Қабылдаған: Дүйсенова Ж. Тобы: жга 311 Орындаған
жүктеу/скачать 66,53 Kb.
|
БӨЖ. Назар М.
- Бұл бет үшін навигация:
- Дамудың биогенетикалық теориялары
| Негізгі бөлім
Психикалық даму теориялары Психикалық даму теориялары – басты мәселе психикалық даму теорияларын құру. Эволюцияның әртүрлі түсінігі өз ізін қалдырды психикалық даму теорияларының мазмұны. Кейбір теорияларға назар аударылды психикалық дамудың эндогендік (ішкі) себептері, басқалары – бойынша экзогендік (сыртқы). Психикалық даму теорияларын жіктеу кезінде екі параметр қолданылады: біріншіден, бұл дамудың қайнар көзі, қозғаушы күші, екіншіден – аймақ, даму саласы. Психологияда бала дамуының табиғаты, оның қозғаушы күштерінің ерекшеліктері туралы көптен бері пікірталас бар. Биогенетикалық және социогенетикалық психикалық даму концепциялары болып бөлінеді. Дамудың биогенетикалық теориялары Адам дамуының биогенетикалық теориялары баланың туа біткен ерекшеліктеріне негізделген. Олар мінез-құлықты жеңілдетілген механикалық түсінуге бейімділікпен сипатталады, оның анықтаушы факторы тұқым қуалаушылық болып табылады. Дамып келе жатқан тұлғаның сапалық және сандық сипаттамалары тұқым қуалаушылықпен анықталады, ал қоршаған орта тұқым қуалаушылық өзара әрекеттесетін реттеуші, дамытушы қызметін атқарады. Бұл Э.Геккель мен С.Холлдың «биогенетикалық заңын» рекапитуляциялау теориясында айқын көрінді. Оның пікірінше, онтогенез – филогенездің қысқартылған қайталануы. Адам эмбрионы өзінің құрсақішілік тіршілік ету кезеңінде бір жасушалы тіршілік иесінен адамға дейінгі дамудың барлық кезеңдерін қайталайтыны сияқты, бала да адамзат тарихының негізгі кезеңдерін жаңғыртады: 1) жабайылық кезеңі; 2) аңшылық; 3) бақташылық; 4) ауыл шаруашылығы кезеңі; 5) коммерциялық және өндірістік кезең – ақшаға, саудаға, айырбасқа қызығушылық. Биогенетикалық тұжырымдаманың тағы бір нұсқасын неміс «конституциялық психологиясының» өкілдері әзірледі. Э.Кречмер мен В.Яенш адамның физикалық түрі мен оның даму ерекшеліктері арасында қандай да бір байланыс болуы керек деп есептеді. Э.Кречмер барлық адамдарды ось бойымен, циклоидты (оңай қозғыш, өздігінен жүретін, көңіл-күйі тұрақсыз) бір полюсте, ал екінші жағынан шизоидты (тұйық, жанаспайтын, эмоционалды шектелген) түрлерге орналастыруға болады деп есептеді. Жасөспірімдік кезең циклоидты жарылыстармен байланысты болды, ал интроспекцияға деген құштарлықпен жасөспірімдік «шизоидтық» кезең деп жарияланды. Бала психикасының ең айқын инстинктивті табиғаты психологияның этологиялық бағытында көрінеді, мұнда адамның мінез-құлқы туа біткен рефлекстердің тізбегі ретінде қарастырылады. Неміс ғалымы К.Лоренц адамның мінез-құлқын жалпы жануарлардың мінез-құлқының бір түрі ретінде зерттеген. Оның идеялары бойынша адам өмірі басқа жануарлар тіршілігінен түбегейлі айырмашылығы жоқ және инстинктивті түрде анықталған мінез-құлық формаларының тізбегін білдіреді. Ол барлық жоғары және таза адамдық көріністерді – достық, сүйіспеншілік, соғыс, қызғаныш, сүйіспеншілік және т.б. – жеке адамның өмір сүруіне және түрдің сақталуына бағытталған туа біткен инстинкттердің көрінісі ретінде түсіндіреді. Биологиялық мақсаттылық оның теориясының негізгі құндылығы және негізгі түсіндіру принципі болып табылады. С.Фрейдтің психосексуалдық даму теориясы да психикалық дамудың қайнар көзі туа біткен инстинкттер мен жетектер екендігіне негізделген. Алайда оны биогенетикалық тәсілге жатқызу дұрыс болмас еді. Дамуға екі фактор әсер етеді: инстинкттер және оның қысымымен организм бейімделетін орта. Бала белгілі бір қуатпен туады - адамның жыныстық қалауларының негізінде жатқан «либидо». Фрейд бала дамуының барлық процесін 4 кезеңге бөлді: ауызша, анальды, фалликалық кезең, жасырын кезең және жыныстық кезең. Әрбір кезеңде «либидо» дененің бір немесе басқа аймағында шоғырланған, оның тітіркенуі бала үшін маңызды қажеттіліктерді қанағаттандыруға әкеледі. Мысалы, нәрестелік шақта либидо ауыз қуысында, тілде және ерінде шоғырланған және емшек сүтімен байланысты. Сондықтан ауыз қуысына байланысты қажеттіліктерді жеткіліксіз қанағаттандыру келесі кезеңдердегі баланы баяулатуы мүмкін, оның депрессияға ұшырауына және т.б. Қажеттіліктер шамадан тыс қанағаттандырылса, балада қоршаған ортаға шамадан тыс тәуелділік (конформизм) пайда болуы мүмкін. Осылайша, қажеттіліктерді қанағаттандырмау пассивтердің бекітілуіне әкеледі, төтенше шиеленіс тудырады, невроз тәрізді күйлерді, белгісіздік, қыңырлықтар және басқа да ауырсыну белгілерін тудырады, немесе регрессия құбылыстары - мінез-құлық мотивациясының ең төменгі деңгейіне оралу. Баланың мінез-құлқының негізгі мотиві - инстинктивті тілектерді қанағаттандыру («рахаттану принципі»). Дегенмен, өмірдің алғашқы жылдарында, ересектердің талаптарына жауап ретінде, бала бірте-бірте өзінің тікелей импульстарын қанағаттандыруды кейінге қалдыру қабілетіне ие болады. Жазалаудан қорыққандықтан, ол өзінің мінез-құлқын бақылап, инстинкттік қалауларын тежей бастайды. С.Фрейд «Мен» немесе «эго» деп атаған психиканың келесі инстанциясы осылай туындайды. Кейіннен ішкі өмірдің келесі деңгейі («суперего») пайда болады, бұл кезде айналасындағы адамдардың талаптары мен құндылықтары оның өзіне қойылатын талаптарға айналады. Психикалық дамудың периодизациясы баланың инстинкті қозғаушы күшін қанағаттандыру әдісіне негізделген. С.Фрейдтің ізбасарлары – нейрофрейдтер Э.Фромм, Дж.Хорни, Э.Эриксон және т.б. бұл процесті кеңірек әлеуметтік контексте қарастырып, баланың «менін» қалыптастыруда тәрбие жағдайларына үлкен рөл атқарды. Батыс психологиясындағы психоанализдің қазіргі кездегі ең танымал бағыттарының бірі – Дж.Боули мен М.Айнсворттың бекіту теориясы. Сондай-ақ баланың анасымен ерте қарым-қатынас тәжірибесіне назар аударылады. Алайда, бұл теорияда анаға байлану алғашқы биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандырудан емес, қорғаныс пен қауіпсіздікті қамтамасыз етумен байланысты. Нәрестенің жабысуға бейімділігі генетикалық және эмоционалды түрде анықталады, бірақ байланыстыру сапасы ананың мінез-құлқына байланысты.щ жүктеу/скачать 66,53 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|