Зерттеу жұмысының құрылымы

Зерттеулер кӛрсеткендей, мәтіннің интертекстуалдылық сипаты оның 
ой, мән-мағына тудыру қасиетінде жатыр. Интертекстті мәдени кодпен 
байланыстыра қарастырған ғалымдар, интертекстуалдылықты мәтіннің ӛмір 
сүруінің ажырамас шарты деп санайды [1, 417 б.]. Мәтін мен интертексті тең 
қарастыра отырып, интертекстуалдылық ӛз алдына жеке құбылыс емес, ол 
әдебиеттің жалпы ұстанымының, мәтінді сыртқы әлемге танытудың құралы 
деп анықтайды. 
Интертекстуалдылық байланыстың белгілі бір мәтіндерде орын алуы 
оның сол мәтінде атқаратын қызметінен кӛрінеді. Мәтіндер бір-бірінің 
мазмұнын баяндап берумен қана шектелмейді, керісінше бір-бірімен 
сұхбатқа түседі, ондағы ой тек қана қайталанып қоймайды, керісінше бір 
мәтінді екінші мәтінмен салыстыру барысында жаңа ой туындайды. Бұл 
ретте интертекстуалдылық құбылыс мағынаның кӛптігін, оқырманның 
қабылдау қабілетіне сай жорамал түсініктердің туа беретіндігін кӛрсетеді. 
Дәстүрлі сарындар, сюжеттер, бейнелер, ырымдар мен салт-дәстүрлерге 
жүгіну де интертекстуалдылық байланыс тудырады. Автор ӛзіне дейінгіні 
қайталамайды, бұрынғыны бойына сіңіре отырып, ӛз танымын, ӛз 
ұстанымын халыққа қайтадан, жаңарған күйінде ұсынады. Қоғамның даму 
үдерісіне қарай түсініктер де ӛзгеріске түседі, соған орай уақыт кеңістігі 
тұрғысынан алғанда бұрынғы дүниелер басқаша аксиологиялық мәнге ие 
болады. Осындай факторлар әсері мәтіндер сұхбаттастығын тудырады.
 
Интертекстуалдылық байланысты жеке тұлғаның дүниетанымынан, 
білімінен, түсініктері мен философиялық ой-танымынан ақпарат беретін
құбылыс деп те қарастыруға болады.
Фольклорлық шығармалардың интертекст ретінде қолданыс табуының 
ӛзіндік себептері бар. Фольклорлық шығармалардың ӛзге мәтіндерді түзуге 
қатысуынан мына жайт аңғарылады: 
«Мәтін ішіндегі мәтіндер» қызметін 
кез-келген мәтін атқара алмайды. Ондай мәтіндер қандай да бір талап 
мүддесінен шығу керек. Мысал үшін, ол мәтіннің бойында ұлттың ой-ӛрісін 
бағдарлайтын, оны дамытатын ақпарат болуы шарт, ондай ақпараттар 
ӛміршеңдігімен ерекшеленеді
, ақын, жазушылардың әр қолданысында осы 
мәтіндерге жаңа мазмұн үстемеленіп, шығарма авторларының ниетіне сай 
түрлі қызметтер атқарады, яғни шығарма авторлары осы тектес мәтіндер 
арқылы шығарманың кӛркемдік бояуын келістіре отырып, оларға қосымша 
қызметтер жүктейді. Фольклорлық шығармалар интертекст ретінде «мәдени 
ақпаратты» жеткізуші, тасымалдаушы қызметімен ерекшеленеді. Мысалы, 
Ж. Әлмашұлының « Құсқа айналған келіншектер» әңгімесінде «Қатынқамал» 
аңызының толық нұсқасы «мәтін ішіндегі мәтін» ретінде берілген. Жазушы 
әңгімесіне қазақ қыздарының, жалпы қазақ әйелдерінің ержүректігі, 
табандылығы, ар мен намысты бәрінен биік қойған ӛршілдігін арқау еткен. 
Жазушы «Қатынқамал» аңызын «Алаңдау» атты әңгімесінде де қолданады. 
Мұнда да аңыздың толық үлгісі берілген. Шығармада автор кейіпкері 
арқылы автор ұстанымы анық берілген: жас оқырмандарын тарихты тануға, 
зерттеуге жетелеу. (Ж. Әлмашұлы. Алаңдау, 266-267 бб.) 

Осы тұрғыдағы мысалдарды кӛптеп кездестіруге болады. Мысалы, 
Н.Ораздың «Ӛгем ӛркештері» атты әңгімесі 
«Қырық қыз» 
аңызын толықтай 
баяндап беруден ғана тұрады. Автордың ӛз мәтіні тым қысқа. (Н. Ораз. 
Жылқының кӛз жасы, 232 б.) 
Жазушылардың аңыздардан қалған тарихи атауларға ерекше мән 
беруінен түзілген мәтіндер. Сол аңыздық оқиғаларды жаңғырту мақсатында 
оны ӛз мәтіндерінің ӛзегі ретінде қолданған. «Қырық қыз», «Қатынқамал» 
аңыздары қазақ қыздарының бойындағы жақсы қасиеттерді дәріптеуден 
туған аңыздар. 
К. Сегізбаев, С. Досанов қолданыстарындағы
«Алпыстан асқаннан 
ақыл сұра»
ертегісінің мазмұнындағы 
мәдени код
- үлкенді сыйлау, кәрілік – 
даналық белгісі екендігі, қарттардың ӛмір тәжірибесінің жастар үшін ӛте 
қажет екендігі. (К.Сегізбаев. Біз қалада тұрамыз, 174 б.; С. Досанов. Бақ пен 
тақ, 17-19 бб.). Үлкеннен сабақ алуды үлгі ететін осы ертегі қазақ ұлты 
ертеден-ақ ұлт тәрбиесіндегі басты қазығын айқындап алғандығын кӛрсетеді, 
ұғындырады.
Адамдардың бір-біріне деген адалдығы, жақсылыққа бой түзеуі, ынсап, 
ар-ұят сияқты адамгершілік кодекстер әңгімеленетін 
«Жетімнің ақысы»
атты 
ертегінің интертекст ретіндегі қызметі адамдарға ата-бабалары ұстанған, 
армандаған түзу жолды кӛрсету. Ертегі арқылы игілікті, қайырлы іс жасауға 
шақырады. М. Байғұт қоғамда белең алып отырған адамдар бойындағы 
ашкӛздік, дүниеқорлық сияқты адамгершілікке жат, жағымсыз мінез-
қылықтарға «бабалар сӛзін» қарсы қоя отырып, интертекстуалдылық 
байланысты жүзеге асырады. Қазіргі қоғамда кӛтеріліп отырған мәселе 
шешімін ӛткен мәтіндерден іздейді. Жазушы оқырмандарына ӛмірде «ненің 
маңыздырақ» екендігін түсіндіру үшін фольклорға жүгінеді. 
Интертекстуалдылық байланыстың ұмытылған немесе жартылай 
ұмытылған мәдени кодтарды жаңғыртудағы қызметіне мына бір мысал 
дәлел: 
- Сонымен «Машат» сӛзінің неден шыққанын, түп-тӛркінін түсіндіріп 
бере алмадыңдар, - деді Ләскер-жерлес.
...Бұлаңдаған Бурылдың 
Маңдайында машат бар, 
Марал ішсе таусылмас. 
Құйрығында құдық бар, 
Құлан ішсе, тасылмас... 
- Маңдайында машат бар дейді, білдіңіздер ме?! Білмесеңіздер, біліп 
қойыңыздар, машат деген – бұлақтың баламасы. Түркі тілінде болған, қазір 
біздің бауырластардан қырғыз тілінде «башат» түрінде қолданылады ғой, 
білесіздер ме, оларда осылайша сақталып қалған. ... Бір кезде ӛзінен кішірек, 
бұлақтан, бастаудан үлкенірек су мӛлдіреп ағып жатса, ата-бабаларымыз 
машат депті ғой. Ұзынмашат, Келтемашат, Үлкенмашат, Машат содан 
қалған. Марал да кӛп болған маңай осы. Шіркін-ай, марал да құрып кеткен 
бұл ӛңірден, марал кешіп ішетін машат сӛзі де жоқ болғандай...
(М.Байғұт. 
«Машаттағы махаббат», 20-23 б.).

Жазушының әңгімесінде «Қобыланды батыр» жырының үлкен бӛлігі 
берілген.
 
Мәтінаралық байланыстың орын алуы ұмыт болған жер 
атауының мағынасын анықтаудан туындағанын кӛреміз.
Осы үлгідегі «мәтін ішіндегі мәтіндер» оқырмандардың бір бӛлігі үшін 
бұрынғының қайта жаңғыруы болса, екінші бір бӛлігі үшін ол білмеген, 
естімеген жаңа дүние болуы да мүмкін. Осы себепті, тарихи тұрғыдан 
маңызы бар, мәдени-танымдық ақпарат беретін, руханият тұрғысынан құнды
болып табылатын, ұлттық білімімізді дамытатын «мәтін ішіндегі мәтіндер» 
әр заманның қажеттілігі деп есептейміз. 
Интертекстуалдылық құбылыстың ұлттық мәдениетіміздің қандай да 
бір бӛлшегін жаңғыртудағы орнын осындай мысалдар арқылы бағамдауға 
болады. 
Сонымен интертекстуалдылық құбылыс мәтіндерде бұрыннан орын 
алып келгенмен, енді ғана зерттеу нысанына нақты іліне бастаған тілдік 
құбылыс. Аталмыш құбылыстың орын алуы себебінде уақыт кеңістігі 
тұрғысынан келгенде айырмашылықтар жоқ емес. Мысалы, ӛткен ғасырларда 
әр түрлі халықтардың фольклоры арасында кездесетін ортақ сюжеттердің 
болуы интертекстуалдылық байланысты кӛрсетсе, осы байланыстың 
нәтижесінде алмасып алынған сюжеттік желілердің ӛңделіп, сұрыпталуы 
арқылы әр түрлі халықтың ұлттық болмысына, тұрмысына, түсініктеріне 
негізделген нұсқалары пайда болған. Қазіргі зерттеулер интертекстуалдылық 
байланыстың дамуын мәдени кеңістік ӛрісінің кеңейуімен байланыстырады. 
Қазіргі кӛркем шығармаларда фольклорлық шығармалардың интертекст 
ретінде жұмсалуы рухани жаңғыру, ұлттық сананы жаңғырту, ұлттық 
болмысты, ұлттық келбетті сақтап қалу тәсілі ретінде кӛрініс береді. Олай 
болса, интертекстуалдылыққа әдеби-тарихи және кӛркемдік-эстетикалық, 
мәдени фактілерді жаңғырту тән, сондай-ақ интертекстуалдылық құбылыс 
мәтіндердің ӛміршеңдігінің белгісі, қозғаушы күші ретінде де сипаттала 
алады. 
Қорыта айтқанда, фольклорлық шығармалардың қазіргі кӛркем 
шығармаларда кӛрініс беруі интертекстуалдылықтың мәденитанымдық 
қызметімен байланысты. 
Бірінші тараудың 

жүктеу/скачать 0,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: