Айса бастаған достар шақырып әкеп, Сейітпен күреске түсірген-ді. Сейіт сол жігіттердің үшеуін де, біреуінен соң біреуін Семей күресінде қолданатын тәсіліне салып, алып соққан-ды. Арқалап алып, "грузчиктердің әдісі солай" деп, шалқасынан сала, оң иығынан асыра, тымақша ұшырып түсірген. Бүгін түсте қалың жұрт жиналып жатқан көп ауылдың ортасындағы құдықтың басына Айсаны ертіп, Сейітте келген еді. Осының алдында құдыққа бір түйе түсіп кетіпті. Сол түйені терең шыңырау құдықтан суырудың әуресіне жиылған еркектер көп екен. Түйе де, құдық та бай Оразбайдың мүлкі. Құдықтан түйе суыру әрі тәсілді, әрі азамат қайратын керек қылады. Сондықтан құдық басындағы мал суартып жүрген Оразбайдың айғайшысы ұры Қиқым маңайдағы жігіттерді жиғызған. Сейіт пен Айса осымен келіп еді. Түйені терең, кең ескі құдықтан суыру оңай болған жоқ. Бірақ жиырма шақты еркектің барлығы да семіз, қартаң сары іңгенді суыруда оның бас жағын өз қолына алған Сейіттің қайраты қатты тигенін шуласып айтысқан-ды. Түйе құдықтан суырылған соң, енді сол апанша мол құдықтың суын төгіп, жақсылап аршып алу қажет болды. Бар ауылдың малы ғана емес, ауыз суы да бауырдағы қоныста осы құдық боп шықты. Жайлаудай емес, қазір бос су, өзен, бұлақ бұл елдердің ендігі күзекке қарай бет алған қоныстарында жоқ болатын. Жұрт бірталай уақыт екі жақтап бақырмен төгіп, суды жеңіп, құдықтың түбіне таман тазартып тақап барды. Дәл осы кезде бостау отырған көп кедей-кепшік Сейітті тағы қозғай бастады. Кешеден одан естіген, бұрын құлақтарына тимеген жақсы өлең, "тәлім сөз" дегендерді Сейіттің тағы айта отыруын сұрасқан еді. Сейіт өзінің көңілді кезінде іркілмей, бұлданбай білгенін оңай айтатын. Бұл тұста да соны істеп, "Алыстан сермеп" дейтін өлеңін біресе сол өлеңнің әнімен айтып, біресе желдірте, жорта, қара сөзбен соқтырып, ұзақ айтып кетті. Өзінің айту екпініне ерген және сөзіне еңсесімен беріліп, сүйсіне жырлаған Сейіт маңында отырған кейбір бай баласы, жас жігіттердің және бір-екі қартаң көрші-қолаңның бұның сыртына қарап, біреуден қымсынып, жалтақтай отырғанын байқамаған еді. Тыңдаушылары бұны енді шала тыңдап, Сейіттің артына қарай алаңдай берген соң, Сейіт соңғы сөздерін қарадай, жорта айтып тоқтай қалды. Сол сәтте өзі де айналып артына бұрылған еді. Енді көрсе, бұның сыртында аққоян бөркін көзіне таман киіп, семіз жарау ақ боз атына мінген Оразбай бай бұған кәрін қадап, түксие түйіліп түр екен. Оразбай Сейіттің сәлемін де жөндеп алған жоқ. Енді ат үстінде қамшысын қымти түсіп, Сейітке таман төне берді де, зілдене сөйледі. – Сен кедей, немене, менің аулыма кімнің сөзін әкеліп жүрсің? – деді. Сейіт әуелі түсіне алмай қалды. – Қай сөзді әкеппін, не айтып тұрсыз, бай? – Немене, танайын деп пе ең? Жаңа өз құлағыммен естідім ғой! Сейіт енді аңғарып, жадырап күле берді. – Ә, жаңағы Абай өлеңін айтасыз ба! Иә, рас. Оны менің айтып жүретін әдетім. Тіпті, қыр түгіл, қалада да көп айтам. Оны қайт дейсіз, байеке?! – Тағы айтшы және біреуін! Көрсете түсші тағы да бір қырынды! – Айт дедіңіз, айтайын. Қырым да, сырым да жоқ. Айтарым менің – білгенім ғана! – дей сала, Абайдың алдыңғы жылы жазған, сол жылы Дәрмен мен Сейіттің өзі ұғып алған "Малға достың –мұңы жоқ малдан басқа!" – деген өлеңді қара сөзбен айта жөнелді. Жүресінен отырған қалпында Сейіт кесек, кең кеудесін Оразбайға бұрып алды. Жуансыған байға бұның ішінде ызасы аз емес-ті. Қазір Абай сөзін қазақтың анық бір қалың елі жиренетін жауыз байына қадап айтуға Сейіт қызығып кетті. Өлеңнің ендігі сөзі де мұның қолына тура сойыл бергендей, "соқ" деп тұрғандай болатын. Сондай жолдарды Оразбайдың жалғыз ызалы көзіне өзінің кішілеу өткір сарғыш көзін қадап тұрып, Сейіт басқа соққандай айқын етіп, қатты айтып берді: Мал жияды мақтанып білдірмекке, Көзге шұқып, малменен күйдірмекке! Өзі шошқа, басқаны ит деп ойлар, Сорпа-су мен сүйекке сүйдірмекке. Ақылды деп, арлы деп, ақ пейіл деп, Мақтамайды ешкімді бұл күнде көп. Осы күнде мал қайда, боқ ішінде, Алтын алсаң береді боғынан жеп!.. – дей бергенде, Оразбай қатты дауыстап: "Жә, доғар, тантыма! Менің алдыма тартқан сыйың ба әлде!" – деп қадала берді. Сейіт таңданып, сәл бөгелді де, сескенбей жауап берді. – Ақсақал, мен ақын айтқан сөзді айтам. Сізде менің жұмысым жоқ! – деп еді, Оразбай енді ызаланып алған екен, Сейітке егесе қарады. – Сен өзің қаңғып жүрсең де, тегін қаңғып жүрмеген боларсың. Сонымен жаңағыңның орайына мен саған өз сыбағамды бұйырамын. Түс ана құдыққа, құдығымды аршы! – деп, ақырып бұйрық етті. – Жоқ, ақсақал, мен қаңғысам да сіздің есігіңізге барғам жоқ! Құдығыңды аршиын деп келгем жоқ. О не дегеніңіз?! Оразбай атын тебіне түсіп, омыраулай берді. – Дегенім сол, түс құдыққа! Болмаса кешеден бергі, жаңағы қысасыңның барлығына егесім сол – сен естіп көрмеген жаза кесем! Сейіт орнынан ызалана тұрды. – Неліктен кесесің? Не жазығым үшін жаза кесесің?! – Жазығың – менің жауымды жақтағаның. – Жауың кім еді? – Білмей тұрған шығарсың. Сөзін әкеп, сойылын соғып!.. Абайды жақтамай, кімді жақтап тұрсың?! – Ә, Абайды айтасыз ба?.. – Иә, Абайды айтам. Арамды айтам! Ел бұзатын бүлікті айтам!.. Сейіт енді неге болса да шыдағандай намысқа басып еді. – Иә, рас, сіз айтсаңыз, соны айтасыз. Ал біз айтсақ, сіздей байларды Абайлардан садаға кет дейміз! – деп, Айсаға иек қағып, орнынан тұрып жүре берді. Оразбай ақырып, әмір етті: – Ұста ананы! Сал мына құдыққа, түсіріңдер! – деп, Қиқымға қарады. Өзі де қамшысын ыңғайлап, Сейіттің соңынан ұмтылған Қиқымның қатарына ілесіп, ашумен ақыра берді. – Ұстаңдар, жабылыңдар! – деді. Оразбай ақырғанмен, Сейітті білген, кешеден бергі сөзін, өнерін көрген кедейлер ұмтылмады. Қиқым бір-екі аусар жігітпен Сейітті қуып жетіп, "тоқта!" деп бұйрық етіп еді. Сейіт оған қанталаған ызалы көзін жалт бұрды да: "Тұмсығыңды бұзамын! Жоғал көзімнен!" – деп кете берді. Бұл арадағы кедейлер, малшылар Оразбайдың оларға қадалып тұрып: "Ұста, жүгір, сүйреп әкел!" – деген бұйрықтарының біреуін де тыңдамай қойды. Екі-үш қартаң кедей: "Қойыңыз, сабыр етіңіз! Қайтесіз, қонақ қой!" – дей беріп еді, Оразбай сол сөзді айтқан үш кедейді қамшымен бастан тартып-тартып жіберді. Өзі енді зор даусын ақыра шығарып, Сейіттің сыртынан аса қатал бір серт айтты: – Қазір сені ұстатып алып, жерге қақпасам, кәпір болайын! –деді де, боз атты борбайлап, айғай сала "аттан, жинал, аттан" – деп шаба жөнелді. Осыдан әрі Сейіт Айсаның үйіне жетіп, атын ұстатып алғанша, кедей ауылға жиырма-отыз сойыл, шоқпар, арқан, шылбыр алған қызбабас, құтырған жігіттер шауып келді. Айсаны сабап, араша бермей, Сейітті ортаға алып, тобымен жабылып, дедектетіп алып кетісті. Жаңағы ашумен құтырып алған Оразбай қазір анық жыны буған бақсыдай өзінің үлкен үйінің сыртында екі езуінен көбік шашып, бұрқырап, бір топ адамға жер қазғызып жатыр еді. Жендеттері Сейітті әкеле бергенде, Оразбай бір сұмдық бұйрық етті. – Жаза кестім дедім ғой, дегенім сол! Жерге қағам дегенім. Кеудесіне нан пісетін кедей ғой! Салыңдар мынау көрге! Тірідей жерге көміп, жерге сонымен қағамын! – деді де, Сейіттің екі қолын артына қыл шылбырмен байлатып жіберіп, терең қазылған құр құдыққа тастатып жіберді, сол арада өзі бастап екі жақтап шым топырақты Сейіттің үстіне лақтырды. Барды төгіп, ойран-топанын шығарып, ілезде құдықтан басы ғана көрінер-көрінбес боп тұрған Сейітті анық тірідей көмдіріп салды. Тек өлмес етіп, иегіме шейін көмдірді де, жалаңбас басын, жүзін көмілген топырақтың сыртында қалдырды. Оразбайдың бұйрығын одан қорқа тұрып және бір жағынан сотқарлық, бұзарлықпен іштен құптап, орындап тұрған Қиқым сияқты содырлар бар. Олар Оразбайдың беделімен бұл шаққа шейін барымта да алған, ауыл да шапқан. Талай жанға дүре де салған. Сан төбелесте әлденеше жандардың басын жарған, қолын сындырған, қандар ағызған сұмдар болса да, дәл мынадай сұмдық жазаны өз көздерімен көрген емес-ті. Қазір соны өз қолдарымен істесіп те шықты. Түс кезінде қара жерге тірідей көмілген, қорлық жаза шеккен жігерлі жігіт Сейіт түнге шейін үн қатпай, осы масқара жаза астында болды. Оразбай бұл істі құдық басында, Сейітті көрген жерде ғана ойына алған жоқ-ты. Екі күннен бері оның Айсадай кедейдікіне келіп, Абай өлеңін айтып, көп жұртты таң қылып, құмар етіп жатқанын білген болатын. Соның өзі үшін-ақ Оразбай кешегі күні де дағдылы ожарлығына басып, Сейітті алдына алғызып, жазаламақ болған. "Ауылдан, елден айдап тастаймын", "қорамның шетіне келіп, Абайдың үнімен үргенін көтермеймін", "ондай қаңғыған итті сабап-сабап қуып жіберемін!" – деп бір бүлінген. Онда қымыз кеңесінде отырған кейбір қартаң адамдар: "Аулыңа келген жалғыз-жалқы, қадір салмағы жоқ жігітке, саяқ бір жаяуға қол былғап қайтесің", "Айтар сөзіңе, ашуланар тіліңе татымайтын қаңғыған бір кедеймен не деп жамандасасың!" – деп тоқтатқан-ды. Бүгін құдық басына бара жатып Оразбай қасындағы жігітінен: "Сейіт кетті ме?" – деп сұраған-ды. Осы тұста ол кешелер білмеген, есіне түспеген және бір жайды тыңнан біліп, тағы да ызамен құлшына түсіп, тісін басып келе жатты. Сейітті сұрастыра келсе, бұл ана жылғы Мәкен қыздың қалада болған жанжалында аты шыққан айбарлы жігіт осы Сейіт болып шықты. Қызды Затоннан Қорабайлар тартып әкеле жатқанда, паромның үстінде соңдарынан қуып жеткен төбелесқой балуан жігіттер болды деген. Сонда Оразбай мен Сейсекелер жіберген Дондағұл дейтін түйе балуанды, қаланың ең мықты төбелесқой содырын "жалғыз-ақ салып ұрып жықты", "Затонның бір алып грузчик, балуан батыры бар екен" дескен сөз де болған. Сол кісі, міне, осы Сейіт. Бүгінгі ызасының үстіне Оразбайдың бұрынғы кегі тағы бар екен. Сол қосылған соң құдық басына келе бергенде, Оразбай Сейітті: "Не ғып жазаласам да орайым бар. Менің алдымда айыпты жазалының бірі. Қолымнан кім тартып алар екен, көрермін!" – деп кіжінген. Бұдан кейінгі іс, бұл өңірдің адамы бұрын естіп көрмеген сорақы, сойқанды жаза Оразбайдың осындай тісін басқан қаскөйлігінен туған-ды. Оразбай өзі тірідей жерге көмгізген Сейітің өлтірісін білмек емес. Түсте көмген адамды кеш батып, қас қарайғанша "не күйде жатыр?" деп титтей көңіл бөлмеді. Аулына, үй ішіне атаған ашуы, көрсеткен кәрі сондай қатты болу керек. Бұның ауыл адамынан да бірде-бір жан Сейіттің маңына келмеген. Тек ел жатқан соң ғана, күні бойы жігері құм болған Сейітке жаны ашып жүрсе де, титығы құрып, бабын таппаған Айса Оразбай аулының кәрі күзетшісіне келді. Ол бұрын қойшы болып жүріп, қазір түн күзетшісіне ауысқан момын, қартаң малай еді. Сол күзетші күбірлей сөйлеп, Оразбайды барлық өрен-жаранымен қарғап-сілеп жүріп, Сейіттің көмілген жеріне Айсаны ертіп келіп, көрсетіп берді. Айсамен екеулеп топырақты тырналап аршып, Сейітті зорға дегенде босатып алысты. Үн жоқ Сейіт тірі көмілген көрінен дос-жар адамдар суырып алғанда біраз талықсып, сұлық түсіп жатып, аздан соң ес жиған. – Су! – деп өтініп, қауғамен әкелген құдық суынан ғана жұтып алып, қайтадан қайрат, қуат жиып, жатқан орнынан өздігімен тұрды. Бұған еріп келген жас жігіт жолдасы таяқ жеп, керегеге таңылып, Оразбайдың қолында қалды. Сейіт өзі Оразбай аулынан жаяулап шетке шыға бере: "Кеселім тиер, енді сендерден бұдан басқа көмек жоқ! Жақсылықтарыңа дән ырзамын, үйлеріңе тез қайтыңдар!" – деп, Айса мен күзетші шалды қайтарып жіберді. Өзі Оразбайдың қойшысы мінетін бір ала аттың жақын жерде арқанда тұрғанын аңдап алып еді. Жаңағы екі кісіні жөнелтіп болып, сол ала атқа жайдақ мініп, Тоғалақтың ауылдарына қарай шоқыта шауып жөнелген. Келер күні ұлы сәскеде Сейіт жатқан Тоғалақ ауылдарының үстінде бір жиын жиылып жатты. Бүгін құрбан айты еді. Соған жиылған айналаның елі болатын. Бұл қоныста отырған ауыл саны аса көп. Бәрі де Сақ-Тоғалақтың момын, шаруа баққан қалың елі, бұқарасы, кедей-кепшігі аралас көпшілігі. Ұзын өлке бойында Еспе болғандықтан, әрбір қозы өрісіндей жерге саяз құдық қазылып, мол ауыл қоныпты. Қанаттаса қонған сол ауылдар тегіс қоңырқай, қараша үйлерден немесе жыртық лашық күркеден, қостан құралған. Осы көп елдің ортасында, дәл осы үлкен қоныста ақ үйлі, малы қалың бай ауылдың төбесі көрінбейтін. Соған орай бұл ел берекесі көп, ұйтқысы бүтін, барды бөліп ішіп, бөліп жейтін дегендей тату ел. Айт күні және де бірде-бір ауылға, үйге айрықша салмақ түскен жоқ-ты. Қалың елдің көп азаматы, ер атаулысы өздерінің бір-бір тұғырын мінісіп, өзді-өз үйлерінен, ауылдарынан тамақтанып аттанысқан. Ұлы сәске кезінде сондай көп ер-азамат тай-тулағына, азды-көпті бұтартарына бөлісе мінісіп, көп ауылдың күнбатыс жағында тасы жоқ, бетегесі қалың боз биікке жиналып шығысқан. Дәл осы топтың енді ат үстінде көкпар тартысып, теңге алысып, жеңіл сауық бастаған кезінде, қалың жиыны тұрған топ ортасына Сейіт келген. Жаздай үйлеріне Сейіт қонақ болып жатқан осы ауылдарға белгілі, сүйікті азамат достар бар-ды. Бұлар да бай-бағлан емес, көп ортасынан шыққан, көпке қадірі бар, қолдарынан ерлік келетін, аузында ақылды, естияр адамның сөзі бар. Жігіттер сыйласқанмен сыйласып, сырласқанмен сырласып, өз әлдерінше ұстасқанмен ұстаса да білетін әрі әлуетті, әрі абыройлы жастар еді. Біреуі – Тоғалақтан шыққан Жомарт, екінші – Сақтан шыққан Омар. Осы екеуінің Сейітпен жастары да құрбы. Жаз бойы Сейітті кезек күткенде үш сауықшыл ойыншы серік боп жүріскен-ді. Өздері балуан жігіттер мынау Еспенің бойында отырған он бес-жиырма ауылдың бәріне аса ыстық, қадірлі жастар болған. Қазір орталарына Сейітті алған Жомарт пен Омар дөң басында тұрған қалың топқа жетті. Қандары қашып, қатты демігіп, бастарына тымақ та кимей, омырау-жағалары ашылған күйде асығып келісті. Жолда тұрғандармен амандары да жөнді болмады. Кейбіреулер: "Мыналардың түрі қалай? Өздері алдырған адамдар ма? Неғылса бір тығыз- таяңы бар, бір жаманат әкелді ме?" – десіп, көп жұрт араларынан жол беріскен. Төбе басында тұрған Сақ-Тоғалақтың, Жуантаяқтың ақсақал, қарасақалының ортасында жасы үлкендік болмаса, малды-басты, шен-дәрежелі "атқамінер", "ел ағасы" дейтіннен ешкім жоқ-ты. Бірақ әлдеқалай осы топтың ішінде Базаралы мен оның жақсы көретін ер көңілді кедей туысы, Сейітпен қадірлес тату Әбді бар екен. Сейіт сөйлеген жоқ. Жомарт қатты дауыстап тұрып, Базаралы мен өз елінің үлкендеріне Сейіт көрген қорлықты "қатты сұмдық" деп атап, әйгілеп берді. Айғайлап тұрып айтып, Оразбайдың өзін де, малынын құлағын да ақыра боқтай сөйледі. Омар бұған ілесе және де намыс, ашу сөзін айғайлап айта жөнелді. – Елмісің, жоқ ез қормысың, осы тұрған ер-азамат?! Мынадай масқара қорлауды көрмек түгіл, естігенің бар ма? Осындайды істеп отырған жалғыз көзді жалмауыз, қу соқырға көрсетер ерлігің бар ма, жоқ па?! Асты ғой мынау! Кеткеніміз бе осылай тұяқ серіппей?! – деді. Кейде Омар мен Жомарт кезек айғайлап сөйлеген. Істің жайын ауылдан естіп, шауып келіп, енді жеткен тағы бірнеше жас жігіттер де ызалы айғай салысты. Бірақ дөң басында тұрған көпшілік жиын шешіліп жауап айта алмай тұр. Жомарт Базаралыны танушы еді. Енді айғай-шуын бәсеңдетпестен сол Базаралыға тақай түсіп, арнай тұрып, тағы да ақыл сұрай, шағым айта, көмек күте сөйледі. Базаралы бұл елге кеше ғана келген. Осы ауылдарда жиендері бар еді. Және Тоғалақтың осындағы бір атасының, бір топ ауылдарының шешелері Жігітек қызы болатын. Сондықтан Базаралыны Омар сияқты жігіттер "нағашы" деп қадірлеп қарсы алысқан. Қазір де Омар мен Жомарт екеуі Базаралыға кезек сөйледі. – Нағашы, тым құрса сен айтшы! Мынау тұрған момын ел не қыларды білмей ұйлығып тұрғанын көресің бе? Не қыл дейсің, өл десең де, өзің айтшы! Ақылыңды айтшы! – деген-ді. Базаралы Сейітті аяғаннан зорға шыдап тұрған-ды. Қасындағы Әбдіге ақырын сөйлеп: "Әттең, қорлық-ай, мынаны естіп, көргенше өлген артық-ау!" – деген-ді. Сонымен қатар бұл күнде нашарлап кеткен жүрегі қаға түсіп, өкпесі аузына тығылғандай. Аса қатты демігіп, тістенумен қиналып тұр. Жаңағы ызалы, ашулы намыскер жігіттер енді бұған қарап сөйлегенде, Базаралы аңдаса, айналасында тұрған қалың топ, момын көпшілік, ақсақал, қарасақалдың, жас-желеңнің бәрі де бұған қатты үміт қылып, бұған қадалып қапты. – Айтса екен, бәсе, Базекең айтса екен! Нұсқаса екен! – Осындайда қамалғанды қостайтын, ұйлыққанды бастайтын өзі еді ғой! – Көптің көсем – серкесі еді ғой! – дескен сөздер біреуінен біреуі қатаң шығып, халық үні болып, қауырт естіле берді. Базаралы елдің сырын білетін. Көп тамырын, әсіресе бейнет, еңбек елінің көңіл күйін кәрі тамыршысындай бек танитын. Ашық ойы қайта бір, осы тұста өзі күтпеген күйде, сілкініп оянды. Бар қауқарын жиып тұрып, өзге аттың бәрінен шоқтығы, сауыры биік кәрі тарланына мінген күйінде екі үзеңгіге аяғының ұшын тіреп алып, айналаға естірте, Жомарттарға қарап тұрып, қатты сөйледі. – Уай, ер жігіттер, мені нағашы деп ақыл сұрапсың. Нағашының бұл күнде бармағын шайнап, өлердей өкініп тұрған жайы бар. Кеудем ұмтылғанмен, ауру басып, сүлдерім құрып тұр. Бірақ "молданың істегенін істеме, айтқанын істе" деуші еді. Нағашыңды тыңдасаң, қазір оның аурумын деп айтқанын тыңдама, істегенін істе! Бұндайда мені айтсаң, қолымнан келсе не істеп қалатынымды білуші ең ғой, ағайын, жұртым! Не тұрыс бар?! Оразбайдан осы Сейіт көргенді әр түрде, әр күнде көрмегенің бар ма еді? – деп, айналаға көпке таратып, енді ызалы сөзін суық түрде қабақ түйіп, қысқарта жиып алған еді. Бозбиіктің дәл шаншылған жотасынан ұзақ созылған бойына төменге шейін қалың қол, ер-азамат қатып, қалшиып тұрып, Базаралының үнін тыңдап қапты. Осы атырапта бүгін атқа мінген кәрі-жастың бәрі, ер-азамат түгелімен Бозбиіктің өн бойына жыпырлап, сығылысып толған екен. Енді Базаралыдан соғыстағы сүреңдей Оразбайға қатал үкім айтқан кәрлі сөздер ғана атыла шықты. Ол айғайлап, қатты зор даусын саңқылдатып сөйлеп тұр. – Оразбай соқырдың асып жүргені алдындағы малы ғой. Сол малда осы тұрған қалың елдің бәрінің көз-жасы жүрген жоқ па?! Қайсыныңа зорлық етпей, қорлық көрсетпей, жуандық етпей жүр еді. Оразбай асып-тасып болған жоқ па, кеше мен бүгін?! Алдынан шығып, шаужайға қаққан бірде-бір ер, әлде бір ел шыға ма, жоқ па?! Қарын шашы алынбай, қара албасты кете ме?.. Жоқ, кетпесін!.. Алу керек елдің өшін, ердің өшін! Кешегі күні қазақ баласы қадір тұтқан Абайдың өшін де алу керек!.. Мынау алдыңа жылап келіп тұрған асыл азаматтың, Сейіттің өшін алу керек!.. Қаптау керек, қалың ел!.. Қорықпағанын, ықпағанын көрермін ондай көрсоқырдың!.. Осы тұрған қалпыңда қапташы кәне, қалың ел. Ал өшіңді, ал ердің өшін, Абайдың өшін ал! – деп, бұйыра айғайлап жіберді. Осы-ақ екен, барлық иін тіресіп тұрған ер-азаматтың бәрінің аузына ұрандай боп бірнеше өткір, айқын, анық сөздер өрттей лаулап, тарай жөнелді!.. "Өшіңді ал!", "Ел өшін ал!", "Ердің өшін ал!", "Абайдың, Абайдың өшін ал!", "Кімнің көз жасы жоқ еді!", "Кім қорлық көрмеп еді Оразбайдан!", "Қапта, қалың ел" – деп, Бозбиіктің басынан ылдиына қарай, ойынан қайта лаулап, өріне қарай жаңағы сөздер жалындай шалқыды. Өзінің әр кеудені намыспен шарпыған қызуымен, жігерімен енді осы жұрт тұрған жерді сілкіндіріп, түршіктіргендей болды. Қалған сөзге орын жоқ еді. Жомарт, Омар, Әбді болып ойдан төмен "қапта!", "қапта!" деп, "Оразбайдың аулы қайсысың?" деп, аттың басын ағызып қоя берісті. Қолдарына жолдағы ауылдардан сойыл, құрық, шоқпар, найза ілінген азамат қаруланды да, көпшілік дырау қамшыларына сенген күйде қалың сел боп қаптап берді. Жиыны бес жүз кісі ер-азамат осы арадан екі ғана белдің астында отырған Оразбайдың бір топ ақ ауылдарына таудан аққан тәңірдің кәріндей анық ызалы елдің ашу селін ақтарды. Бұл топты қазір бастаған Жомарт, Омар, Сейіт сияқты ер жігіттердің өздері. Ауру Базаралы шабуылға жарамай, азғана топ ақсақалдың ішінде қалып қойған. Бірақ Әбдіге өзінің сегіз өрме бұзаутіс дырауын беріп жатып: "Мен үшін он дұспанның басын жар! Соны істемей қайтушы болма!" – деп, Әбдіні өз қасынан қайрап жөнелткен. Ата ұлы емес, ашуланған қалың көпшілік, "Ел ұлы" болған қалың азамат шабуылы Оразбайдың аулын тас-талқан етті. Бұлар түс кезінде көп ауылдардың ортасында үйездеген Оразбайдың өзі мен балаларына біткен үш мың жылқыны "қиқу салып" түгел тиіп алды. Үш желіге байлаған жүзден аса құлындарды, желілерін борт-борт кесіп, тырым-тырақай қашырды. Үйлерді сабап, уықтарын сындырып, тыста жүрген еркек атаулыны сабап сойып, үйді-үйге қуып тықты. Бес жүз қол Оразбайдың ауылдарының үстінен дауылдан бетер, селден ауыр әлек салып, арлы-берлі өтті. Оразбай мен оның әр үйде отырған балалары, бауыр, туыстары, қатын-қалаштары бас көрсету былай тұрсын, іннен-інге тығылды. Оразбайдың өзі де амалсыз титығы құрып, төсегіне жата қалғанда, оның шұнаңдаған жас тоқалы үстіне толып жатқан көрпе, жастықты үйе салып, жасырып қалды. Осылайша ойда жоқтан көп жүректен атылып шыққан әділ ашу, қалың елді көптен бері қазаға ұшыратып жүрген қандыауыз қасқырды інінің аузында ойран салып, масқаралай жазалады. Қол қимылы десе, анық қалың қолдың қимылы. Шабуыл десе, анық батыл шабуыл. Оразбай бұрын жалғыз өзі көпке осындай қол қимылын, шабуылын жұмсап келсе, енді бүгін аты жоқ, аталы жау емес, бірақ одан әлдеқайда басым, жуанынан жуан, күштісінен күшті, тобынан сонағұрлым көп, анық асыл күш, жазалаушы шығып еді! Бұлбұрын көпті жылатқан болса, енді сол көп елден жиылған көптің өзі келіп, бұның малын шұбыртып, аулын шулатып, өзін жерге тыға қор етіп, кек алып кетті. Дәл осы шақта Тоғалақтың, Сақтың, Жуантаяқтың Абралы, Наманай, Мүсірәлі, Байқұлақ, Қаражан сияқты байлары Сақ-Тоғалақтың жаңағы шабуылға қосылған азаматынан, тобынан, көп аулынан безе қашты. Оразбаймен біреулері құда, біреуі тамыр-тілектес, тағы біреулер талай арамдықта бірге жортқан жемтіктес болғандықтан, атсыз көптің әлегінен бастарын аулақтап, әдейі қашып, көшіп жатқан. Міне осылай, Көшбикедегі былтыр Абай басына істелген қастықтан соң жылдан аса мезгіл өткенде, әдейі арнап уәде айтыспаса да, сол Абай үшін жаны күйген жұрт атаулы, қалың ел Оразбайдай жауыздан осылайша өзінің ашулы кегін алды. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|