§ 84. АНАЛИТИКАЛЫҚ ФОРМАНТТАР

₂₅₀ 251

сымша мен бір көмекші етістіктен кұралады. Аналпти-калық форманттар тілімізде өте жиі қолданылады. Сон-дықтан олар сан жағынан өте көп. Бірақ, соған қара-май, олардын. компоненттерініц орны мейлінше берік, қүрамы тұрақты болады. Аналитикалық форманттар-дың компоненттерінін, түрактылығына байланысты, әр-бір аналитикалық формант белгілі бір қүрамда, белгілі бір мағынаны білдіретін формант түрінде калыгітасады. Мысалы, бара алмады десек, -а алма форманты субъек-тінің бару мүмкіндігі болмағанын білдіреді, ал көре сал десек, -с сал форманты қимыл, іс-әрекеттіц немкүрай-ды жасалуын білдіреді.

Әрбір аналитикалық форманттың өзді-өзіне тән ма-ғынасы бар, демек, әр форманттың семантикасы бір-бі-рінен өзгеше болады. Ол мағыналардың өзгеше болуы формант компоненттерінін, бір-бірінен ажырайтын ерек-шеліктеріне байланысты. Мысалы: көріп қой, көре қой деген екі аналитикалы етістік лексикалық мағынасы бір, бірақ грамматикалык. семантикасы бірдей емес. Бү-лардың грамматикалык семаитикасының бірдей болма-уына тек форманттарындағы айырмашылық қана себеп болып түр. Өйткені бүлардың біреуінің аналитикалық форманты (қосымшасы) in қой, екіншісі е қой, де-мек, форманттардың екіпші компоненттері бірдей (қой) болғанымен, бірінші компоненттері бірдей емес, екі басқа (-іп және -е), осыған орай екі аналитикалық қо-сымшанын, семантикасы, сәл де болса, бір-бірінен бөлек-тенеді. Сокдай-ақ, ала крй, ала сал, ала көр, ала бер, ала түс, ала жүр... деген аналитикалы етістіктердің де бәрінің лексикалық мағыналары біреу-ақ (бер деген етістіктің лексикалық мағынасына қарама-қарсы ұғым-ды білдіретін ал етістігінің негізгі мағынасы), деген-мен, олардың әрқайсысының семантикалық реңктері басқа-басқа. Мүнда олардың басқа-басқа болуларына аналитикалық компоненттерінің екінші компоненттері — көмекші етістіктердің баска-басқа (қой, сал, көр, бер; түс, жүр) болулары себеп болып түр. Ал керісінше, алып ал, біліп ал, жазып ал, көріп ал, салып ал, оқып ал...
дегендерді алсақ, бүл аналитикалық етістіктердің лек-сикалық мағыналары басқа-басқа. бірақ бәрініц де се-мантикалық реңктері бірдей. Аналитикалық форманттар аналитикалык формалардын. мағыналары және функ-цияларымен тікелей байланысты, өйткені аналитикалык формалардың (аналитикалы етістіктіц) жүйесі анали-

т1Ікалык форманттардың мағыналары мен функцияла-рьінаи қүралады. Олай болса, ол жүйені білу үшін бүл категорняның негізгі арқауын — аналитикалық фор-щанттардың қүрылысы мен семантикасын айқындау қа-жет. Төменде сол аналитикалык форманттардың басты-басты түрлерінің семантикасы сараланып, оларға қыс-каша сипаттама беріледі.

А.налитикалық форманттардын жасалуының мына сиякты жолдары бар. Ең алдымен, олар жетекші етіс-тікке қосылып айтылған косымша мен кемекші етістік-тердіц бірлестігі түрінде жасалады. Мысалы, барып ал, көріп ал дегендегі -п ал форманты. Бүл жерде ал етістігі, жетекші етістік пен көсемшенін, -п жүрнағы ар-кылы жалғасып түр. Осы жалғасым аркылы ал етістігі субъектінің қимылды өзі үшін жасауын білдіретін көр-сеткішке айналған. Ал етістігі кесемшеніғі, -п жүрнағы-сыз бүл мағынаны бере алмайды. Сондықтан олар бір-ге, бір бірлестікте қаралуы керек. Міне осындай бірлес-тіктер (-п ал) етістіктің аналитикалык форманты деп аталады.
Мүндай форманттын, күрделі түрі де болады. Мыса-лы, қулап бара жатыр деген аналитикалык формалы етістік -а жат (бара жатыр) жалаң форманттың алды-на кесемшеніғі, -п жүрнағы қосылған сөзді қосып айту аркылы -п бара жатыр деген күрделі формант түрінде айтылған.
Аналитикалық форманттар көсемше, есімше, рай, шақ көрсеткіштері қосылған жетекші етістіктерге ет, еді, екен, емес, жоқ көмекші сөздерді тіркеп айту арқы-лы жасалады. Мысалы: барып еді, көрген екен, болар емес, білген жоқ дегендердегі -п еді, -ген екен, -ар емес, -ген жоқ деген сияқтылар. Мүндай форманттар етістік-тің қандай грамматикалық категориясыньщ косымшасы арқылы жасалса, сол категорияға қатысты болады.
Аналитикалық форманттар жасауға көсемшенің -п және -а, -е, -й жүрнақтары актив катысады. Бүл жүр-нақтар арқылы -п ал, -а ал, -е ал, -п бер, -а бер, -е бер сияқты көптеген формалар жасалған.
Есімшелер аркылы жасалған аналитикалық фор-манттар есімшенін, -қан, -ар, -атын, -ушы жүрнақтары мен еді, бол көмекші етістіктердің тіркесінен -қан еді, -йр еді, -атын бол сияқты формант турінде жасалады.

Қөссмше, есімшелердін жүрнақтарынан басқа ана-

253

252

литикалық форманттар жасауға шартты райдың, қалау райдың жұрнақтары да катысады. Мысалы: -са еді, -са игі еді, -ғай еді т. б. сияқтылар.

Аналитикалық форманттар құрамы жағынан әр түр. лі болады. Олар күрамында қанша көмекші етістіктің болуына байланысты бір көмекшілі, екі-үш көмекшілі болып келе береді. Мысалы, батып барады, күйіп барсі-ды десек, мүндағы аналитикалык. формантта (-ып бар) тек бір ғана бар толымды көмекші етістігі катысып түр. Ал, осы аналитикалық етістікті батып бара жатыр, ку-йіп бара жатыр деп айтатын болсақ, мүндағы аналити-калық формантта (-ып бара жатыр) бар, жат деген екі толымды көмекші етістік қатысып түр. Міне, осылайша құрамындағы көмекші етістіктердің бір немесе бірнеше болуына байланысты аналитикалык форманттар жалаң және күрделі аналитикалық форманттар болып, екі топ-қа бөлінеді. Мысалы, егер аналитикалық формант -п ал, -п бер, -п қой, -п еді т. б. сияқты бір көмекші етістікті болса, аналитикалық форманттын дара түріне жатады, егер аналитикалық формант -п қоя берді, -п кеп қалды, -п кеп жібер сияқты болса, аналитикалық форманттың күрделі түріне жатады.

Аналитикалық форманттар сөйлемде қолданылу мақ-саттарына карай әр түрлі мән-мағыналар мен косалқы түрде үғынылатын әркилы реңктерге ие болады. Мысал үшін мына төменде келтірілген көсемшенің -п және -й жұрнақтары арқылы жасалған жалаң аналитикалық форманттардын салыстыра берілген материалдарын қа-раңыз:
1. -п ал форманты же- 1. -й ал форманты же-
текші етістікке жалған- гекші етістікке тіркескен-

ғанда, субъект өзге істі де, оған сол амалды жү-

коя тұрып я басқа іске зеге асыру я орындау

көшпей тұрып (осы),әре- мүмкіндігін (бар, жоқ)

кетті әуелі өзі үшііг, өз білдірерліктей реңк жа-

мүддесі үшін жүзеге асы- майды. Мысалы: бітіре

рып алуды қалайтындай аласың ба, бітіре алмай-

23. 
    -п бар форманты жетекші етістікке амал-дьін бірте-бірте я үдеуін (дамуын, өнуін, өсуін),
    
0. 
   бәсеңдеуін (солғында-уьін, азаюын) білдіретін-дей реңк үстейді. Мыса-ды: кетіп барады; тасып барады; көшіп барады; бітіп барады; таусылып барады; кеш батып бара-ды; ауыл көркейіп бара-ды т. б.
   

23. 
    -п бер форманты жетекші етістікке амалды бөгде (баска) адам үшін істелетініндей реңк үстей-ді. Мысалы: айтып бер; жазып бер; көріп бер; шешіп бер; тусіндіріп бер; көрсетіп бер; алып бер; алдырып бер т. т.
    

23. 
    -п кел форманты же-текші етістікке амалдың бірте-бірте я дамуын (өс-уін), я бәсендеуін (сол-ғындауын) білдіретіндей реңк жамайды. Мысалы: өсіп келеді; көркейіп ке-леді; есейіп келеді (-п бар форматымен сино-нимдес).
    

23. 
    -й бар форманты жетекші етістікке тіркес-кенде, оған өзінің (кө-мекші етістіктің) негізгі мағынасын қосады, бірак жетекші етістік көмекші етістік арқылы аталатын амалдың не мақсатын, не одан бүрын (алдын ала)
    

жол-жөнекей істелетін амалды білдіреді. Мыса-лы: ала бар; қарай бар; көре бар; сұрай бар; тың-дай бар; оқы-и бар т. б.

23. 
    -й бер форманты жетекші етістікке амал-ды тоқтаусыз (тоқтатпай) жүзеге асыра беруді нұс-қайтындай реңк жамай-ды. Мысалы: жаза бер; көре бер; сөйлей бер; тыңдай бер; ала бер; ту-сіндіре бер т. б.
    

0. 
   -й кел форманты же-текші етістікке дәйім -й (-а, -е) немесе -ып (-іп, -п) формасында тіркесіп, сол амалды аяқтау және одан кейін жүзеге асырылмак-шы әрекетті бастау қар-саңында (алдында) бола-тын кідірісті аңғартатын реңк жамайды. Мысалы: сөйлей келе; ңорыта ке-ле; баяндай келе; сөйлей келіп, қорыта келіп, баян-дай келіп т. б.
   

мән (реңк) жамайды. сың ба? шыдай алған

Мысалы: көріп алды: жу- екек; уйден шыға алма-

лып алды; сыпырып ал- дым т. б. ды; ұйықтап алды; сөй-лесіп алды; жазып алды; көшіріп алды т. б.

0. 
   -п қал форманты5. -й қал форманты
   

жетекші етістікке амал-жетекші етістікке амал-

Дьщ бірден басқа күйгедың кенеттен баска күйге

(динамикадан статикаға)немесе динамикалық про-

Көшкенін білдіретін реңкцестің статикаға кеше

Досады. Мысалы: 1) жа-қойғанын білдіретін реңк

254 255

(ойла-п шығар; қала-п	іиық; жаза іиық; тыңдай
шығар; құра-п шығар	шық; киіне иш қ т. б.
т. б.)	13. -й баста (акалити-

0. 
   -п баста (аналити- калык формант) фор-
   

   калық формант емес).	манты		жетекші		етістікке
   	амалдыц басталуын біл-
   	діретіи		мағына		жамайды.
   	Мысалы: жиыла бистады;
   	жаза		бастады;		жылына
   	бастады; кірісе				бастады;
   	суи	бастады;		ери баста-
   	ды;	көріне бастады; жү-
   	ре бастады т.			б.

1. 
   -п біл (аналитика-14. -й біл (аналитика-
   

лық	формант емес).						лық формант) форманты
							жетекші етістікке амалды
							жүзеге асыра алу кабіле-
							тіне ие болуын			анғарта-
							тындай		мағына	қосады.
							Мысалы:		біле	біл: айта
							біл; көре біл;			жаза	біл;
							түсіне	біл; түсіндірс			біл
							т. б.	-й	бақ
15.		-п		бақ	(аналити-		15.			(аналити-
калық формант)					форман-		калық формант емес).
ты	жетекші				етістікке
амалды шын ықыласпен,
тыңғылықты ниетпен тын-
бай	істеу		(жүзеге			асыру)
мағынасын				үстейді. Мы-
салы:		айтып бақ;				көріп
бақ;		естіп		бақ	(түсінді-
ріп баң; істеп бақ) т. б.							16.		-й біт (аналитика-
16. -п біт (аналитика-
лық	формант) форманты						лық формант еі\іес)
жетекші			етістікке			амал-
ды шегіне жеткізу, аяк-
тап	болу			мағынасын қо-
сады. Мысалы: айтып біт;
жазып біт; жинап біт; та-
сып біт т.				б.			17.		-й жібер (аналити-
17. -п жібер (аналити-
калық формант)					форман-		калық формант емес).
ты		жетекші			етістікке

амалд.м бірден кенет
(тсз) орындау я жүзеге

асыру рсцкін жамайды.

Діысалы: айтып жібер;

алып окібер; жылап жі-

берді; ку.гіп жіберді; ай-

қайлап жіберді т. б.

18. -п қара (аналити- 18. -й қара (аналнти-

калык формант) фор- калық формант емес).

манты жетекші етістікке

амалды жүзеге асырып

көру (байқау) мағынасын

үстейді. сопдай-ақ, белгі-

лі илтонациямен айтып,

зіл тастау, сес беру, сақ-

тандыру тәрізді мағына

жамайды. Мысалы: ай-

тып қара: оқып қара; ба-

рып қара; тыңдап қара;

аяғыңды басып қара т. б.

§ 85. ТҰР, ЖҮР, ОТЫР, ЖАТЫР ЕТІСТІКТЕРІНІҢ СИПАТЫ

Лдамзат атаулының кай-кайсысы болсын я жаткаи,

0. 
   түрға.ч, я жүрген, я отырған жағдайда үшырасады (болады) және олардың амал-әрекеті сол аталғаи қа-лыптыи бірінде жүзеге асады. Осындай табиғи күй-жағ-дайлардыи атауы есебінде жұмсалатын етістіктер қалып етістіктері деп аталады. Оларға жатыр, жүр, гұр, отыр етістіктері жатады. Амал-әрекет қанша-лыкты шапшаң я қаншалықты созалаңдап жасалса да, осы төрт түрлі қалыптьщ бірінде ғана жүзеге асуға лайық немесе көрінуі ләзім. Сондықтан осындай іс-әрекет-тің белгілі кеңістікте және мезгіл-мезетте өтуіне байла-нысты туатын неше алуан аса нәзік көріністері мен кұ-былыстардың бірсыпырасы тілімізде осы төрт етістіктің кызмегі аркылы беріледі. Осыған орай, бүл төрт етіс-тіктің формаларында да, семантикалық реңктерінде де, функцияларында да бәріне ортақ бірыңғай ерекшелік-тер мол.
   

Ең алдымен бұл төрт етістік (жатыр, жүр, тұр, отыр) өзді-е.гіне тән түпкілікті лексикалық мағыналарын толық сактап, барлық парадигмалық (морфологиялық) фор-

258 ²⁵⁹

маларда түрленіп, дербес синтакснстік қызметін түгел атқарып отыратын негізгі етістік есебінде қолданылады (ат ңорада түр; сіз жүре беріңіз; сәби бесікте жатыр; үлкендер есік алдында отыр; қорада түрған сиырлар өріске беттеді; төрде отырған ақсақал әңгіме айтый отыр). Сонымен қатар, бұл етістіктер аналитикалық тір-кесте жәрдемші (көмекші) етістік ретінде жұмсалады ( күн жауып түр: қырықтықшылар қой ңырңып жатыр; Сәкен хат жазып отыр т. б.). Сөйтіп, бұл етістіктер әрі жетекші, әрі көмекші етістік бола береді.
қоя жүр дегендердін семантикалары бір емес. Олардың араларынан тыңғылықтылық және жол-жөнекейлік не-месе түбейттілік және жүрдім-бардылық тәрізді нәзік айырмашылық аңғарылады. Әрине, бұл айырмашылық

0. 
   жетекші етістікке жалғанған көсемшенің -ып және -й косымшаларының екі басқалығына байланысты. Ал, бүл төрт етістіктің көмекші болып, осы дәнекерлермен селбесіп, аналитикалық формант күрағандағы беретін реңктері мынадай:
   

Екіншіден, бұл төрт етістіктің әрі жетекші етістік ре-тінде, әрі көмекші етістік ретінде қызмет атқару қабілет-тері де, түрлену жүйесі де бірыңғай болғанымен, олардын, лексикалық мағыналары, әрине, басқа-басқа, демек, төрт түрлі. Мысалы: Найзатастың басында бір кісі түр; Най-затастың басында бір кісі отыр; Найзатастың басында бір кісі жүр; Найзатастың басында бір кісі жатыр де-гендердегі төрт етістіктің мағынасынан төрт түрлі калып ашык, түсініледі. Тыныиі түрған адам едім, тыныш отырған адам едім, тыныш жүрген адам едім; тыныш жатңан адам едім деген сөйлемдерде де қалып етістік-терінің формалары, орындары, кызметтері бірдей болған-мен, олардың семантикалары басқа-баска. Сондай-ақ, Абзал сурет көріп түр; Абзал сурет көріп отыр; Абзал сурет көріп жүр; Абзал сурет көріп жатыр десек те, субъекті (Абзал), объект (сурет), амал процесі (көр) бә-рінде де біреу-ак, бірақ процестің өту қалпы, сипаты бө-лек-бөлек екені соңғы етістіктерден айқын көрінеді. Қалып етістіктерінің семантикалық айырмашылықтары олардың жетекшілік қызметін ғана емес, көмекшілік қызметтерін де не тежеп, не парықсыз қолданбайтындай шекке кояды. Мысалы: жаңбыр жауып түр деуге де, оюаңбыр жауып жатыр деуге де болады. Әрине, екеуінің мағынасында жауу процесінік жакында я алыста бол-уын білдіру жағынан айырмашылык. бар. Дегенмен, жаңбыр жауып жүр я жаңбыр жауып отыр деуге бол-майды. Ендеше, бұл етістіктердің қай жерде қолданылу, қай жерде колданылмау машығына қатысты ерекшелік-тері, ең алдымен, олардың семантикалык сипатына бай-ланысты.
Бүл етістіктердіц көмекші болғандағы семантикалыК реңктері жетекші етістік пен көмекші етістіктің арала-рындағы дәнекерлерге де байланысты. Мысалы: қаря11 отыр жоне қарай отыр; ңүлаң ңойып жүр және құлаҚ

23. 
    -п түр форманты жетекші етістікке амал-дын, өзгеріссіз, бір калып-пен жүретінін я үнемі бо-латынын немесе заттың дағдылы бір қалыптағы күйін аңғартатын реңк қосады. Мысалы: естіліп түр; жанып түр; жауып түр; су ағып тур т. б.
    

23. 
    -п жүр форманты жетекші етістікке амал-дың (әрекетті) үнемі коз-ғалыс я көшу (ауысу) үс-тінде бір калыппен жал-ғастырылып істеле беруін
    

0. 
   қайталана беруін біл-діретін мағына жамайды. Мысалы: (бала) жүріп жүр; ойнап жүр; оқып жүр; күліп жүр; көріп жүр; кездесіп жүр, қыз-мет етіп жүр т. б.
   

23. 
    -п отыр форманты жетекші етістікке амал-Дьің үздіксіз я үздік-соз-ДЫҚ, жалпы алғанда, со-Залаңдап, үзақ болаты-Дьін немесе жалғаса бе-Ретінін аңғартатын мағы-На қосады. Мысалы: ай-Jbin отыр; көріп отыр; \°Чьіп отыр; хабарлап
    

23. 
    -й түр форманты жетекші етістікке амал-дың белгілі бір мезетке дейін (уакытша) жалға-са беруін я істеле беруін білдіретін мағына үстей-ді. Мысалы: түра тұр; жүре түр; отыра түр; жа-та түр; көре түр; жасы-рына тур; қызмет ете түр
    

0. 
   б.
   
   23. 
       -й жүр форманты жетекші етістікке амал-ды жол-жөнекей, немқү-райды түрде орындау не-месе кайталап жүзеге асыра беру мағынасын үстейді. Мысалы: айта жүр; біле жүр; келе жүр; көре жүр; сүрай жүр; аңыл бере жүр т. б.
       

23. 
    -й отыр форманты
    

жетекші етістікке амал-ды я жарыстыра, я жол-жөнекей жүзеге асыруды білдіретін мағына үстей-ді. Мысалы: айта отыр; көре отыр; сөйлей отыр; түсіндіре отыр; баяндай отыр т. б.

260 261

отыр; жазып отыр; сурап отыр: қызмет көрсетіп отыр т. б.

0. 
   -п жатыр форманты
   

жетекші етістікке амал-дыц белгілі бір жерде тоқталмай, үздіксіз, үне-мі, ұзақ жүре я жүргізі-ле беретінін немесе зат-тыц дағдылы күйін біл-діретін мағына үстейді. Мысалы: айтып жатыр; оқып жатыр; сөйлеп жа-тыр; жауып жатыр; істеп (істеліп) жатыр; келіп ( келтіріп) жатыр; көмек көрсетіп жатыр т. б .

0. 
   -й жат (-й жатыр емес) форманты жетекші етістікке амалды я жа-рыстыра, я жол жөнекей жүзеге асыруды аңғарта-тын реңк жамайды. Мы-салы: қарай жат; әңгіме айта жат; көмек көрсете жат; оқып жат т. б.
   

тіркесе береді. Мысалы: тур еді, жур еді, отыр еді, жа-тьір еді, тур екен, отыр екен, жатыр екен, жур екен (ке-ле еді немесе оқы екен делінбейді).
Бұл айтылғандар — жатыр, жүр, түр, отыр етістікте-рінің семантикалык және морфологиялық сипаттарына катысты жалпы және жалкы қағидалар. Бүлар функция жагынан да әрі ете күрделі, әрі аса абстракты грамма-тикалык кызметтер атқарады. Бүл етістіктер амалдың, әрекеттің, қимылдың, козғалыстың т. т. бір калыппен өту процесін және, сонымен бірге, сол процестің кейде үзіліп, кедергіге де үшырап, кейде үзіліссіз, кедергісіз, тынбай дамып я үдеп отыратынын, үзаққа да созылаты-нын білдіреді. Осындай семантикалык. ерекшеліктеріне орай олар (бүл төрт етістік) бір-бірімен тығыз байла-нысты екі үлкен грамматикалық категорияның — яғни амалдың даму кезеңі (фазасы) категориясыныд және нактылы осы шақ категориясынын жасалуына, сарала-нып айтылуына мейлінше еркін қатысады.

Үшіншіден, тіліміздегі өзге етістіктердің негіздері дә-йім бұйрық райдың екінші жағына тән мағынаны білді-ріп, сол кызметте жұмсалса, қалып етістіктері (жат формасынан басқалары) әрі бүйрық райдың екінші жа-ғыныи анайы түрі есебінде (сен тур; сен отыр; сен жур; сен жат), әрі ашық райдыц үшінші жағыныи. формасы есебінде қызмет етеді (ол тур; ол отыр; ол жүр, ол жа-тыр).

Төртіншіден, тіліміздегі өзге етістіктердін. негіздері жіктік жалғауды тікелей кабылдамаса, калып етістікте-рі жіктік жалғауды тікелей кабылдап, накты осы шак кызметін атқара береді. Мысалы: мен турмын; сен тур-сың; сіз турсыз; біз турмыз; сендер турсыңдар; сіздер турсыздар т. б. Осы ерекшелік олардын. аналитнкалы етістік күрамында көмекші болғандарында да сактала-ды. Мысалы: мен тусініп турмын; сен куліп журсің; сіз-<)ер куліп отырсыздар т. б. Сөйтіп, жіктелу жағынан қа-лып етістіктері есімдерге үқсас.
Бесіншіден, логикалық және практикалық талапка карай, тіліміздегі өзге етістіктерге етіс жүрнақтары ко-
сыла береді, ал қалып етістіктерінен өзге етіс форма-лары жасалғанымен (отырғызды, жүрілді т. б ) , өздік етіс жасалмайды (тур-ын-ды емес; отыр-ын-ды емес)
Алтыншыдан, тіліміздегі басқа етістіктердің негізде-ріне толымсыз (суреттемелі) көмекші етістіктер тіркес-пенді. Ал, қалып етістіктері негіздеріне бүл көмекшілер
262
Әдетте, «Қонақгар келіп жатыр», «Қун жауып тур», «Ит уріп жур», «Инженер жумыс процесін тугел біліп отыр» деген сняқты сөйлемдерді кажетінше колдаиа бе-реміз. Осы сөйлемдердегі күрделі етістіктерді алсақ, олардын, қайсысы болсын басталған, бірақ аякталмай, бір қалыпты сарынмен жүріп жаткан белплі бір процес-ті, демек, амалдың болып я жүріп жатқан кезетн білді-реді. Ал осылардағы әр процестің тынымсыз жүріп жат-канын білдіріп тұрған күрделі етістіктін жетекші компо-ненті (кел, жау, үр, біл) емес, оған қосылған -ып (-іп) жүрнағы мен көмекші етістік тіркесі (-іп жатыр; -ып түр; -сы жүр; -іп отыр), яғни соңғы екі компоненттің
бірлігі.
Сондай-ак, Совхоз іиаруашылығы жыл санап өсіп ке-ле жатыр, өте-мөте оның егін саласы кенет өсіп бара жа-тыр деген сөйлемдерден де өсу процесі тынбастан үдеп келе жатқаны, үдеп бара жатканы, демек, есу үстінде екені аңғарылады. Әрине, алдыңғы сөйлемдегі есу про-Цесінен гөрі кейінгі сөйлемдердегі өсу процесі карқын-дьірак, жылдамырақ сияқты болып көрінеді. Бірак еке-уінде де бір-ак процесс бола түра, оныц үдеу қаркынын-да айырмашылык болуы жетекші етістікке (өс) байла-ньісты емес, оған тіркескен көмекші компоненттерге, олардың өзара айырмашылықтарына байланысты (-in *ел + е жатыр; -in бар+ а жатыр). Егер өсіп жатыр мен ^сіп келе жатыр дегендердің бір-бірінен семантнкалық
263

0

акырмашылықтарын ажырата білсек, өсіп келе жатыр мен өсіп бара жатыр дегендердің парқын да айыруы-мызға әбден болады. Өйткені әрбір аналнтикалық фор-манттың өзіне тән мағынасы бслатынын жадымызда ұстасақ, -in кел + е жатыр және -in бар + а жатыр фор-манттарының мағына реңктері тез ажыратылады. Оған форманттардың кұрамдары, түрлері таяныш болады.
Сол сияқты, оқып отырса, шақыртпай-ақ қой; жазып отырса, алаң ңылмай-ақ қой; Ол кезде Абзал техникум-да оқып зкүрді, мен институтта оңып жүрдім, Мен оқып жүргснде, әке-шешем үзбей ақиіа жіберіп туратын еді де, мен оны кезінде алып тұратындықтан, царжыдан та-рықпай жүретінмін деген сөйлемдерді қолдану да — үй-реншікті қүбылыс. Осылардағы оқып отырса, жазып отырса, оқып жүрді (м), оқып жүргенде, жіберіп тура-тын еді, алып туратындықтан, тарықпай жүретінмін тә-різді күрделі етістіктердің көмекші компоненттеріне шартты рай формасы (-ып жат+са; -ып отыр+са), өт-кен шақ формасы (-ып ж үр+ді), ееімше формалары және басқа қосымшалары (-ып жүр-уген + де, -in тур + -үатын еді; -ып тұр+атын+дық + тан; -й жүр + етін + -\-мін) жалғанған. Бұл қосымшалар және толымсыз етіс-тік (еді), әрнне, оларға тиісті грамматикалык мағына-лар жамаған. Дегенмен, кандай формада колданылса да, мүндағы көмекші етістіктер (жат, жүр, тұр, отыр) кесемшенің жұрнағымен (-in) селбесіп, жетекші етістік-' ке басталған процестің тынбай жүріп жаткан кезеңін білдіретін реңк үстеп түр. Ендеше, жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктері жетекші етістікке белгілі дэнекер ар-қылы тіркесіп, оған амалдың я әрекеттің (ұзақтылы-қыскалы) созылып я созалаңдап тынбай жүріп жатқан кезеңін білдіретін мән үстейді. Ал, бұл кезең кай шак-та болса да ұшыраса береді (Амалдың өту сипаты ке-
зеңі категориясы деген тақырыпты қараныз).
Сонымен бірге, мен үйде отырмын, мен үйде мақала жазып отырмын деп те, Сен қайда турсың? Сен не' ай-тып турсың? деп те, Ол тауда жүр, ол тауда не аулап жүр деп те анта береміз. Бірақ осы сенлемдердің қай-сысын алсак та, одан амалдың (әрекеттің) дәл казіргі кезде, сейлеп отырған уақытта жүзеге асып отырғаныи, істеліп жатқанын түсінеміз. Солай болса, жатыр, жүрі түр, отыр етістіктері нақтылы осы шақ мағынасын біл-діру үшін де жүмсалады. Бұлардан басқа бірде-біБ етістік дағдылы осы шақты (ңус үіиады; ит үреді) біл-1
діргенімен, нақтылы, қазіргі осы шақты білдіре ал-майды.
Соиымен, бүл төрт етістік, өздерінің негізгі мағына-лары мен қызметтерін атқарумен бірге, бір жағынан амал-әрекеттің даму кезеңін (фазасын), ету сипатын білдіруге дәнекер болса, екінші жағынан, етістіктін на-ғыз осы шақ категорияеын қүрауға негіз болады. Бұл категорияларды жасауға осы терт етістіктің катысуы-мен кальштасқан мынадай форманттар дәйім жұмсала-ды: -ып жатыр; -а жатыр; -ғалы жатыр; -ып тур; -а тур; -ғалы тур; -ып жүр; -а жүр; -ғалы жүр; -ып отыр; -а отыр; -ғалы отыр; -ып кел + е жатыр; -ып бар + а жатыр т. б.
Бүл форманттардан кейін, қажетінше, еді, екен кө-мекшілері тіркесіп, -ып жатыр еді; -ып жатыр екен; -ып жүр еді; -ып жүр екен: -ып бар+ а жатыр екен... деген сияк,ты суреттемелі (перифразалы) етістік форманттары да жасалады. Сондай-ақ, бүл форманттар арқылы жа-салған күрделі етістіктерге есімше, көсемше, ран, шақ формалары тіркесіп, тиісті грамматикалык мағыналар туғызыла береді. Мысальт: сөйлеп турған адам; оқып отыратын кітап; өтініп отырса; үнемі келіп туратын-бы; аң-таң болып царап отырып қалды т. б.

0. 
   86. БОЛ, ЕТ, Қ Ы Л ЕТІСТІКТЕРІНІҢ КӨМЕКШІЛІК ҚЫЗМЕТІ
   

Б\'л үш етістік әрі жетекші, әрі көмекші болып кыз-мет атқарады. Үшеуінін мағыналарында да, түрлену жү-йелерінде де, функцияларында да, ортақ сипаттар болу-мен қатар, бір-бірінен ерекшеленетін өзгешеліктері де бар. Бірақ бол етістігі өзінше бір басқалау да, ет, қыл көмекшілері езара бірынғайлау. Дегенмен, бұлардың Қай-кайсысы болсынғесімдермен тіркесе койып, күран-ды етістік жасауға аса бейім түрады және сондай тір-кесте өте жиі ұшырайды. Осы өзгешеліктерінен болу ке-рек, әдетте, олардың жетекшіліктерінен гөрі, көмекші-лік қьізметтері басымырак сияқтанып керінедД Мысалы:

Адам бол	адам ет	адам қыл
Алаң болма	алаң етпе	алац қылма
Дайын бол	дайын ет	дайын қыл
Мәз болды	мәз етті	мәз қылды
Қарық болды	қарыц етті	ңарьщ қылды
Қорған болды	қорған етті	қорған цылды

264 265

Осы және осы сняктанған мысалдардан бұл үш етіс-тіктің қүранды етістік жасауда әрі ең негізгі, әрі өте өнім-ді, әрі тіпті жиі қолданылатын сөздер екені аныкталады (Соңғы кезде үш етістіктің қатарына істе (іс + те) деген етістік ене бастағанын ескерте кеткен жөн).
Сонымен бірге, осы мысалдардан бүл үш етістіктің бір-бірінен ажырайтын мағыналык. ерекшеліктері барлы-ғы да бағдарланады. Ол — табиғи кұбылыс, өйткені егер олар мағыналары жағынан да, қызметтері жағынан да дәл бірдей, барабар я тең болса, тілде «босқа» жарысып жүрмеген де болар еді. Ал олардын мағына жағынан абсолютті тен еместігі, әрқайсысына тән өзіндік сипат-тарынан да айкындала түседі. Мысалы: абай бол (абай-ла), сақ бол (сақтан), оқып бол, айтқан бол... деп кол-дануға болғанымен, абай ет, сақ қыл, оқып ет, айтқан қыл деуге болмайды. Бұлардын осылайша ажырауы, әрине, мағыналарының ерекшеліктеріне, соған лайық қалыптасқан тіркесу қабілеттеріне байланысты. Демек, бұдан сөз-сөздін. өздеріне тән мағыналык аясы, қолда-ньуіу өрісі болатыны анғарылса керек.

0. 
   Бүл үш көмекші етістік арқылы жасалатын кұранды етістіктер бір күрделі сөз ретінде жұмсалатындықтан, етістікке тән парадигмалық формалардың бәрі де олар-ға жалғана береді, сондай-ақ олардан тиісті формант-тар арқылы аналнтикалы (сараламалы), перкфразалы (суреттемелі) етістіктер жасала береді! Мысалы:
   

1). Алаң бол	алаң ет	алаң қыл
алаң болады	алаң етеді	алаң қылады
алаң болган	алаң еткен	алаң қылган
алаң болар	алаң етер	алаң қылар
алаң болатын	алаң ететін	алаң қылатын
алаң болғалы	алац еткелі	алаң қылғалы
алаң болма	алаң етсе	алаң қылса
алаң болмашы	алаң етпеші	алаң қылмашы .

0. 
   Алаң оола көрме алаң ете көрме алаң ңыла көрме алаң бола қалды алаң ете қалды алаң қыла қалды алаң болмай қой- алаң етпей крй- алаң қылмсій қой-
   

майды майды майды

алаң бола алмай- алац ете алмай алаң қыла алмай-

мын мын мын

0. 
   Алаң болатын еді алаң ететін еді алаң қылатын еді алаң болған екен алаң еткен екен алаң қылған е к е н
   

алаң болғысы	алаң еткісі кел-	алаң ңылғысы кел-
целмейді	мейді	мейді
алаң болмаса екен	алаң етпесе екен	алац қылмаса екең
		т б.

Сонымен, бол, ет, қыл (істе) етістіктерініц көмекші-лік қызметі өзге көмекші етістіктерден баскаша, демек, бүлардын ең негізгі және /басты кызметі — ееімдерден кұранды етістіктер тудыру.! Олардың бұл «мамандығын» өзге көмекшілер атқара алмайды. «Бол», «ет», «қыл» етістіктерініц жәрдемімен жасалған кұранды стістіктер-дін. соцғы компоиеиті түрленіп, саралама, суреттеме етістіктер жасалуымен қатар (қызмет ете көріңіз. қыз-мет көрсетсе екен т. б.), лексикаланған, идиомаланған түрақты етістіктер көп қалыптасқан.

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: