Абайдың дүниеге келуі «видео-клип» Айша

1. 
   1845ж. 10 тамызда Шыңғыс тауының баурайында дүниеге келген. Анасы Ұлжан мен Айғыздың арқасында «Телғара» атанып өсті.
   
2. 
   1855-1857 ж. Ауыл молдасынан сауат ашты. 9 жасында «Кім екен деп келіп ем түйе қуған» деген ең алғашқы мысқыл өлеңін шығарды.
   
3. 
   187-1859 ж. Семей қаласында Ахмет Риза медресесінде білім алды. Үш ай «Приходская школа» орыс мектебінде қосымша оқиды. Араб, парсы, түркі тілдеріндегі шығыс ақындарының кітаптарын оқыды.
   
4. 
   1870ж. Семей қаласында Лев Толстойдың кітабын сұрап тұрғанда Е. П. Михаэлиспен танысты.
   
5. 
   1876-1878ж. Абай қоңыр Көкше еліне үш жыл болыс болды. Абай үш сайлауда інісі Ысқақты, екі сайлау Оспанды, бір сайлау Шәкәрімді болыстыққа сайлады. 28 жастағы Абайдың үстінен күндес топтар жоғарыға өтірік арыз-шағымдар жазды. Үзікбай Бөрібаевтың жалған арызымен Абайдың үстінен Семейдің ұлықтары тергеу ісін қозғайды.
   
6. 
   1877-1878 ж. Абай 12 іспен тергеліп, Семейде 3-4 ай жатады. 1884ж. Абайды ақтап 700 кісі куәлік беріп, «қылмыстық ісі» жабылады.
   
7. 
   1880 ж. Михаэлис арқылы Н. И. Долгополов, С.С. Гросс, П. Д. Лобанский, Н.Коншин секілді орыстың демократтарымен танысты.
   
8. 
   1889 ж. 25 –ке жуық өлең шығарады. Осы жылы «Күлембайға», «Жаз» деген өлеңдері Омбыдағы «Дала уалиаты» газетіне Көкбайдың атымен жарияланды.
   
9. 
   1890-1898 ж. Қара сөздерін жазды.
   
10. 
    1891 ж. Інісі Оспан қайтыс болған соң мұңды өлеңдер жаза бастады.
    
11. 
    1895 ж. Баласы Әбдірахман 27 жасында қайтыс болады.
    
12. 
    1898 ж. Өзінің бала кезгі досының ұйымдатыруымен тұрлі ру басылары Абайды соққыға жығады, дүниесін тонайды.
    
13. 
    1899 ж. Абайдың өлеңдері көбейеді.
    

Шындығына келетін болсақ, Құнанбай белгілі ру басы, ел құрметіне бөленген , көпке танылған, адал, шешен адам болған. Поляк революционері Янушкевич өзінің жазбаларында оның іскерлігіне, адамгершілігіне сүйсініп, шешендігі, тапқырлығы жағынан батыстың белгілі ойшылдарымен қатар қояды, тиісті білім алса олардан артып түсер еді деп тамсанады.

Қолда бар мәліметтерге қарағанда Абайдың 70 ке жуық әні, 3 күйі бар. Әндерінің көбінің екіден, ал «Сегізаяқ» әнінің 5 түрлі нұсқасыда осыған кіреді.

Жөн таба алмай,

От жалындай

Толды қайғы кеудеге...деп шерленді.

Дүниені қайта тудыратын, оны өзгертетін, шындықты танытатын күшке –терең ой, ақыл арқылы бостандыққа жетудің тетігі- өнер, білім, еңбек –харекетке бой ұрып, барлық омірін сол ұлы жолғасарп етуге серт етеді, ізденеді.

Сен де бір кірпіш дүниеге,

Кетігін тап та бар қалан...

деп, өзіне де, өзгеге де адамгершілік жол сілтейді.

Ол адамның қасиеттері жылы жүрек, нұрлы ақыл, ыстық қайрат дей келіп.

«Ақыл керек, іс керек, мінез керек,

Ер ұялар іс қылмас болса зерек»- дейді.

Ол сондықтан да шығыс-батыс мәдениетін терең,жүйелі зерттеп өзінің дүниетануымен кеңейтті. Европаның ұлы адамдары Гетенің, Байронның шығармаларымен, көне заманның көрнекті ақындары Гомер, Эсхил,Аристотельдің еңбектерімен танысты.

Абай әдебиет табалдырығын аттаған күннен бастап, айналасын қоршаған қараңғылықты серпілтудің жолын іздеп, халық ағартушылық жолына шын берілді. Ол шындыққа, туралыққа, терең ой мен ақылға беріліп, өзінің өлеңін- найза, өткірдің жүзінен басым, кестенің бізінен шебер деп халықты ғылым, өнерге, «құдайдан қорық, пендеден ұял, балаң бала болсын десең, оқыт, мал аяма», -деп, оқуға щақырады.

Не айтса да, не жазса да әлеумет өмірінен, халық өмірінен алып жазады. Өлеңнің сөзінің көбі үгіт, насихат, мінез құлықты түзетуге арналады.

Әйгерім:Ақынның қай өлеңін алсақт та, астарлы ой мен идеясынан адамгершілікке тән асыл қасиеттерді бойына дарыта білмеген ел-жұртын сынаған немесе адами рухты сіңіріп өсу керек деген ойды оқып білеміз. Қазақты тіршіліктегі қайшылықты өмір көшін, сол кездегі әлеуметтік жағдайды сынап –мінейді. Іс әрекетте ішкі рухани дүние-«иман жүзің сау болу керек» дегенді айтады.

Абай: «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым...»

Рамазан: «Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын»

Көкірегі, көңілі тірі болса, тірлік деп соны айтады. Өзің тірі болсаң да , көкірегің өлі болса, ақыл табуға сөз ұға алмайсың. Адал еңбекпен ерінбей жүріп мал табуға жігер қыла алмайсың.

Кеселді жалқау, қылжақ бас,

Әзір тамақ, әзір ас,

Сыртың –пысық, ішің-нас,

Артын ойлап ұялмас,- болып жүріп, тірімін деме, онан да Алла жіберген ақ бұйрықты өлімнің өзі артық.-дейді.

Осы ақылды кім үйренеді, насихатты кім тыңдайды? Біреу- болыс, біреу-би. Олардың ақыл үйренейін, насихат тыңдайын деген ойы болса, ол орынға сайланып та жүрмес еді.

Байлар, олар өздері де бір күн болса да, дәулет қонып, дүниенің жарымы басында тұр. Өзінде жоқты малменен сатып алады. Көңілдері көкте, көздері аспанда, адалдық, арамдық, ақыл, ғылым, білім,- еш нәрсе малдан қымбат демейді.

Мен боламын демеңдер,

Аяқты алшақ басқанға.

Екі көзің аларып, құр қарайсың аспанға.

Бір ғылымнан басқаның,

Бәрі де кесел асқанға. -дейді

Ерінбей еңбек қылса, түңілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды? Хош, сөйтіп жүріп ақ мал таптың, байыдың. Сол малды сарып қылып, ғылым табу керек. Өзіңе табылмаса балаң тапсын. Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүниеде жоқ.-дейді.

(диолог)
Мирас: «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол»- деген нақыл, өнеге сөздерінің тәрбиелік маңызы, астары аса күшті. Бұл сөзін жастарға өсиет ретінде арнаған. Яғни, жастарды халық тілегімен санасып отыруға , барлық ой жігерін, күш қуатын халқының қамы үшін жұмсап, соған адал қызметші болуға шақырады.

Сол сияқты «... адамның баласы-бауырың» деген сөзі де жеке дарашыл болмай, көпшіл, қоғамшыл, халықпен бірге бол дегені.

Әділ: «Ұқпассың үстірт қарап бұлтақтасаң,

Суретін көре алмассың көп бақпасаң.

Көлеңкесі түседі көкейіңе,

Әр сөзін бір ойланып салмақтасаң»- дейді. Оқу ісіне үстірт қараудың зияндылығымен айтумен бірге, оған ұқыпты қараудың пайдасын айтып, тиянақтылықпен бар ынта-жігермен оқуға шақырады.

Аз өмір сүріп, өмірі азаппен өткен Абай бізбен бірге мәңгі жасамақ.

Абай атамыздың бұл сөзі адамға әрқашанда сенімді серік болары ақыл. Адамды адам етіп тұрған да ақыл ғой. Адам баласы соның арқысында жетіліп, әлемді өзгертіп, дүниені көркейтуде. Сондықтан қандай іс болсын ақылға салып, ойланып істеуге тырысу керек.

Жаман әдетке шылым шегу, өтірік айту, карта ойнау, күлегештік т.б жатады дер едім. Бұл көп қайталана берсе әдетке айналады. Әдетке айналған жағымсыз нәрсені жеңу өте қиын іс.Жаман әдет адамның өзін жүтып қояды. Ұятқа қалдырады, тірідей өлтіреді.

Бұл сөзден менің ұққаным: досы жоқ адаммен сырласа аласың, ол сенің құпияңды, сырыңды ешкімге ашпайды. Өйткені оның досы аз. Ал досы көппен сыйласуға болады, өйткені әртүрлі адамдармен сөйлесің, кезщдесесің, сол арқылы өзіңді өзі тәрбиелейсің. Әр адамның бойындағы жақсы қасиеттерін үлгі етіп аласың. Жаман жері болса оғаштығы көрініп тұрады, мысалы: менің досым –Азамат. Азамат екеуіміз решжісіп қалсақ та ұзаққа бармайды. «Доссыз өмір бос» деген сөз есіме түсіп тұр.

Адамдар көпшілік ортамен араласады. Ал ортаны заман , уақыт, өсу, дәуірлеу, деп білемін. Әр адам өз ортасына, заманына, үтір, бағытына ілесе білу керек. Ол дегеніміз- тағыда еңбек ету, оқу керек. Бұны орындамасақ, біз жаман боламыз.