«Ілкі мәтіннің құрылымдық бірліктері және

вербалданатын ілкі феномендердің ӛзектелінуі нәтижесінде тұтас мәтін 
кӛрініс береді. Осы себепті ілкі феномендерді «ілкі мәтін» шеңберінде 
қарастырған дұрыс деп есептейміз, ал ілкі есімдер, ілкі айтылыстар мен ілкі 
жағдайлар ілкі мәтіннің құрылымдық бірліктері болып табылады
. 
Тілдік 
тұлғаның тілдік санасында тұтас мәтіндердің ғасырлар бойы сақталып, ӛмір 
сүруі сирек кездесетін құбылыс. Тілдік санада прецедент болып табылатын 
бірліктің ең негізгі, ең қысқа белгілері сақталып қалады. Ілкі мәтіндердің 
құрылымдық бірліктері арқылы адресаттың санасында сол бірлікке сай тиісті 
мәтін және соған байланысты коннотациялар ӛзектенеді.
 
Ілкі есімдер
. Ілкі есімдер – нақты бір адамды, болмаса жер-су 
атауларын, сондай-ақ, прецедентті есіммен байланысты оқиғаны атау үшін 
ғана емес, ӛз бойына жинақтаған қандай да бір образды бейнелеу үшін, есім 
арқылы сақталған ақпаратты беру үшін қызмет ететін және кӛпшілікке 
танымалдығымен ерекшеленетін жалқы есімдер. 
Фольклорлық ілкі есімдер 
мінез-құлқы, іс-әрекеті, ой-толғамымен әдебиетімізге сіңген сіңген 
халықтық бейнелер, кейіптер мен мінездер. 
Ілкі есімдердің денотатындағы 
бейне, лексикалық ая ұлттық-мәдени колоритімен ерекшеленеді. Ілкі есімдер 
– «әлемнің тілдік бейнесін» қалыптастыруда қандай да бір ұлттың ұлттық
болмысынан, табиғатынан, ӛмірлік ұстанымынан, бағыт-бағдарынан, 
тұрмысынан түсінік беретін прецеденттік концептілердің бейнесі ретінде 
кӛрінетін тілдік бірліктер. Тӛмендегі мысалға кӛңіл аударсақ:: 
Қолына шырақ алып іздесе де, 
Үш жүзден 
Қыз Жібегін
таба алмайды... (С. Ақсұңқарұлы. Қараорман, 252б.) 
Ақын толғанысында «Қыз Жібектің» сырт келбетіне емес, оның 
махаббатқа адалдығы мен беріктігіне басымдылық беріліп тұрғанын ұғамыз. 
Кӛп «жоқты» бір есім арқылы ғана «іздейді».
Ілкі айтылыстар.
Ілкі айтылыстар күрделі тілдік таңба, оның 
мағынасын түсіну үшін ілкі айтылыстың негізгі мазмұнын құрайтын ондағы 
экстралингвистикалық, танымдық факторлар туралы білім керек. Осы қасиеті 
- Басқа балаларым бір тӛбе
болғанда, сүт кенже 
Арқатым бір тӛбе
еді».
(Қ. Жұмаділов. Еменнің иір бұтағы) 
Ілкі жағдаят немесе оқиға.
 
Танымдық базада ілкі жағдаяттың сол 
лингвомәдениқауымдастықтың барлық мүшесіне таныс дифференциалды 
белгілері сақталады. Ілкі жағдаятты қабылдаудың инварианты «жақсылық 
пен жамандық» туралы түсініктер арқылы кӛрініс береді, осы тұрғыдан 
алғанда прецедентті жағдай архетип түсінігімен мағыналас болып келеді. 
Мұның атрибуттары - сол ілкіі жағдаятқа қатысы бар субъект-кейіпкерлер 
немесе заттар. Ілкі жағдаят ілкі есімдер, айтылыстар мен оқиға фрагменттері 
арқылы ӛзектенеді. Мысал арқылы кӛрсетсек: 
Оң бүйірде жатты Ажал, 
Қособада 
Тӛлегенді торыған Бекежандай...
(И. Сапарбай. Рухнама. Ӛң, 139 б.) 
Ту сыртымнан Кӛкжорға кісінеді.
(Ж.Әскербекқызы. Қаз қанатындағы ғұмыр)
Ілкі мәтіндердің кӛлемі шағын болғанмен, астарындағы ақпарат 
кӛлемді. Бір мезетте автор ойын кӛркем бейнелеу үшін қолданыла отырып, 

соған қоса қандай да бір ақпаратты жеткізуші, тасымалдаушы қызмет 
атқарады. Ілкі мәтіндер арқылы тасымалданатын ақпараттардың мәдени 
коннотациясы үлкен мәнге ие. Ілкі есім, айтылыс, оқиға арқылы үлкен 
мәлімет жеткізе алады, сол арқылы шартты эмоция (жағымды, жағымсыз) 
тудырады, сонымен қатар прецедентті мәтінді қандай да бір қасиеттің, істің, 
әрекеттің кӛрсеткіші ретінде қолданады, я болмаса оның нәтижесін, 
салдарын еске салады. Фольклорлық ілкі мәтіндердің кӛркем шығармаларда 
атқаратын қызметіне тоқталсақ: 
1.
 
Атауыштық-сипаттаушы қызметі немесе хабаршы қызметі. 
Бұл ретте 
ілкі мәтін ӛзіне телінген қандай да бір нақты қасиетті, нақты бір белгіні 
кӛрсететін, хабарлайтын тілдік таңба.
Бабасы батырлардың – 
Қобыланды,
Тайбурыл 
– тұлпар басы дер едім мен.
(Ж. Бӛдешұлы.Емендер түнде бүрлейді, 288б.) 
Тілім үшін күресетін ӛлеңім,
Алпамыстай ӛсе берсең күн санап, 
Қиянатпен тіресетін ӛлеңім, Алып болып шығарыңа сенемін. 
(А.Шаяхмет. Сӛз, 193 б) 
2. Фондық қызметі а
втор мәтінінде ілкі мәтін кейіпкеріне тән қандай да бір 
қасиет, болмаса ілкі жағдаяттың ӛзегін құрайтын іс-әрекет нысанға алынып, 
соның аясында ӛрбуінен кӛрінеді.
Мысалы, Ә.Таразидің «Қарабай» 
әңгімесіне «Қарабай» ілкі есіміне тән мінез-құлық, соған сай іс-әрекет 
фондық қызмет етіп тұр. Әңгіме желісінен бүгінгі «Қарабай» бейнесін 
кӛреміз, оған кешегі «Қарабай» кӛркемдік тәсіл ретінде фондық қызмет 
атқарып тұр. (Ә. Тарази. Қарабай, 36-37б.) 
2. Бағалауыштық қызметі.
Авторлық субъективтілік басым. Автор 
эмоциясы анық кӛрінеді, автор кӛңіл-күйі ашық беріледі.
Бағалауыштық 
санат - мәтіннің ажырамас бӛлігі. Кез келген мәтінді жазу ақиқат болмыстың 
бір бӛлшегіне баға беріп, сипаттау мақсатында туады.
Қобыландым қолбала, 
Құртқам күң, 
Тайбурыл мәстек болды.
(М.Темірхан. Қобыландым қолбала болды, 44 б.)
 
4. Эстетикалық қызметі.
Шығарманың идеялық мазмұнын байыту үшін, 
шығарманың эстетикалық және этикалық қуатын арттыру үшін 
қолданылады. 
Ғұмыр деген...
Ертегінің Таусоғары сияқты, 
тасқа да ұрды, тауға ұрды... Жауынды да елемедің жау құрлы. 
Нӛсерін де, кеселін де жаудырды. (А. Егеубай. Ой – дәт..., 230 б.) 
Құрыштай нәзік 
Толағай күшіңді
Қайғы-мұң қамал асқанда білдім. (Бекетова Баян. Анама) 
5. Модельдік қызметі.
Кейіпкер бойындағы ел қалаған нақты бір 
қасиеттердің үлгі ретінде берілуі. Тӛмендегі мысалдарда: Құртқа – еліне құт 
болған ана және еріне деген ерекше ықыласымен ерекшеленген адал жардың 
моделі болса, Қыз Жібек – асқан сұлулық пен адал махаббаттың, ал Аяз би - 
әділдіктің үлгісі. 
Кӛбірек болса керек Құртқа бұрын, 
Ері мен тұлпарының ұққан ымын. (Қ.Баянбай. Ақшам // Аюлар. 24 б.) 

Түсінбеуің жанымды мүмкін емес, 
Қаны болса бойыңда

жүктеу/скачать 0,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: