Ыбырай топ жарғанның о да бірі. Қаңбақша қыз-бозбала қағып алып

Ыбырай топ жарғанның о да бірі.

Қаңбақша қыз-бозбала қағып алып,

Жайылған талай әсем ән мен жыры.
Өзі ақын, ән шығарғыш, домбырашы,

Сауықтың жан думаны, болған пірі.

Ақырып арыстандай ән салады,

Ыбырай жүйрік тарлан, әлі тірі.
Ақан сері, Балуан Шолақ, Біржан сал секілді қазақтың небір саңлақ ардагерлерін шабыттана жырына қосқан Сәкен Үкілі Ыбырайға да өз бейіл, бағасын осылай берді.
– Ыбырай жүйрік тарлан, әлі тірі, – деп күбірледі ақын, сол бір думанды күндерді көз алдына елестеткендей, тайганың аязы ақырған ауасымен тұншыға тыныстап.
Енді бір уақ қазанның қара дауылы тал, теректерін ерекше теңселткен Қызылжар­дағы базарлы, думанды күндер келді көлбеңдеп көз алдына. Қазақтың ардақты перзенттері Құлымбетов пен Сейфуллин қатысқан 1924 жылдың соңындағы сол бір жастар кешінде Ыбырай ақын айрықша шабытпен, зор дауыспен өзінің “Қалдыр­ған” әнін тамылжыта айтып берген жиналғандарға. Ақынның шау тартса да, қуатынан таймағаны талайды тамсантқан сол жылы.
Суаты құмдақ көл қайда,

Жағалай қонған ел қайда.

Қыз-бозбала бас қосса,

Ыбырай ақын сен қайда.
Жан-жаққа гүлің балбырап,

Қызықты дүние сен едің.

Орта жүзді қыдырған,

Жалғыз да бұлбұл мен едім.
– Жас кезімде жазық далада шырқаған әнім жеті шақырым жерге жететін, – деген Үкілі Ыбырайдың жан сырларына жұрт имандай сенетін. Расы да солай еді-ау. Кең тынысты кеудесін жүрегінен нәр тарта жарып шығатын дауысының шалқар аясы мен құс қанатын көтерердей қуатына елінің қуана қол соғатыны, риза пейілдері, еркелеткен қамқорлықтары күш қосатын.
Осы 1931 жылдың Қиыр Шығысқа айдалып келген алғашқы айларының бірінде жетпістен асқан Үкілі Ыбырай сонау бала кезіндегі, сегіз жасындағы ғажайып түсін өзгеше мазмұнмен қайталап көрді де, өмірінің соңғы сәттері жақындағанын ақындық бір ерекше түйсікпен, көріпкелдікпен сезінді. Сезінді де ендігі халде алаң көңілінің ақ желкенін жайып, күндіз ағаш кескендерден бөлініп, тайга кезіп кететінді шығарды. Сол түсі қандай еді.
Ауылы аясына көз жеткісіз шалқар көлдің жағасына қонған екен. Айдынның аққу-қаздары сұңқылдап, шағалалары шаңқай түстің шұғыласына аппақ қанаттары шағылысып, аунап-төңкеріліп еркелей ұшып жүр. Жағалауда ақ боз ат мініп тұрған бұл көлдің арғы бетіне жанарын тіктеді. Бір сәтте көзіне көкжиектен бері ойысқан ақ киімді, ақ сақалды қария шалынды. Қолында үкілі домбыра. Сол қолындағы аса таяғымен бұл отырған жақты нұсқап, әлденені айтқандай, дауыстағандай болады абыз. Көл толқынын белден кешіп арғы бетке жақындап барған Ыбырайға әлгі абыз қарт: “Шырағым, мына домбыраны бала күніңде саған сыйлап едім, енді өзім қайыра алдым, сен ренжіме”, – деді.
…Азынаған суық барақтағы темір кереуетте жатқан қария қалтырап, шошып оянған сол жолы.
…Тайганың тасты талқан етер сұмдық аязынан күңірене қарс айырылған манағы алып қарағай құшағын жая құлап жатыр. “Менің де тамырым сенікіндей тереңде еді, қарағай! Құламастай, еш пенде құлата алмастай көруші едім өзімді, дариға!” Қарт ақынның жаны сыздап қоя берді. Жастығының жалаулы, жеңісті күндеріндегі ғашығы Кәкимә келді көлбеңдеп көз алдына. Не деп еді, сонда. Қалай-қалай төгілтіп еді ақын жаны жырларын жастығының сол жазираларында.
Құс салып, айдын көлде дабыл қақтым,

Ән салып, талай елдің дәмін таттым.

Жетсін деп осы дауысым Гәккуіме,

“Гәккуді” қоңыр қаздай қаңқылдаттым.
Түрлентіп тоқсан түрлі ән саламын,

Жай тастап құлашымды кең аламын.

Түскенде сен есіме, ерке Гәкку,

Құлпыртып осынау әнді толғанамын.
…Барактың өлеусіреген май шамының болар-болмас жарығымен қағазға сонау бір жылдары бастаған “Тотының тоқсан толғауын” мұңдана жаза бастады ақын. Арабша сауатқа зирек Үкілі Ыбырайдың айдауда жүріп бастаған күнделік дәптеріне 75 жастан асқан жанның елді сағынған, қиналған сәттерінің жанды сыздатқан сырлары тайганың аппақ қарының бетіндегі әлдебір жұмбақ іздердей өзгеше өрнек салып түсіп жатты.
Мына бір дүние өткен күн,

Кейінгі қуып жеткен күн.

Қара бура қартайып,

Жар басына шөккен күн.
Сексенге кеткен шағымда,

Жабысты мына жаманат,

Зарымды айтқан бұл әнді,

Қалдырдым саған аманат.
Сонау бір жылдары кең жайлаудың төсінде, Сасық көлінің жағасында: “Ыбырай жынданды”, – деп елді шулатып шығарған ардақты ақынның әні Қиыр Шығыстың бораны ұйытқып, аязы ақырған тайгасындағы саяси қылмыстылар паналаған барағында өзегіне өксік салып осылай өрілді. Бірақ, алыста жатқан жұртына Үкілі Ыбырайдың әйгілі “Қалдырған” әнінің осы жетінші нұсқасы жетпеді. Жазықсыз жер аударылған ақынның өзі 76-ға қараған шағында жат жұртта, туған елінен жырақта көз жұмды.

білдіреді.

Қашаған Күржіманұлының «Оразалы», «Байларға» өлеңіндегі әлеуметтік мәселелерді талдаңыз!

Хакім Абайдың сыншыл бағалауына лайықты «Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын» поэзиялық туындылары арқылы дәлелдеген, шығармалары халықтық қабылдау ықыласына ие болғандар ғана ұлттық әдебиетіміздің тарихын құрағаны мәлім. Бұл әлем халықтары әдебиеттеріне ортақ сипат. Шығармалары халық көңілінен берік орын алған, өлең-толғаулары, айтыстары, дастандары жыршы орындаушылардың өнерімен аймақтарға, атыраптарға мол таралған осындай көрнекті ақын – Қашаған Күржіманұлы (1841–1929).

Қашағанның бірқатар туындылары алғаш рет «Әдебиет майданы» (1935), одан кейін «Ертедегі әдебиет нұсқалары» (1967), «Ақберен» (1972), «ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясы» (1985), «Бес ғасыр жырлайды» (1984, 1-том; 1989, 2-том); «Топан» (1991), «Алқаласа әлеумет» (1991), «Жыр – дария» (1995) жинақ кітаптарда жарияланды. Ақын шығармаларының халық арасына кеңінен таралуында халық мұрасын насихаттаған жыршылардың, термеші-әншілердің еңбектерін, Қашағанның әдеби мұрасының оқытылуы мен зерттелуі тарихында бірқатар көрнекті ғалым-ұстаздарымыздың еңбектерін атаймыз. Академик Қ.Жұмалиевтің, профессор Х.Сүйіншәлиевтің «XVIII–ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиетінің бағдарламасында» (1939–1987 жж.), академик А.Жұбановтың «Струны столетий» (1958), «Құрманғазы» (1960), «Қазақтың халық композиторлары» (1962), Е.Исмайыловтың «Ақындар» (1956), Х.Сүйіншәлиевтің «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» (1967), «Қазақ әдебиеті. XVIII–ХІХ ғғ.» (1981), «Қазақ әдебиетінің тарихы» (2006), Қ.Сыдиқовтың «Ақын, жыраулар» (1974), т.б. кітаптарда ақын шығармашылығы аталған.

Қашаған Күржіманұлының дарыны негізінде туындаған ақындық өнері жастайынан байқалған. Ақын мұрасын жинап, құрастырып, баспаға дайындап, алғы сөзін, түсініктерін жазып, «Топан» атауымен жеке кітап етіп жариялаған көрнекті әдебиеттанушы ғалым Қабиболла Сыдиқов әкесінен жастай жетім қалған Қашағанның табиғи дарынымен ел назарына ілінгенін, «Ел әңгімелеріне қарағанда, Қашағанды жастай жиын-тойға апарып, ақындық өнерге баулыған Қалнияз ақын»  екендігін атап көрсетеді. Қалнияз Шопықұлы (1816–1902) – дәстүрлі ақындар поэзиясының көрнекті тұлғаларының бірі.

«ОРАЗАЛЫҒА» – Ақынның Оразалы байды шенеуі – осы өлеңде көрініс табады.  Бай болса да  жарлының кейпін кешіп, мал соңында отыруы ақын тілінен мысқыл болып шығды. Осы күнде құдық түбінде жастанып, жанын мал соңына қиған байдың кескінсіз бейнесін әдемі бере алған. «Шаруаға жанды жүдетіп, Жүргенде кетпесе игі еді  Біздің аршыланға тіл өтіп» – деп кекесінге де бой ұрады.

«БАЙЛАРҒА» – Ақын жоғарыдағы өлеңдегі ойды кеңінен жырлаған. Байлардың барлық характерін осы өлеңде ашып береді. Қора толған мал толса да аштан отыратын сол бай дейді. Келген қонағына мал соймай, туар қозыны күтетін де сол бай дейді. Кедейге кекесінмен күлетін де, қос-қостан пайдасы жоқ үй тігетін  де сол бай, лепірме бос сөзге әуес, сонысына қарап мырза екен деп танитының да тағы сол бай. Ақын да мұндай байдан қашқақтайды. Одан да жалшының шаңырағын дұрыс деп есептейді. «Сыншылдық, шешендік, тапқырлық өнер, лирикалы, эпикалы жырларды, мақал-мәтелдерді, аңыз-ертегілерді, халықтық сатираларды әрі шығарып, әрі орындап, дамытып отырып, кейінгі ұрпаққа аса қызықты поэзиялық қазына етіп жеткізетін творчестволық тәжірибе, үлгі – қазақтың ақын, жыршы, жырау, әнші, өлеңшілерінің дәстүріндегі негізгі ерекшелік. Сүйінбай, Шөже, Шернияз, Абыл, Жанақ, Түбек сияқты асқан жүйрік импровизатор ақындардың, Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Естай, Шашубай сияқты әнші ақындардың, Марабай Мұрын, Нұрпейіс сияқты атақты эпик жыраулардың творчестволық дәстүрлері өз заманындағы ақын-жыршыларды үнемі қызықтырып отырған» . Бұл – Қашаған шығармашылығының негізгі сипатын аңғартатын ғылыми-методологиялық мәнді пікір

М.Жұмабаевтың «Толқын» өлеңін адам өмірімен байланыста қарауға бола ма? Көзқарасыңызды дәлелдер арқылы талдап жазыңыз.

  Кеңес өкіметінің жетпіс жылдық билігі тұсында қазақ әдебиетінің тарихынан жазықсыз сызылып тасталған тұлғалардың бірі – Мағжан Жұмабаев. Талантты ақынның есімі де, маржан жырлары да бұл кезеңде идеологиялық қудалауға ұшырады. Азат өмірді, халқының тәуелсіз ел болған қалпын көруге ұмтылған, сол жолда білегіндегі күшімен де, жүрегіндегі жырымен де күресіп өткен қайраткер ақынның тағдыры аса күрделі белестерді бастан кешірді.
Ақын «Толқын» деп аталатын өлеңінде толқындардың қозғалысының әртүрлі болып келетіндігіне назар аудартады. Сылдырап аққан бұлақтың бетінде бірде көпіршіп, бірде иіріле ағатын толқындар нәзік, қарапайым, зиянсыз, сырттай қарағанда өмірге қатер тудырмайды. Солай болса да Мағжан толқынның қимылынан біріне-бірі жақындап келіп, сырласқан болып, бірінің сырын бірі ұрлап, бірін-бірі жұтып жіберетін жымысқы адамдардың әрекетін көреді. Толқындар бірін-бірі қуалай алдап, еркелей ойнап, жарыса жүгірген болып, абайсызда итеріп құлатып жібергеннен кейін өтірік жылап, көз жасын сүртіп, жағалауға шегініп, өзге толқындарға ілесіп, көрінбей кететін адам әрекетінің образын ойға салады. Жартасқа сүйеніп, көз жасын сүртіп, сылқ-сылқ күліп, бірінің ізін бірі аңдып, жоғалып жататын адам тағдырымен астарлайды. Осылайша, өмірдің толқынды құбылысының қозғалысын ойға салғандай образдайды.
«Толқын» сөзінің негізгі мағынасы табиғаттағы су бетінің ырғалысынан пайда болатын тербелісті білдіреді. Мағжан табиғаттың осы бір құбылысын ала отырып, терең ой толғайды. «Толқын» — қозғалыс перзенті, ал өмірдің өзі қозғалыстан тұрады. Ақын өлеңде «Толқыннан толқын туады» деп бастап, өмір заңдылықтары: уақыт, қозғалыс, өмірдің өзгермелігін, өмір жолындағы жарыс пен тартысты, ұрпақ жалғастығын, жылайтын, күлетін адамның болмысы мен сезім-күйін өлеңнің мағыналық астарына дәріптейді. Алдыңғы толқынның өмірден озуы, кейінгі толқынның орнын басуы заңдылық. Өлеңнің идеялық өзегінде өмір философиясы бой көрсетеді. Өлеңнің композициялық құрылымы ерекше. Ақын өмірдің бар болмысын толқынның тууы мен өлуі арасына тізбектей отырып көркем безендірген. Өлең компазициясында ақын үн үйлесімін аллетерациялық тәсіл арқылы шебер берсе, өлең ырғақ, өлшем, ұйқас арқылы да сазды, әуезді құрылым түзген. Анафоралық қайталаулар мен паралелизм ақынның салмақ түсіретін ойын ерекшелей түскен. Осылайша ақын «Толқын» өлеңінде терең толғанысты, әуезді әсем сурет жасаған.

Өлеңде  ақын өмір философиясы туралы толғанады.

Толқыннан толқын туады,

Толқынды толқын қуады,

Толқынмен толқын жарысады,

деп, ақын айтқандай, өмірдің өзі бірін-бірі қуған, жарысқан осындай толқындардан тұрмақ. Өмір ағысы осындай.

Мөлдіретіп көз жасын,

Жасымен жуып жартасын,

Сүйіп сылқ-сылқ күледі.

Жылағаны – күлгені,

Күлгені оның – өлгені,

Жылай, күле өледі.

Сылдыр, сылдыр, сылдырлап,

Бірінің сырын бірі ұрлап,

Толқынды толқын қуады.

Жарына бал береді,

Береді де өледі,

Өледі толқын тынады.

Біржан салдың «Теміртас» өлеңіндегі ақын өмірінің көріністерін талдап жазыңыз!

Бiржан сал – қазақтың ең атақты, аса көрнектi тұлғаларының бiрi. Ұлттық өнердiң жарық жұлдызы. Оның есiмi қазақ елiнiң өте ардақты адамдарымен қатар ең жоғары деңгейде, барлық энциклопедияларда,тарихи оқулықтарда үлкен құрметпен аталады. Бiржан бабамызды соншалықты биiкке көтерiп, алаш аспанында шарықтат­қан – оның Құдай берген таби­ғи таланты, асқақ әнi, ойлы, сезiмдi өле­ңi, аңызға айналған әншiлiгi. Оның ән­дерi бiр жарым ғасырдан астам уақыт бойы кең-байтақ даламызда үзбей айтылып келедi. Радиода, теледидарда, концерттерде, конкурс, фестиваль­дар­да Бiржан әндерi ұдайы, күн са­йын шырқалып,талай ұрпақтың рухани азығына айналды. Оның мұрасы – тiрi. Ол халықпен бiрге жасай беретiн бай қазына. Кез келген тарихи тұлғаның қадiр-қасиетi – көпiрме мақтау сөз, жарнама-дақпыртпен емес,оның жасаған iсiмен, елiне, адамзатқа сiңiрген еңбегiмен бағаланады. Түптiң түбiнде, таразыға еңбек тартылады. Ал Бiржан салдың еңбегi – оның өнерi, қалтқысыз адал, таза, асқақ, шалқар, терең мазмұнды әндерi мен өлеңдерi. Ол әлi күнге тiрi! Ел аузында! Халық жадында, ұрпақ санасында! Ұлтымыздың рухани әлемiнде! Өйткенi оның жаны бар, қаны бар, жалпы адамдық мазмұн-маңызы бар!

“Ал, дүние” деп, Бiржан атамыздың өзi айтқандай, “Темiртас” әнi қандай қасiреттi болса, Темiртастың тағдыры да сондай қасiреттi болған. Темiртас­тың баласы Мұқаметқали ақсақалмен талай мәрте кездесiп, әңгiмелестiк. Ол кiсiнiң айтуынша, Темiртас сол кеткеннен елге орала алмай, бостандыққа шыққанша қайтыс болып, топырақ сол Сiбiрден бұйырған. Балалары боранды, аязды күндердiң бiрiнде адасып кетiп, содан аман келгенi жалғыз Мұқаметқали. Ол кiсi ұзын бойлы, iрi денелi, қара торы, келбеттi, кесек, қайратты адам едi. Жасы сексеннен асқан шағында да бiлектерi сойылдай берiк, сiңiрлi, сом болатын. Шопыр болып жұмыс iстеген, қоңыр даусымен ептеп өлең де айтатын. Мұқаметқалидың балалары, олардан тараған ұрпақтары бар.

Бұған қоса, тағы бiр сөз: Бiржан салдың домбырасы Алматыда, республикалық тарихи-өлке тану мұражайында сақтаулы тұр. Сол домбыраны мен қолыма ұстап, шертiп көрдiм – созған қолым басына зорға жеттi! Бойы ұзын, құлашы кең, мол жаралған адамның мұрасы екенi көрiнiп тұр. Ал ендi Бүркiттiнiң басынан шырқаған әнi айлы түнде алты қырдан асып, аспан­ға кеткен кiсiнiң кеудесi де бiраз бар шығар-ау!

      Бiржан – қазақтың халықтық музыка мәдение­тiнiң алыбы. Өнер қайраткерi, азамат Бiржанның аты қазақ музыкасының тарихында алтынмен жазы­лады

Мәди Бәпиұлының «Қарқаралы», «Қаракесек» өлеңдері арқылы ақын өмірінің көрінісін талдап жазыңыз!

Мәди 1880 жылы бұрынғы Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Едірей облысы, № 3 ауылда туған. Туып–өскен жері Үшқара деген тау. Руы- Қаракесек. Арғы аталары — қаздауысты Қазыбек, Бекболат би, одан бері Алшынбай. Алшынбайдан: Қақабай, Бәпау, Қосық, Жанығұл, Бәпи, Шәпи туады. Мәди Бәпидің баласы. Бәпи шаруасы кем адам болған себепті Мәди жасынан әкесімен бір туысқан Қақабайдың қолында болады. Қақабай Мәдиді баста сылап-сипап баққанымен кейін оны өзінің малайларының қолшоқпарларының бірі еткісі келеді. Мәди оған көнбейтін мінез білдіреді. Қақабайға Мәдидің бұл жәйі ұнамайды. «Осы бір кесірлі болады-ау шамасы» деп, Қақабай ішінен Мәдиге кіжіне қарайды. Мәдиді сынау үшін оған бірнеше рет сотқарлық тапсырма береді.  Бірақ ежелден жүрегі адалдық деп соғатын Мәди көне қоймайды. Қақабайдың тілін ол өреде ешкім қайтармаған. Сондықтан ол Мәдиге енді қастық көзімен қарай бастайды. Қақабайдың болыстығы, оның әмірінің айналаға қатты жүруі, Мәдиге әсер етпейді. «Ит ұяласынан қорықпайды» деп, Мәди қымсына қоймайды. Бір жағынан ит те болса туысқан ғой деп, қауіптенбей жүре береді. Ал Қақабай болса, Мәдиге тор құра бастайды. Мәди де оны сезіп, өз қолы өз аузына жеткесін Қақабайдан үзілді-кесілді бөлініп, өз бетімен күн көруге көшеді. Болыс Қақабайдан гөрі өнер иесі, жалынды жігіт Мәдидің жұртқа үстем болады.  Жасынан әдемі әңгімеге, өлең-жырға, домбыраға құмар Мәди аз уақыттың ішінде халықтың сүйіктісі болып кетеді. Міне, бұл жағы да Қақабайдың «ішіне жақпайды». Сондықтан Қақабайдың бірінші озбырлы қадамы Мәдиді Атбасар жағына жер аудартады (біреулер Атбасардың түрмесіне салған дейді).
Мәдидің нағыз бейнесі көрінетін, оның өмір жолынан хабар беретін, күллі қазақ даласына тараған шоқтығы биік туындысы – «Қаракесек» әні. «Қаракесек» – қазақ әнінің алтын қорына енген, қазақ халқының мәдени мұрасы. Әннің шығу тарихы туралы мынадай деректер бар:
1914 жылы Мәди Қарқаралыға келеді. Жолда белгілі феодал Шорманның жылқысынан «байдың малы жаудың малы» деп екі жүйрік атын мініп кетеді. Еңбексіз жиған малдан «садақа» алу — Мәдидің түсінігінше шариғатқа да, заңға да томпақ келмейді. Мәди Үшқараға келеді. Туған жерінде бірнеше күн болады. Бірақ өзінің қыстауын түк қалдырмай Қақабай деген жауының(туысы) өртеп жібергенін көргенде оған деген өшпенділігі үдей түсті. Қасына жолдастарын қосып алып, өзінің пәлен жыл жылқысын баққандағы ақысының есебі деп, Қақабайдың жылқысынан ту бие, мінетін ат алып қайтады. Әйелін Үшқараға алдыртады. Жора-жолдастарымен, жұбайымен біраз күн сол жақта жатады. Оны Қақабай біліп, ояздан жәрдем сұрайды. Полицияның жәрдемімен Қақабай Мәдиді ұстап, Қазалының(бір деректерде мұны Ақмоланың түрмесі де, екінші деректе Қарқаралының деп жатады) түрмесіне жабады. Тергеу-тексеру деген болмағандықтан, Мәди бұл түрмеде біраз жатып қалады, қатты налиды.
Барады бұл түрмеде күнім өтіп,
Бір күні ажал шіркін келер жетіп.
Жасымнан аяғымды тарта баспай,
Кетті ғой Қақабайға тізем өтіп.
Ағамыз Қақабайдың арқасында,
Алдық қой бұл түрмеден жақсы қоныс,-деп әңгіменің бәрі Қақабайдан екенін айтады. Күшін жұмсайтын жағдай жоқ. Шері ішіне сыймай, жастықтың жігерін адам үшін, бақыт үшін пайдалана алмай, мына қонаққа жайсыз лас қапаста күнінің өтіп бара жатқанына өкінеді. Өзінің басындағы драмасын сыйқырлы ән арқылы сыртқа шығаруға бекінеді. Бұдан келіп ұлы сезімнен туған ән шығады:
Сұрасаң руымды Қаракесек,
Досым аз, дұшпаным көп қылған өсек.
Үстінде құс мамықтың жататын ем,
Бұл күнде қу қарағай болып төсек,
Міндім де Қаракөкке жылыстадым,
Бардым да Қараөткелге пұл ұстадым.
Науқасым жанға батып жатқанымда,
Болмады жан ашитын туысқаным, — деп, «Қаракесек» әнін тудырады. Өлеңнің соңғы жолын қайтара көтеріп, өзінің қапаста жатса қайрылмас, мойымас күшін көрсеткендей болады. Бұл ән еңкейген кір, еңбектеген жастың бәріне белгілі «Қаракесек» деген атпен жер жүзіне тарады.