Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
2 Тобықтының Бұғылы болысы дейтін елдің ортасында соңғы он күннен бері қалың бір жиын өтіп жатыр. Бұл жиын орнаған жер Бұғылы болысындағы Қарамырза, Тасболат және Есболат дейтін қалың елдердің өте жиі отыратын төр жайлауы. Айналасы көз ұшымға шырқап кетіп жатқан мол сулы, қалың шалғынды, кең жазық бар. Соның тап ортасында орнаған Үлкен Көксеңгір деп аталатын биік бар-ды. Айналасы төсектей жазық болғандықтан, Көксеңгір аса биік жалғыз тау боп, одағайлап тұрады. Жан-жақтың қай тарапынан қараса да, атшаптырым алыстан дүңкиіп, тұтасып, қыр арқасымен созыла көрінетін жалғыз тау "мен мұндалап" тұрғандай. Алыстан қарағанда мол даланың мұнары ішінде оқшауланып тұрған бір тұтас жалғыз биік тотияйындай көкпеңбек боп көрінетін шақтар бар. Шыңғыстың сыртында талай биік таулар болса да, солардың ішіндегі Бұғылы, Машан немесе Ақшатау, Тезектің Қарашоқысы тәрізді таулар дәл үлкен Көксеңгірдей көз тартып, ерекше көкшілденіп, оқшауланып тұрмайды. Олардың бәрінің де айнала қоршау таулары, адырлары көп те, жеке биігі соларға жалғасып жатқандықтан, үлкендігі де онша білінбейді. Көкшіл іреңі де өзгеше боп көз тартпайды. Көксеңгірдің етегінде теріскей жағын ала қонған ел өзгеше мол. Бұл таудан ағатын бұлақ, бастаулар мол сулы болғандықтан, ылдилап бара түскенде өзенсымақ боп кетеді. Аққан бұлақтары шалғынды, сазды, салқын төспен ағады. Жазғы елдің малына ауызсу, қонысына мол шалғын, жайлы жон, самал тау осы жайлау болады. Сондықтан да қазір, жаздың орта шенінде осы төр жайлауда отырған ел, сол жайлау елінің айтуынша, "жыртылып айырылады". Онсыз да жайлау адамдарының қыдырысы, атүсті жүрісі, ерсілі-қарсылы араласы көп болудың үстіне, қазіргі күндерде Көксеңгірдің бауырында өзгеше оқшау жиын жүріп жатыр. Бұл жайлау елі үйренген мерзімді сайлау емес, сияз да, шербешнай да емес, сирек болатын ас та емес. Анығында исі қазақ даласы аты-жөнін биыл алғаш естіген төтенше бір жиын, әрекет бар. Оның атын қазақ елі өзінше атап, "санақ" депті. Көксеңгірдегі қалың елдің, мол ауылдардың дәл орта тұсына тігілген қырық-елу үйдің бейне бір жәрмеңкедей қыруар жиыны көрінеді. Бұл қырық шақты үйдің тап орта тұстарында, үш жерде үлкен-үлкен ақ үйлер, кестелі отаулар төрт-төрттен тығыз тиісіп, қызық түрде қосылып тігіліпті. Тап ортада сегіз қанат үйдің кеудесі биік, кесек күмбездей көтерілген. Осы ортадағы үлкен үйге төрт жағынан есіктерін сұғындырып, алты-алты қанаттан төрт үй қосылыса орнапты. Сырт қараған жұртқа да, ішіне кіргенге де сол үйлер өзгеше оюдай жарастық танытады. Іште алаша, кілем, түскиіздер мен көп түсті шымылдықтар тартылған. Бұл үйлердің осынша жасауланып, жабдықталған қалпын көргенде жайлау қазағының өзі де таңдай қағып, тамаша қылысатын. Қазақтың киіз үйлерінен өзгеше ойда жоқ қызық жай жасалыпты. Бұны дағдылы крестьян начальнигі мен ояздарға тігетін үйлерден мүлде басқаша етіп, ынта салып, тырысып тіккен бейілдер байқалады. Анығында қалың елдің қан жайлауының ортасына орнаған "санақ" төрелеріне бұл жолы басқаша бір бейіл берген осы жайлау байларының ынтымағы бар-ды. Сол байлардың ішінде бұл атырапқа үш мың ақ-көк жылқысымен даңқы шыққан, өзі құдіретті жуан, бүлік, атқамінер Оразбай бар. Ол өзін төрт жүз үй Есболаттың, өзінше бір шұрайлы қалың елдің "қайтпасымын" деп санайды. Жаңағы "санақшыларға" тігілген көп үйлердің ортасындағы орда тәрізді оқшау үйді осылай етіп тіккізіп отырған да Оразбай. Әсіресе, әкесін осы тұста өз ақылымен жүргізіп келе жатқан оның болыс баласы – Елеу. Бұлардың дәл осы жолы ерекше бейіл берген бір үлкен төресі бар. Ол – жаңағы өзгеше үйлер тобына өзінің атқосшы жігітімен, сақшы стражнигімен және қасындағы хатшысы орыс жігітімен келіп түскен қазақ чиновнигі. Қазір жиырма шақты үйлерге осы "санақшы" үлкен төренің көмекші қызметкерлері жайғасқан. "Санақ" жүргізуші әралуан чиновниктер, жас жігіт, егде әйелдер орналасқан. "Санақты" өздері жүргізетін бұл топ чиновниктер регистратор деп аталады. Орыс адамдарымен қатар сол регистраторлардың жарымына жуығы қазақ оқығандары. Және бұлардан тыс жиырмаға жуық тілмаштар "санақ" жұмысын қазақ ортасында жүргізудегі жәрдемшілер. Алдыңғы аталған регистратор чиновниктердің тобындағы қазақтар көбінше отыз бен қырық арасындағы төрешіктерге ұқсайды. Ал жаңағы, соңғы тілмаш боп қызмет етушілер өңшең балдырған жастар. Бұлар он жеті-жиырма жастар айналасындағы қазақ оқушылары тәрізді. Жазғы екі-үш ай демалыс кезінде осы "санақпен" қазақ ортасына жалданып шығып, қысқы оқуларына азын-аулақ талшық, тамақ, тиын-тебен тауып қайтуға шыққандар. Олар үшін қазіргідей жақсы жайлауға орналасып алып, дағдылы жеңіл тілмаштық ісін атқару күндері әрі оңай тірлік, әрі көңілді бір қызық шақ. Жұмыстан қолдары босай салысымен, түс ауа олар атқа мініп, жарыс салады. Маңайдағы ауылдарды түн ішінде мазалап, қыз-келіншек аңдысады. Кейде өздерінен үлкен бірен-саран қазақ чиновниктерін көндіріп алып, Көксеңгірдің жотасына кетіседі. Жүйрік тазыларды таптырып алысып, қоян қуады. Бұл тілмаштар және әлденеше қазақ чиновниктері-регистраторлар өздеріне маңайласқан қазақ атаулының бәріне осы "санақты" жүргізіп жатқан өздерінің үлкен төресін – қазақ жігітін көп мақтасады. Сол қамау, қоршаудың аузынан шыққан қошемет сөздер қазақ төресін Оразбай мен оның баласы Елеу болысқа өзгеше үлкейтіп, дабырайтып мәлімдеген. Ал өзгелерден Тобықты ішінде бұрын келіп, Көксеңгірдің бауырына Тобықтының төрт болысын шақырып алған Семейдің осы болыстарға білікті тілмаштары болатын. Сол қатарда округ сотының тілмашы Сарманов, банк тілмашы, түбі осы Тобықты елінің қазағы Данияр да бар. Тобықтының бүгіндегі біркелкі жастарынан шыққан болыстары Жанатай, Елеу, Әзімбай және Қоңыркөкшенің жас болысы Сәмен еді. Бұлардың бәрі де жаңағы Семейдің тілмаш, төрелерімен жақсы таныс. Осы төрелер Көксеңгірге келе бере Оразбай аулында жатып, құлынтай сойғызып, тыраңдап ырза болысып, тынығып алады. Содан дәл осы бүгін орнап отырған Ортабұлақтың басына төрт болыс Тобықтыдан қырық-елу үйлер, жаңа отаулар жиғызады. Ортадағы өзгеше үйді төрт болыспен, Оразбаймен әдейілеп ақылдасып отырып, солайша, өзгеше етіп тіктіреді. Бұлар бір жағыұлыққа жағынғыш құл мінездері бойынша және бір жағы қазақтан шыққан ұлықты қазақ еліне ерекше қастерлетіп, қампайтып, үлкейте көрсетуге қызығады, ынтыға түседі. Екі-үш тілмаш Оразбай үйінде "санақ" жайын, мәні-жөнін көп айтқан. Бұл "санақ" Тобықтының басқа жерлеріне, өзге болыстарына ауыса көшіп бармайды. Осы жердегі үй, сойыс, бап түгел әзірленіп болған соң бір-ақ көшіп келетін көп төрелер бар. Бұл бір үлкен отряд немесе қаладағы дөкей бір кеңсе десе де болады. Соның орыс, қазағының бар үлкен-кіші төрелерінің осы жолғы ең үлкен бастығы – қазақ жігіті. Оразбай үйіне алдын ала келіп сөйлесуші таныс чиновниктер, әсіресе, сол әлгі аталған қазақ төресін қатты көтеріп сөйлейді. Айтуынша, ол Петербургте оқу бітірген. Бұл жүрген қазақ баласының бәрінен білімді. Өзі орыстың Петербург, Москвадағы өңшең ақсүйек, князь, дворяндарының жастарымен бірге араласып өскен. Орыстың анық ақ патшаға жуық ортасын біледі. "Сонау сегіз санат министрлерге тақау жерлерде де болған!" "Мынау корпуснайларыңыздан үлкен жандаралдың інілері, балалары осының қасында өскен!", "Орыстың талай миллионшік байларының жас буындарын да ол біледі!" – десіп сөйлескен. Ал "қазақ баласы бола тұрып бұл қалайша, не қасиетпен сондай биік қияға жеткен?" – деп сұраған Оразбайға жаңағы тілмаш, төрелер тағы бір жайды баян етті. Бұнысы Оразбайдың көкейіне әбден қонған еді. Қошеметші чиновниктердің ендігі айтқандары Елеу, Сәмен, Әзімбайдай болыстардың да көкейіне қона қалды. Төренің жаңағыдай топтарға тез араласып жүргені өзі тек тұқым емес екен. Орта жүз қазағын бір заманда "бүлк еткізбей" билеген Жабай ханның немересі екен. Және Оразбай мен Елеуге, Сәмен мен Жаңатайға жақын бір жері тағы бар. Бұл төренің әкесімен туысқан ағалары Құспек, Жамантайлар болады екен. Олар Қарқаралы дуанына көп жылдар кезек-кезек аға сұлтан болыпты. Анау бір шақта Құнанбайды орнынан құлатып, аға сұлтандығын тартып алған да солар екен. Құнанбайды Омбыға жауапқа, тергеуге тартқызған, сонау "Итжеккенге", "Жерсібірге" айдатып жібере жаздаған да солар бопты. Осы жайларды мынау келе жатқан төре өз көзімен көргендей, дәл алақанында тұрғандай ай, күндеріне дейін атап айтып бере алады деседі. Төрені мақтаған кездерде әуелде үнсіз тыңдаған Оразбай осы тұстан бастап сол ұлыққа іші жылыған. Оның ең түсінікті себебі өзінің бәсекесінен туады. Абайдың өз бағы мен абыройы Оразбайдан асып тұр деп Оразбай әсте ойламайды. Абаймен бәсекесі жөнінде ол Абайдың бір жағы тәуір болса, бұл өзінің көп жағымен одан артықпын деп санайды. "Байлығым ғана артық емес, қайратым артық!", "Ел ішіндегі салмағым басым" деп біледі. Жалғыз-ақ бұның таласа алмайтын бір жағы бар, ол Абайдың әкесі Құнанбай жөнінде. Оразбайдың әкесі Аққұлы тек қана қара қазақ болған, тіпті бай да болған емес. Тегінде, бір жағынан ұрлық, "білсе барымта, білмесе сырымта" дегенге сүйей жүріп, жас шағында тынымсыз жортқан Оразбай осы күнгі көп малын өзі тапқан. Ал бұның жауы Абайды алса, ол анық-ақ аталы жау. Бір Құнанбайдың өзі бай болудың үстіне, аға султан да болды. "Қарадан шыққан хан" аталды. Қандай асып-тасты! Жақындап ұғынып, білуі бойынша мына келе жатқан Жабай ханның нәсілі үлкен төре Құнанбай тегін, Абай жағын онша мақтамайды дейді. Төремен оязы бір, жері тақау Сарманов чиновниктің айтуынша, Оразбайда бұл төреге қарай ерекше ден тартқан бір сыры бар боп шықты. Қарқаралыдан бері шыққан осындай үлкен жайлауларда, қалың елдер арасында "санақ" өткізіп жүріп, жаңағы төре Тобықтының жайына да көп қаныпты. Сол ретте биылғы өткен көктемде Оразбайдың жүз жігіт аттандырып, Қандарды шапқанын төре өзгеше қызығып, ынтығып тыңдапты. "Анық бұл өңірдегі қазақтың мықтысы Оразбай екен", "Шабуыл жасаған дегені қандай батылдық!", "Заманы өтті ме, жоқ па, сол бір шабуылы, бір қимылының өзі неге тұрады?" – деп, Оразбайды мақтап келеді дейді. Және де сол үлкен төре: "Тобықтыда ең алдымен өзім барып сәлем беретін кісім өзге емес, Оразбай болады", – депті. Міне, Көксеңгірдің бауырына отыз үй сұраса, анық аппақ елу үй тіктіру, ол елу үйдің ортасына бес үйді хан ордасындай орнату – бәрі де Оразбай мен Елеу болыстың бұл жолғы төреге төсеп отырған қайығы еді. Оразбай ол төрені өз жағына мүлде ұйытып, бұрып алмаққа тырысады. Оның атақ айдынын өзі қатты мадақтап, аспанға көтеріп жүр. "Орыстың да төресі, қазақтың да анық қайнар көзі, қанықты тұқымы, кешегі замандағы ханыңның өзі, ақ патшаның арқаға қаққан төресі. Әрі атам қазақ бағынған хан төрем. Бұны күтпей, кімді күтем?! Орданы бұған тікпей, кімге тігем?!" – деген қазақ төресіне осы сөздерін жеткізетін Семей тілмаштарының алдында әдейі бір алқына сөйлеген. Бұның айтқан сәлем байлауы да бар. "Үлкен төре ақылымды алсын. Көксеңгірге орнасын да жатсын. Төрт болыс Тобықтының бәрінен алатын "санағын" дәл осы Көксеңгірден алсын. Бір жолға Тобықты ортасына кеп түсіп қалған екен, тауқыметін өзіміз көтереміз, тек осы арадан ірге аудармасын!" – деген. Маңайына жиылған, атүсті кездескен, ас айналасында басы түйіскен Тобықтының ақсақал, қарасақалдарының бәріне Оразбай төрені тіпті көрмей жатып, әдейі көпірте мақтап қояды. Сондай бір шағында: – Әсіресе, аса білгір адам дейді. Білімді болғанда қазақ баласы шерігіне келмейді, шаңына ілеспейді деп айтады. Осында "Абай білімді", "Абай білгір!" – деп, құлағымды сасытушы еді. Енді бақсам, мына төренің қасында Абайың аңқау елге арамза молда боп қалса керек! – дейді. Осындай алдын ала алып ұшқан қошемет жайға бір күні бес пәуескемен тройкалар жектіріп, көп жез қоңырауларын бұлқынта шылдыратып, қазақтың Оразбай күткен үлкен төресі – Әзімқан келіп түскен-ді. Ол айтқанындай – ақ, өзге жұмыстарын әуелі доғарып қойды. Көксеңгірге келген күннің ертеңінде қасына Сарманов, Данияр сияқты өзі құрбы, өзінің алдында құлдай жорғалайтын жағымпаз чиновниктерді, тілмаштарды ертіп алып, Оразбай аулына келіп түскен-ді. "Сәлем берем, жақсы ниетпен достыққа келем" – деп, өзінің бетін аңғартып келген. Содан бері күндіз жұмысын істесе, кеш сайын ол не Оразбайдың өз үйінде немесе көбінше Оразбайдың болыс баласы Елеудің отау аулында болады. Қалың құрмет, қошемет ортасында күніне бір құлын, бірнеше бағлан жеп, шалқып жатады. Кеш, бос шақтарында бұл төре Оразбай бастаған ақсақал, қарасақал, Елеу, Әзімбай, Сәмендей жас атқамінерлер ортасында ауыз жаппай есіп сөйлеп, көрген-білген жайларды баяндаумен болады. Төренің осындай әңгімесіне және Оразбайдай ел жуанына көрсеткен бейіліне қарап, айналасындағы-болыстар, билер, атқамінерлер оны мақтай бастады. Әрқайсысы өз тұсынан өз айналасындағы атқамінерлеріне, қамау, қоршауларына Әзімқан төрені көп дәріптеседі. "Әрі өзі ұлық, патшалық ұлығы. Әрі қазақтың Орта жүзді билеген ханының тұқымы. Былай салсаң да төре, олай салсаң да хан-төре. Ұлықтық осыған тауып қонған. Қазіргі қазақтың Ресей заманындағы бастығы осы болар", – десіп, Оразбайдан шыққан сөз атыраптағы аталы жуан, бай, би, қажы, болыс, ру басыларға көп тарады. Келгеніне оншақты күн болмай-ақ бұны дабырайтқан, көтере мақтаған лақап, қошемет сөздер Тобықтының төрт болысының бар жайлауына жетті. Әрбір Әзімбай, Сәмен, Жанатай сияқты алысырақ жайлаудан келген болыстар өз еліндегі ниеттес жақын жуандарына сәлем айтып, шақыртып алып жатқаны да болды. "Төремен таныстырамыз. Қазақтан шыққан әрі білгіш, әрі ұлық. Орысша, қазақша бірдей ұлық, бірдей төре – Әзімқан ұлықпен таныстырамыз!" – деп әдейілеп шақырысады. Осындай сәлеммен Көксеңгірдегі Әзімбайдың хабары бойынша Шұбар да келген. Ол Абайға сыртымен ғана жылтыраған боп, ішкі есеп, айла-тәсіл, ниет, мақсатта мүлде басқа болатын. Кім Абайға түбегейлі жау болар-ау десе, сонымен бұның сыры да ұштасып, достығы да беки түсіп, тілеуі де ұзаққа қосыла беретін. Оның Тәкежаннан бетер қастық етер қайраты бар, қырыстығы бар Әзімбайды өзіне "жақын туыс", "жақын досым" етіп алған. Әсіресе екеуі, кейде Тәкежанмен үшеуі ғана боп, өзге жан баласына естіртпей сөйлескен сырларын тыңдаса, шындарын сұмдық қып ашушы еді. Олар айдан ай, жылдан жыл өткен сайын әрбір үлкенді-кішілі тартыс-таласқа Абай ықтиярсыз араласқан сайын, оның сыртынан айтпайтын өсегі, тақпайтын айыбы қалмайтын. Тек Абай ғана ойламай, білмей жүрген кісі болады. Іші сезсе де, ол әлі де алданумен, жұбанумен келеді. "Қызғанышы болмаса, Шұбардың қастығы бола қоймас", – деп санайды. Себебі Шұбар әлі күнге болымсыз ғана сезік аңдатқаны болмаса, бұл шаққа шейін соншалық айлакер сақтықпен қастық етеді. Үнемі бір содырды, сотқарды, өз сұмдығы өзіне өзі жетіп жатқан біреуді алдына салады. Солардың сыртында, ығы мен тасасында жүріп, Абайға ататын оғын кезеп отырады. Сондай есебінде біресе Оразбайды, бірде Тәкежан және бірде Әзімбайды алдына салып жүреді. Кейде Жиренше, Әбділдә сияқты аталас елдердің айлалы жуан содырларын да ақырындап түрткі салып, алға шығарып, өзі сырттарынан далдалап, тасаға түсіп кетіп жүреді. Қаладағы киізші Сейсеке, Қасен, Жақып сияқты байларды, мешіт-медреседегі хазірет-халфелерді де ақырын тамызықтатып, Абайға жау ете түсетін сөздер айта біледі. Олармен кездескенде бұл өзінің мұсылманша көп оқығанын және мұсылман ғұламаларының кітаптарынан қол үзбей жүретін молдалығын да іске жаратады. Әзімбай, Оразбай, Тәкежан тәрізді ел жуандарына араласқанда ол бұл топтан және де жүйрік боп шығады. Себебі жасынан болыстыққа, әкімдікке іліне жүргендіктен Шұбар өз бетімен орысшаны да қарастыратын. Барып тұрған күншілдік, қара ниет қызғанышпен Абайды қастай көріп жүрсе де, ол Абайдың өзі істегенді, оның қасындағы Мағаш, Кәкітай, Дәрмен сияқты жастардың істегенін, іздегенін қоса істеп, қатар іздеп жүрген кісі бола біледі. Бұл Абай өлеңінің бәрін біледі. Жатқа айту керек болса, Абай отырған жерлерде ағызып, судыратып айтып та бере алады. Әзімбай, Тәкежандар болса, әрине, "Абайдың сөзі" деген жалғыз ауыз сөзді жаттап көрген емес. Оразбай, Жиреншелер де Абаймен қас, бәсеке болғандықтан, Абай сөзін әсте ауызға алыспайды. Ал Шұбар болса, Абайдың бар қоймасын білетін, ол көргенді қоса көріп, ол білгенді бірге біліп, одан "қалыспай жүріп қарасамын" дейтін адам. Анық "ішті-тысты", "кіресілі-шығасылы" дейтін, "Бүгінгі дос – ертең жау" деп, Абай өзі болжау аралас сын айтып жүретін ағайын-туыстың бірі. "Өзі көрген қоймасын жауына барып өзі ашып беретін" – кісі болады деп те Абай өлеңінде өз ортасының талай атқамінер сойқанды қуларын атап жүрсе, соның да сан қылығы бір Шұбардың басынан табылатын. Енді міне, сол Шұбар да Оразбай, Әзімбайлар хан көтеріп жатқан қазақ төресіне амандаса келіп, танысып табысқан-ды. Бүгін жұмыстан қолы босаған кешкі отырысында Әзімқан төре Оразбай бастаған үй толы жиынға бейіл берді. Өзіне тігілген бес үйлі орданың тап ортасында үш-төрт ақ жастыққа шынтақтай сүйеніп, әр жайдан сөз бастап отыр. Кешкі шайдан бұрын ол бұл отырған Тобықты жуандарын, ру басыларын, ата-текті жақсы білеміз дейтін қазақтарды таң қалдырды. Кітаптың айтқаны ма, өзінің хан баласы болған тегінен, жастайынан естігені ме, әйтеуір қазақ деген елдің арғы-бергісін бұл өңірде бұл отырған қазақтар айтып та, естіп те көрмеген түрде баяндайды. Сондай бір шағында Әзімқан қазақ даласының Ресей патшалығына қараған жайын сөйлей жөнелді. – Кіші жүз қазағы Ресей патшалығына осыдан жүз алпыс жеті жыл бұрын қарады! Оған қаратқан Әбілқайыр хан дейді. Орта жүзді қаратқан Абылай десе де, Жекей хандай біздің аталарымыз да қатынасқан! – деді. Айнала қамап отырған Оразбай, Есентай, Жиреншелер мына сөзді құптай түсіп, таңдай қағысты. Жиренше күбірлеп: – Бәрекелді, арғы атасы ақ патшамен келіскен, өзі мынау! Шынжыр қатар осындағы! Қайт дейсің, ерім-ақ-ау! – деп, төреге соңғы сөздерін естірте тамсанады. Төре одан сайын дәуірлей түсті. – Ұлы жүз қарағалы қырық шамалы жыл болды. Бұны қаратқан да біздің төре, Абылай баласы Сок, Әділ дегендер болады! – дейді. Енді бір орайда: "Кеше Құнанбайды аға сұлтандықтан түсіріп, орнын тартып алған менің туған ағаларым Құспек, Жамантайлар!" – деп те есіп соқты. Оразбай мен Есентайға осы жайдың шеті мәлім болса да, мына тұста айыздары қанып, кеңкілдеп күле берісті. Құнанбайды бұл өңірдің қазағы атын атамай, тек қана "қажы" дейтін. Мынау отырған Шұбар мен Әзімбайларды Құнанбай нәсілі демей, қастерлеп "қажы баласы" деп атандыратын болған. Қазір мынау жас төренің Құнанбайды "Құнанбай" деп баттитып айтқаны, кектесін қақ басқа бір салғандай Оразбайға жағып отыр. Бұл жағынан да Оразбай, Есентайлар төрені осылайша сөйлетіп, дәуірлетеді. Тобықты жуандарын бір соның аузына қаратып алғысы келеді. Төре де Оразбайға өзі жаққан сайын өркештене берді. Бір ауық ол шайдан бұрынғы әңгімесінде бұрын қазақтың хандық тірлігі болғанын айтады. "Қазақтың арғы рулары дүниені алған Шыңғыс ханның қолында бопты-мыс" деп кетеді. Ол Шыңғыстың Оразбайлар естіп көрмеген "дүниенің төрт тарапын өздеріне қаратып алған төрт ұлын" мадақтады. "Қасқа жолды" шығарған Қасым, "Ескі жолды" қалдырған Есім ханды айтады. "Бүкіл үш жүздің қазағына әмір-құдіретін жүргізген қазақ хандары мен төрелерінің" тегін апарып, сонау Шыңғыстың Жошы деген ұлына байланыстырады. Айта келе, өзін сол Шыңғыс ханның нәсілі қып бір шығарды. Бұнысы да Оразбайға жағып отыр. "Ендігі қазақты осындай, әрі арғы тегі қазақтың ханынан келе жатқан, бүгін өзі орыстың өнерін біліп, Оразбайдың "айтуынша" ақ патшаның қолынан ұлықтық алып келген кісі бастау керек!" – дейді. Бүгінгі кеште "Әзімқан төренің әңгімесіне ынтығып жиылдық!" – деген би-болыс, ақсақал, атқамінер сегіз канат үйге зорға сыйды. Жағалай жайылған көп дастарқандар ортасынан алты-жеті жерден сапырылып жатқан қымыз бар. Жиын қымызды мейлінше сілтеп, қыза отырып, осы төренің ендігі бір әңгімесін тыңдайды. Онысы да мынау тыңдаушыларына таң қалдыратын қызық, соны әңгіме боп естілді. Бұл төре мынау отырған Тобықтыдан арғыны көп білмейтін қазақтарға исі "қазақ" деген елдің, бүгінгі орналасқан жерлерін, бөлінген болыстарын, ояздарын таратып айтып берді. Және Оразбайды, Әзімбайды, әсіресе Шұбарды, Елеуді өзгеше сүйсіндіріп, бар қазақтың бар жерлердегі санын шұбыртып айтып кетті. Бұл жайларын естігенде: "Міне, елдің ендігі басы, бұдан былайғы иесі осы болатынын дәл осы тұстан-ақ танысаңдаршы!" – деседі. Әзімқан бар қазақтың санын айтып бір кетті. "Пәлен миллион" деп, мөлшер емес, Оразбай ғана емес, тіпті көзді-қарақты дейтін Шұбарлар да естімеген деректі айтты. "Ресейге қараған қазақ пәлен миллионнан астам" – деп, оны бір қайырып тастады. Содан әрі, бұл отырған қазақ қайдан білсін, 1895 жылы Петербургте басылып шыққан "Энциклопедический словарьдың" 15-томында қазақ деген халықтың әр болыстағы санын айтқан цифрларды үсті-үстіне төпей түсіп, Әзімқан айтып жатыр. – Астрахань губерниясында екі жүз он алты мың қазақ бар. Орал облысында – төрт жүз он екі мың қазақ! Торғай облысында – үш жүз отыз сегіз мың. Ақмола облысында – үш жүз қырық бір мың. Мынау өздерің отырған бес ояз Семей облысында – бес жүз қырық жеті мың. Жетісуда – алты жүз мың. Анау Сыр бойында, Түркістан, Ташкент жағында жеті жүз отыз мың қазақ бар! Бұл шоғыр, тұтас, құйқалы қалың отырған жерлері! – деп, үй ішінде қымызға қызып алған ақсақал, қарасақалды, би-болыстарды, аңқылдақ, мақтаншақ ұркөппе байларды "қазақ не деген көп еді", "қайдан білген", "шіркін, білсең осылай біл!", "қазаққа ие болған, қамқор болған кісінің жиғаны ғой мынау!" – дегізеді. "Бұндай білімді кімнен көрдік", "қай қазақтың ділмәрі мен білгірі осындай қып бар қазақтың басын түгелдеп беріп еді", "мынау анық-ақ Оразекең айтқандай, ендігі қазаққа бас болғалы тұр екен", "өзі де тектіден шыққан ғой", "бұның ойы тегі қазақтың бәрін санап алып, содан іргелі ел құрайын деп жүр екен!" десіп, кең үйдің екі жақ деңгейінде созыла отырған Жанатай, Сәмен, Әзімбай, Шұбар, Жиреншелер кейде төреге естіртіп, кейде өзара қызып алып, қымыздың желігімен дәуірлей түсіп, мақтанға да басып, гу-гу етісіп қалады. Әңгімелерін мынау отырған жұрт өзгеше таңырқап, тамашалап тыңдағандықтан Әзімқан төре "Энциклопедический словарьдан" жақсы жаттап алған қосымша деректерін тағы да айтып кетті. – Жаңағы қалың отырған қазақтан басқа анау Орал, Торғай облыстарының қырық мыңға жуық елі сонау Орал тауына кіре жайлайды. Верхне-Орал, Челябі, Тройский дейтін ояздарды мекен етіп те кетеді. Одан басқа талай мыңдаған қазақ Хива хандығында өмір кешеді. Теке- түрікпенмен аралас Амудария бойында қырық мың қазақ бар. Самарқан облысында жиырма мың қазақ, Каспий атырабында қырық мыңнан аса қазақ тағы бар. Одан қала берсе, Қытай жерінде, сонау Қара Ертістің басында, Алтайдың түстік жақ сілемінде, Тарбағатай, Сауырдың іші-тысында, оң-терісінде тағы талай қазақ бар, – дейді. Бұлардың көбін Әзімқан төре жүз-жүзге бөліп, талай-талай руларын атап та берді. Соны тыңдаушы Тобықтының бай-билері енді мүлде таңдай қағып, бас шайқасып, ауыз ашып қалған. Олардың көбінің атын тағы да Оразбай түйе сөйледі. – Не керек, шырағым Әзімқан, тек жолың болсын! Он күннен бері сенің лебізіңді ести-ести ырза болғаным сонша, қай сипатыңды айтайын! Төрт тарапың сай келген, ендігі қазақтың хан-төресі сен екенсің! "Ханым сен, қарашың мен" десем дегідей кісім өзің екенсің! Өзге қазақтың "білдім, болдым" дегенінің бәрі сенің садағаң кетсін! – деп, қарқылдап бір күліп алды. Жиренше жаққа жалғыз көзін бір қысып, бас изеп, Әзімбай жақты нұсқап та қалды. Дәл соңғы садаға кеткізіп отырғаны өзге емес, әр кезде аңдыған, аңдысқан жауы Абай екенін аңғартып отыр. Бұл түні таңға тақау қалың жұрт Әзімқанды қошеметтеп мақтаумен болып, тарап кеткенде, Шұбар әлі де оған жабыса түсіп: "сұрайтыным бар, айтатыным көп" деп, қонақ үйлерге кетпей, қонып қалды. Әзімқанның да Шұбарды бір есептен керек еткен мұқтажы бар екен. Сол жөнде жиын аяғында ол Шұбармен қысқа түрде жауаптасып, сөйлесіп те қалып еді. Онысы Абайдың жайы. Төре Шұбардан Абайдың жөнін сұраған. Ол "Өлең жазатыны рас па және орысша білетіні шын ба?" – деп еді. Шұбар Абайды көп білетін кісі қып көрсеткен жоқ. Бірақ "орысшаны долбарлайды" – деген. Мақтауға үйреншікті қызғанышы жібермеді. Өтірікті және бадырайтып айта алмады. Онысын және "өз туысын өзі мақтап тұр" деп айтпасын дегендей айлаға да жалғап, сыпайылыққа сала жасыра сөйлеген болады. Бірақ бұл ойлағандай емес, Әзімқан Абайдың кейбір жайын білетін тәрізді. Ол туралап: "Абай Пушкин, Лepмонтовты аударып, өлең шығара ма, сол рас па?" – деп те сұрап қалды. Шұбар мынау төренің Абай жөнінен нақтылы білетін дерегі барын аңдап қалды. Сондықтан да оған біраз шынды айтуға тура келді. – Рас, Абай аударады. Аударғаны рас! – деп, қысқа болса да, дәл жауап берді. Әзімқан Тобықты қазағын шешен тілімен тамсандырған жоқ болатын. Оның кейбір қазақ сөзін айтуында бұл өңірдің елінен көнелеу бір тілмен қазақылап сөйлеп қоятыны бар. Ол тобықтыларша "болмайды" деп айтпайды, "бомайды" дейді. "Ендеше" деген сөзді "еше" деп қояды. Қазір Шұбардың жаңағы Абай жөніндегі сараң хабарын ести бере қадала түсті. – Еше, сол Абайдың Пушкин, Лермонтовтан қазақша жазғанын білесің бе? – деп сұрай қалды. Шұбар төремен жанасуына Абай сөздері себеп болатынын енді анықтап, аңғарды. Жаңағы сұраққа ол "білем" деп жауап берді. Бұл жөнді естіген жерде төре Шұбарды билей, байлау жасап қойды. – А, еше, ол сөзді, мен есітпей болмайды. Осында қасымда боп, ертең маған соны айтып бересің! Болды ма? – деп, қадала сұрады да, Шұбардың бас изеп құптап қабыл алғанын аңғарып, күліп қойды. Төренің Абай жайынан естігені аз емес тәрізді. Соның ішінде осыдан бір жыл бұрын бұған ерекше көрінген бір жай – Абайдың ақындығы жөнінде болатын. Былтырғы жылы жаз басында ол Петербургтен Семейге келіп, содан Семейтауды басып, Қарқаралыға қарай жүрген. Семейтаудың бауырындағы Бураның бір байының аулына қонып отырғанда ол оқшау, ойда жоқ бір жайды аңдаған. Көрші үйде, аңғары отау үй болу керек, көп жастардың жиыны, думан-сауығы болып жатыр еді. Үлкен үйде, ауыл иесінің қасында отырған Әзімқан сол отаудағы ән, сауықты естіп, алаңдай берген. Ол думанның жөнін сұраса, күйеу кеп жатыр екен. Және сол күйеудің жолдасы боп, осы Семейтау, Көкенге аты шыққан бір әнші келіпті. Осы жайды естіген соң жас төре үй иесінен өтініп, сол әншіні шақыртып алды. Ақсұр жүзді, келісті толық бет бітімі бар, етшең денесі зор біткен, шоқша қара сақалды әнші бұл төрені салған жерден таң қылды. Ол: Амал жоқ, қайттім білдірмей, Япыр-ау, қайтіп айтамын. Қоймады дертің күйдірмей, Не салсаң да тартамын! – деп бір кетті. Сөздер төренің шала шырамытатын бір жайын баян етті. Әнші маңғаз пішінмен бұл өлеңді біраз айтып барып, енді тағы бір өлеңге ауысарында: "Жаңағы хатқа Онегиннің жауабы мынау", – деп салды. Төре енді анық өзі болжаған жайды жыр қып отырған әншіге басын жастықтан жұлып алып, ентелей беріп сұрау салды: – Ой, сенің айтып отырғаның "Евгений Онегин бе?" – деп, өзіне біткен топастау, оқыс мінезімен тұрпайы сұрады. Әнші бұған бет бұрмастан әдейі паңдана жай сөздей етіп, тағы бір жайды айта салды. – Өзің де біледі екенсің ғой, мырза! Ия, бұл сол "Татьяна, Онегин жайлары". – Е, сен оны қайдан білуші едің? – Мен білмейтін несі бар?! – Кім деп білесің оларды? – Олар орыстың мен сияқты Пушкин деген ақыны жазған қыз бен жігіт. Солардың жөнін қазақша өлең қылған біздің досымыз, үлкен ақынымыз Абай! – деді. Бұл жайды Әзімқан төреге былтыр баян еткен Абайдың дос әншісі – Мұқа болатын. Абай атын Әзімқан төренің алғаш естуі сол болғанда, ол Абайды тек ақын ғана деп білуші еді. Биыл санаққа шыққалы сонау Қараөткел, Қарқаралы, Баяннан бері қарай Абай деген кісінің сөзі, өнері, халыққа айтқан өсиеті, ән мен өлең үлгісі дегендерді оқта-текте әркімнен ести жүрген. Енді міне, қолына Абай өлеңін көп айтып беретін кісі Шұбар тиген соң, ол жарым күндей Шұбарға Абайдың әр өлеңін айтқызып, тыңдап шықты. Бірақ жаратылысында өлеңді сүймейтін бұл төре қаншалық оқыған адам болса да, өзінің туған елінің тілі, қазақ тілінде жазылған Абайдың өлеңін тарс танымады. Бір ауық ол Абай Пушкинді аударыпты, Лермонтовтың көп өлеңін қазақшалап айтыпты дегенге елеңдеді. Ол Абайдың қазақ жайынан айтқан, өз жанынан шығарған сөздерін тыңдап отырып, бұл өлеңдерді бағаламай, басқа бір жайды айтып кетті. – Қазақтың ең жақсы ақыны Бұқар жырау болатын! – деп, Абайға оны салғастырмай, жоғары атап отырған тәрізді. Сөзінің дәл осы тұсы жақында Абай қазақшаға аударған Крыловтың "Есек пен бұлбұл" атты мысалына тап келуші еді. "Әнің жақсы екен, тек қораздан біраз үлгі алсаң болар еді", – деген есек жөнін Шұбардың арам да болса жүйрік көңілі сәл есіне алып қалды. Ол өз ішінде Абайды үлкен ақын деп білетін де, бірақ жолы тура емес, қисық жөнде жүр дейтін. Қазақтың бар жақсысын масқаралап, елдің қорына, бұқарасына, кедей-кепшігіне көп табынатын Абайды бұл сынап, ұнатпай жүретін. Соңғы кездердегі оның ұғымы бойынша, Абайды түзу жолға салып, қазақтың хан-төресін, жуан ата жақсысын, мұсылмандық шариғат салтын жырлайтын ақын ету керек. Сонда Абайдан, Шұбардың ойынша, анық бар қазақ "жақсылары" сүйетін ақын шықпақ керек. Әзімқан төренің жаңағы сынсымағының орайына Шұбар тағы бір ол төреге жақпайтын Абай жайын мәлім етті. – Сіз Бұқарды жақсы дедіңіз ғой. Ал біздің Абай сол Бұқар жыраумен де шайқасып, мүйізіне іле кеткен бір жері бар! – деп, Абайдың белгілі өлеңін айтты. Қабақ түйе, жақтырмай тыңдап отырған төренің құлағына әдейі көтеріңкі үнмен естірте сөйлеп: Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау, Өлеңі бірі жамау, бірі құрау! – дей түсіп, төреге қабақ қағып, иек көтерді. Әзімқан төре осыдан әрі Абай сөзін тыңдағанды тоқтатып қойды. "Ол қазақтың хандарын дұрыс мақтаған, өз заманындағы қазақтың кемел ақыны!" – деп, Бұқарды өзінің дәл бүгінгі ханшыл, жуаншыл, бишіл ойымен әбден туысы жақын, ниеті түзу ақын етіп, көтеріп сөйлеп кетті. Енді не ниетпен екені анық мәлім болмаса да, тағы бір күні Әзімқан төре Елеуді, Шұбарды шақырып алып: – Ат ерттетіңдер, сендерді ертіп мен сапарға аттанғалы отырмын! – деген. Бұндағы ниеті Көксеңгірден түстік қана жердегі Шақпақта отырған "Абайға барып, сәлем беріп, жүз көрісіп сөйлесіп, білісіп қайтамын" деген еді. Әзімқан төренің ертеңді-кеш қасынан кетпейтін, қатты сенімді досы болып алған Оразбай баласы Елеу төренің байлауына үн қатқан жоқ. Бір ауыз сөз айтпастан аттарды тез әзірлетті. Ертеңгі шайдан соң-ақ атқа мінген он шақты кісі қошеметші нөкердің ортасында келе жатқан Әзімқан төре Көксеңгірден шыға бере, Елеу мен Шұбар, Әзімбай үшеуін ғана бөліп алып, өзгелерді ілгері жіберіп, оңаша бір әңгіме бастады. Бұндағы сөз Абайдың жайы еді. Төре осы Абай деген адамның өз сөздерін де естіпті. Ол туралы жұрт сөзін де көп ұғыпты. Қазір бұның сол Абай туралы бірталай ойлары бар. Көп ниетін шынымен айтса, әзіргі өзі білген қалпында Абайды жақсы көруден гөрі сынап, мінеп, ұрсу жағына бейім тәрізді. Әсіресе осы ойына оны бекіткен соңғы бес күндей бұның қасында болған Шұбар, Әзімбай тәрізді Абайдың өз жақындары. Ол Оразбайдан Абай туралы естігеніне бір түрлі қарар еді. Ал Абайдың дәл қасынан, етбауырынан шығып келіп, оның бар сөздерін де айтқан, іс, мінездерін де, ой, ниеттерін де баяндаған Шұбарларды тыңдаған Әзімқан Абаймен түсінісуден бұрын дауласардай. Осыған қазір Әзімқанның қасында келе жатқан Тобықтының жаңа буын басшылары, осы үш атқа мінген азамат не айтады? Анық іштегі қырындысын қалдырмай, шынын ақтарса қалай? Абайдың міні көп пе, жақсылығы көп пе! Мен онымен сөйлесу үшін осы жөнде қолыма ұстарлық дәлді, салмақты жайларды атап беріңдер, деген. Солайша қасындағы үш жолдасын ойласу мен сөйлесуге салды да, төренің өзі енді ұзақ сапар бойында үндемей, тек тыңдаумен болды. Әуелгі бір әңгімені Шұбар айтып еді. Соңғы алты-жеті жыл ғана бойында оның ішін Абайға қатты мұздатқан істер бар екен. Соны айтады. Бұнысы: "Семей қаласындағы ар жақ пен бер жақтағы он мешіттің, сан медресенің ғұлама, ишан, имам, халфелерін Абай өзіне қарсы жау етіпті. Сол жөнде ол екі түрлі дәлел әңгіме айтты. Біреуі, оба науқасының үстінде мұсылман имамдарымен араздасқаны туралы. Екіншісі, дәл мынау Оразбайдың жесірін, аталы ауылдың қаралы күйде отырған жесірін атасыз, елсіз, тексіз бір жалғыз кедейге Абай алып қашқызған. Оны апарып, қаладағы орыстың ұлығына қорғатқан. Сөйтіп, қазақтың, халықтың қағидасын, ата жолын бұздырды. Мұсылмандық жолынан, шариғатынан сотқар жастарды аттап өткіздіріп, пәле бастауға баулыды". Осы ісінің екеуі де қаланың бар ұстаз имамдарын, білікті адам, басты саудагер байларын, қысқасы, қалалы жердегі "қазақ халқының бар қаймағын шайқалтыпты да түңілтіпті". Шұбар соны әсіресе кешпейді екен. Әзімбай айтқанда: Абай қырдағы толып жатқан егінші, пішенші, емен-жарқы ғана тірлігі бар жатақ-сатақ деген, бұқара-сұқара дегенді қостағыш боп алыпты. Солар үшін сан рет елдің болысымен, қажысымен, бай-бағланымен, аталы жақсысымен, тіпті өзімен бір туған Тәкежан, Әзімбай, Майбасардай етбауыр жақындарымен де үнемі жарғыласудан, жаға жыртысудан жалықпайды екен. Сондықтан, болыс боп жүрген Әзімбайдың айтуынша, бұл күнде ол билеген болыста не көп? Сол Абайдың қоздыруымен азып жүрген жалшы-жақыбайдың, кедей-кепшіктің дауынан, арыз-шағымынан көп неме жоқ екен. Сөздің бәрін арнаулы нысанасына шақтап, есеппен, салмақпен айтуды өзінің айла, тәсілі етіп жүрген Оразбай баласы Елеу, енді ғана сөйледі. Ол алдыңғы екеуінің сөздерінен бағып, түйгенін өзі айтатын жайға дерек етіп, керекке жаратты. – Жырақты, баяғыны қояйын, осы биыл көктемнен бергі Абай мінезін ғана айтайыншы! – деп сөз бастап еді. Оның айтуынан мәлім боп отыр. Оразбайдың көктемде қол жиып, Көкен елін шапқаны Әзімқан төреге ұнайды екен. Ол мұны оң-теріс болса да қайрат, қажырлы қимыл, өнімді ашу деп біледі. Ел болатын елдің басшы боларлық ер-азаматының қолынан келетін қайратты қылық! – дейді. – Ал Абай болса, осы жөнде бар Тобықтының игі жақсысына қосылмай, қырын кетіп отыр. Тіпті мынау екі інісімен, туған ағасы Тәкежанмен де Көкен елін шапқаннан бері қарай әсіресе қырбай, қырғи-қабақ боп алды. "Егінші-тігінші", "кәсіп елі момын" деген боп, "тілеуім солар жақта" деп айтады. Оразбайды "әлін білмес есер" дейді. "Қазіргі заман баяғы бұзақы, шабуыл заманы емес. Енді түзеліп келе жатқан заман. Артқа қарау керек емес, алда болатын жаңалыққа бой беру керек. Ескі қолшылдық, қара қазақ жолын қуғыштық бұл күнде садақа қылатын мінездер!" – дейді. "Елдің игі жақсысына осы елдің исі бұқара, құнсыз-бұлсыз қара жұртын өшіктіріп, үрпитіп салып отыр!" – деген. Үшеуінің де әңгімесін тыңдап келіп, төре жалғыз ғана сұрау беріп: – Алдағы жақсылық деп айтады, онысы не, кімнен естіген, қайдан күткен жақсылық екен? Бұнысын білдіңдер ме? – деген еді. Ол жайын Шұбар тағы да таратып берді. – Бұл жөнде Абай қазақты айтпайды. Тіпті сонау Ресейді айтады. Алдыңғы аз заманның ішінде Ресейде жақсылық болады. Бұл тәртіп өзгереді, басқарады! – дегенді де көп айтады, – деп бастаған. Төре тағы да қадала түсіп: – Ол кімнен шыққан, қайдан шыққан сөз, соны айта ма? – деп еді. Шұбар бұл жайын да төреге таныта білді. – Е, Абайға бұны айтатын оның ішкі Ресейден айдалып келген әралуан достары бар емес пе! – деп, Әзімқанды тағы бір түршіктірді. Шұбар әуелі Михайловты айтты. Одан бергі, соңғы сегіз-тоғыз жыл ішінде ойы мен тегі тіпті бөлек Павловтай Абай досы бар екенін баян еткен! Осы жайдың бәрін Әзімқан естіп болғанда жолаушылардың алды Абай аулына тақап қалған еді. Енді төре шұғыл өзгерді. "Елеу!" – деп қатаң үн қатты да, жағын тістеп, қалың қабағын түксите түйіп алды. – Мен өзгердім! Шақыр анау алдағыларды. Бармаймын бұл Абайға! Мен сәлем беруге тұратын Абайды танығам жоқ. Болды, қайт бәрің, – деп, тізгінін шұғыл тартып, атын кейін қарай бұрып алды. Төренің байлауы өздерін таң қылған оқыс байлау болса да, Елеу мен Әзімбай іштерінен ырза болысты. Екеуі қатарынан бар пәрменімен асыға айғайлап, қамшыларын, тымақтарын бұлғап, ілгері кеткен жеті-сегіз атқамінер жолдастарын кейін бұрып алысты. Сол күн кеш батпай, Абайға бармай, Әзімқан төре Көксеңгірге келді. Баласы Елеуден сұрап, Әзімқанның бүгінгі бар сөздеріне, Шұбар мен Әзімбайдың жауабына Оразбай бір қанған еді. Кейін Әзімқанның Абайды мінеп, айыптап, оған барудан айнығанын анық білгенде, Оразбай отырған орнында байыздай алмай, қуанғаннан жорғақтап кетті. Бір шынтақтап, бір ытқып отыра қалып, біресе тепеңдеп, астындағы тайтерісінен жылжып шығып кетеді. Жалғыз ғана оңаша отырған баласы Елеудің көз алдында өте қызып қуанды. Осыдан екі-үш күн өткен соң Қоңыркөкшенің қазіргі болысы Сәменді Оразбай қасына алған. Жерлері шалғай кетіскенмен, бұл екеуінің түбі аталас болатын. Сол Сәменнің бұған ашқан бір сырын және өзінің де ішінде жүрген бір үлкен күдік кірбеңін Оразбай ендігі досы Әзімқан төреге анықтап ашып, ақылдаспақ болды. Екеуі Оразбайдың үлкен үйіне Әзімқанды жалғыз ғана шақырып алып, үшеу ғана боп отырып, әзірше қысқа ғана, тұйық қана түрде Әзімқан төреден ақыл сұрасты. Енді бір он бес күнде Арқат деген жерге Семейдің оязы Маковецкий шербешнай сияз шақыртып отыр. Онда кешегі Уақ пен Тобықтының жанжалы тергеледі. Тобықты мен Уақтың жер бөлігі бекіледі. Уақ өзіне Семей оязының көп билерінен көмек жиып жүр. Әзімқан төренің осында жұрт алдында өзі мақтаған "Оразбай шабуылы да" талқыға түспек. Ал осы тұста "өзгенің жөні бір басқа" деп келіп, Оразбай кесер сөзінің Әзімқанға салып отырған бар салмақ түйініне шұқшиып келді. Ендігі айтатыны: "Жараның үлкені сол болғалы тұр. Уақтың сөзін мені мұқату үшін Абай қостайтын сияқты. Ал ол қостаса, Тобықтының өзінің ішінен маған қарсы айғақ шыққаны. Мені айыптаушы, тіпті Тобықтыны айыптаушы Уақ емес, ұлық емес, Тобықтының өзі болғаны. Соның ішінде, әсіресе Абайдай ой мен қырға аты бірдей жүріп тұрған адамның айғақ болғаны. Осы бар ел жақсысының аяғына тұсау боп тұр. Тағы бір кеселі, Абай Тобықтыны "зорлықшыл" деп, өзі айыптап шықса, айналада отырған осы Семей оязындағы Сыбан, Керей, Бура, Матай, Уақ, Найман – бәрі-бәрі сөз біріктіріп, жабыла түседі. Сөйтіп, Абай Тобықты жақсысын ірік-шіріктерге тұсатып жыққалы жүр. Ол сонымен, ескі әдеті бойынша өзіне "әділ" деген атақ алмақ. Бар қазақтың "қамқоры" дегізбек. "Әсіресе, жылаулар, бұқара қазақтың қорғаны" деген атақ алмақ. Бірақ көріп отырсың, бәрімізге, қазақ жолына, ел жақсыларының бірлік, берекесіне қас әрекет етіп отырған Абай міне! Жә, осыған не қылсақ рауа? Ертең шербешнайда бәрімізді құлатып беріп, бір араға үйіп-төгіп кетсе, қайтпек керек осы Абайға?!" – деген еді. Сәмен – Абайға Оразбайдан да бетер өші бар болыстың бірі. Оның өз есептері жетерлік болса да, қазір кеп онда емес, Оразбай айтқан жайда. Енді ол да өзімен жақсы құрбы жас төрені "ағеке" деп жалына түсіп: – Тура ақылыңа қоңсы қона келдік, ағеке! Ендігі басшым, асыл төрем! Айтарыңды өзің айт! Қалай етейік осы Абайды? – деп қадалып отыр. Төре Абайға енді сыншы ғана емес, өшігіп алған жазалаушы есепті. Аямас жаудың қалпына келіп, қырыс қабағын суыта жауып, түйіп алыпты. Ол өз жауабын енді бір-ақ кесіп, шолақ айтты. Жұдырығымен қылтанақ мұртын сипай отырып, екі сотқар жуанға олардың өзінен әлдеқайда асып түскен, бұлардың ойларынан сонағұрлым өктем жатқан бір пәлені тастады. – Еше, не сөзі бар? Бар сөз біткен, бар жол таусылған да! Сондайда жөн таппайтын Оразекең бе еді?! Несіне ұйлығып, қамалып отырсыңдар? Бұндайдың сөзі, тілі біреу- ақ болады. Ол тілді Оразекең оқыған да оқытқан. Абайды молда қылатын да сол Тұщыкөлде жұмсалған қайрат, қара шоқпар! Оған тыйылмаған, аюсыған Абайды көріп алармын! Ұқтыңдар ма? –дегенде, Оразбай мен Сәмен бір-біріне әрі таңырқап, әрі қуаныса қарасты. Бар жайды түйісіп, үндемей ғана бас изесті. Енді тырс еткен үн шығармай, "е" дескендей жаба қойысты. Осы түнде Әзімқан төре ойға келмес сұмдыққа өз қолымен құрық берді. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|