§ 8. МОРФЕМАЛАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІҚ

₂₀ 23

сінде түбірге әуелі -ыл бөлшегі, одан кейін -ар бөлшегі (айт+ыл + ар) қосылған; екінші сөзде түбірге әуелі -ыл, одан соң -ды бөлшектері (айт+ыл + ды) қосылған; үшінші сөзде әуелі -са, одан кейін -ң бөлшектері (сійт+ са+ ң) косылған; төртінші сөзде әуелі -атын, одан кейін -ыл одан сон, -ды бөлшектері (айт+ыл+дьі) қосылған. Бұл сөздерге де бәріне бірдей ортақ айт деген түбірге жамалған әрбір жеке бөлшек өзінше қосымша мағы-налар үстеген.
Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін осындай бөлшектері м о р ф е м а л а р деп аталады.
Морфеманың да өзіне тән мағынасы (мазмұны) жә-не өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылышы (формасы) болады. Ендеше, морфема деп сөздін, өзіне тән мағына-сы бар ен. ұсақ бөлшегін айтамыз.
Сөздін, морфологиялық құрамындағы морфемалар-дың мағыналары мен қызметтері, әрине, бірдей емес. Морфемаларды ен. алдымен түбір морфема және қосым-ша морфема деп негізгі екі салаға (түрге) бөлуге бо-лады.

5888. 
      оғарыдағы мысалдардағы тіл және айт деген мор-фемалар түбір формалар болады. Ал, оларға қосылған -і (тілі); -сіз (тілсіз); -ыл (айтыл); -ар (айтылар); -са (айтса; -ң (айтсаң); -ды (айтылды); -атын, (айтатын); -ың, (айтатының); -а (айтатыныңа) морфемалары ко-сымша морфемалар.
      

Түбір морфеманы да, қосымша морфеманы да әрі қарай мүшелеуге болмайды.

{Гүбір морфема — сөздің әрі қарай бөлшектеуге кел-меитін ен түпкі негізі. Бұл түпкі негіз сөздін, қүрылусы-нын, да, мағынасынын. да негізгі үйтқысы больщ есепте-леді. Өйткені түбір морфема сөздігі негізгі л|іксикалық мағынасын білдіреді. Түбір морфема қатыспаса, қо-сымша морфеманын. бірде біреуі яки бірнешеуі ко-сылып та ешқандай мағынаны білдіре алмайды және сөз де бола алмайды. Ендеше, түбір морфема ең негіз-гі морфема болып саналады. 'Түбір морфема өздігінен жеке тұрьш семантикалық жағынан да, қызметі жағы-нан да дербес сөз бола алады. Мүндай жағдайда түбір морфеманьщ мағынасы мен сөздін. мағынасы бірдей бо-лып шыға^береді. Мысалы, бас, тіл, жол, кел, жүр мор-фемаларын алсақ, олардын. әрқайсысы әрі түбір мор-фема, әрі жеке сөз бола алады.
Ал бастық, тілиіі, келісім, қолтьщта деген сөздерді алсақ, олар — құрамында түбір морфемалары да, қо-сымша морфемалары да бар сөздер. Бұларда түбір мор-фемаларынын. мағынасы мен сөздің мағынасы бірдей емес, өйткені олардын. қүрамдарында түбір морфема-ның негізгі мағынасы да, онын. үстіне қосымша морфе-малар арқылы жамалған үстеме я қосымша мағынала-ры да бар.

Түбір морфема дара түрде де, косымша морфеманы қосып алып та жеке сөз ретінде қолданылатыны сияқ-ты, кайталанып та (тау-тау, қора-ңора), баска түбір морфемамен қосарланып та (тау-тас, қора-қопсы), бі-рігіп те (белбеу, басқүр), тіркесіп те (он екі, қара сүр) жеке сөз ретінде жүмсала береді. Сонымен қатар, он-дай қайталанған, біріккен, тіркескен түбір морфемалар-ға қажетінше қосымша морфемалар жалғанып та қолданыла береді.

Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып, оған қо-сымша мағыналар үстейтін морфемаларды айтамыз.
Қосымша морфемалар ез ішінде жұрнақтар, жал-ғаулар және қосалкы сөздер деген үш топка бөлінеді. Бүл қосымшалардын, жүрнақтар деп аталатын түрі жа-лаң сөздерді жасау үшін қолданылады да, қосалқы деп аталатын түрі сөз тіркестері мен қүранды сөздерді жа-сау үшін қолданылады. Ал, жалғаулар деп аталатын түрі жүрнақтар мен қосалқы сөздер арқылы жасалған жалан. және күрделі сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін қолданылады./Қосалкы сөздер жайындағы мәлі-меттер әрбір сөз табынын, тұсында айтылып отырыла-дыт Қосымша морфемаларда мағыналық дербестік те, түлғалык дербестік те болмайды. Өйткені қосымша морфемада жеке түрғанда өзіне тән арнаулы дербес мағына болмайтындықтан, ол (қосымша) түбірдің қа-тысынсыз жеке-дара қолданылмайды. Сондай-ақ қо-сымша морфема жеке-дара қолданылмай, тек түбірге (сөзге) тіркестіріліп қаиа жүмсалатындықтан, оның түлғасы жалғанатын түбір морфеманың әуеніне еріп, езгеріп, түрленіп отырады. Осы себептен бір морфема-яың дыбыстық бірнеше түрі (варианты) болуы мүмкін. Мыса‘лы, атты кісі, сүтті сиыр, сауулы інген, елеулі мәселе, малды іиаруа, білімді адам дегендегі -ты, -ті, -лы, -дьі, -ді бөлшектері — бір морфеманың әр алуан түрлері.

Ж олы бірді Іжтғжъа&віт&ъдЕ&ырШТУ. қиын күндер

²⁴ 25

бар алдымызда. Ж олдаспыз сол жолда. Бірге асамыз сол асудан (Ғ. Мүсірепов) деген сөйлемдердегі жолы, жолдас, жолдаспыз, жолда сөздерін және асу, асамыз, асудан сездерін алайық. Бұлардьщ бірінші тобының түп-кі морфемасы — жол да, қосымша морфемалары -ы , (жолы), -дас (ж олдас), -пыз (жолдаспыз), -да (ж олда); екінші тобындағы сездердің түпкі формасы — ас деген сөз, ал қосымша морфемалары -у (асу), -а (аса), -мыз (асамыз), -дан (асудан).
Осы жол деген түпкі морфемаға косылып тұрған ко-сымша морфемаларды ауыл, ел, жер, ңалам, майдан сияқты есім сөздерге жапа-тармағай жалғай беруге бо-латыны тәрізді, ас деген сөзге қосылып тұрған қосымша морфемаларды тос, бас, қос, жаз, соқ тәрізді етістік сездерге керегінше жалғап, қолдана беруге болады. Бірақ алдыңғы топқа жалғанатын косымша морфеійа-лар соңғы топтағы сөздерге тікелей жалғанбайтыны сияқты, соңғы топқа жалғанатын қосымша морфемалар бүрынғы топтағы сездерге тікелей жалғанбайды.
Міне, осындай ерекшеліктерден жалпы морфема атаулыға, онан қала берді, олардьщ түр-түрлеріне тән сыр-сипаттар келіп шығады. Ол сыр-сипаттар мь/надай:
Біріншіден, түбір морфемалар мен қосымша морфе-малар бір-біріне парықсыз емес; олардың қарым-қаты-настары белгілі бір заңдарға сүйенеді; олар езара бір-бірімен талғап тіркеседі. Қосымша морфемалар түбір морфемалардың грамматикалық қасиеттері жағынан бі-рыңғай, біркелкі болып келуін қалайды да, олардьщ белгілі-белгілі топ-тобына ғана жалғанады. Мысалы, -па; -саң (жаңпа, жақсаң) морфемаларын тек етістік-терге ғана (жатпа, айтпа, жақсан,, айтсаң) тікелей жалғасақ, -м; -да; -дан (жолы, жолда жолдан) морфе-маларын тек есім сөздерге ғана тікелей жалғай аламыз, керісінше жалғай алмаймыз.
Екіншіден, қай қосымша қосылса да және қанша ко-сымша қосылса да, түбір морфема тұлға жағынан өз-гермейді, үнемі бір қалыпта сақталып отырады. Ал, ко-сымша морфемалар, жоғарыда айтылғандай, тұлға жағынан тұрақсыз, демек, түбір морфеманьщ ерекше-ліктеріне қарай орайласып, өзгеріп отырады. Мысалы, айтьілады, айтылар, айіылғандьщтан, айтылмақшьі, ай-тыңдар, айтысыңдар; күтіле, күтіледі, күтілгендіктен, күтілмекші, күтіңдер, күтісіцдер т. б.
Үшіншіден, бір түрлі қосымша қай түбірге (сезге) және қанша түбірге (сөзге) жалғанса да, олардың әр-кайсысына әр түрлі мағына үстемейді, олардың бәріне де жалпы бір түрлі ғана мағына үстейді. Мысалы, жо-ғарыдағы жат, сат, айт, қақ, шақ тәрізді етістіктердін., сол сияқты, жол, ауыл, асу, ңалам, майдан тәрізді есім-дердін. түбірлері де, мағыналары да басқа-басқа бола түрса да, оларға жалғанатын бір түрлі қосымша морфе-маның әрқайсысы тек өзіне тән жалпы бір мағынаны ғана жамайды. Демек, айтса, сатса, оқыса, жатса, шақ-са дегендегі -са морфемасы осындағы түбірлердің қай-кайсысына болсын бір ғана шарттық мағынаны үстесе, жолым, аулым, қаламым, асуым дегендердегі -ым мор-фемасы олардың бәріне де тек бірінші ж аққа тән тәуелдеу (меншіктеу) мағынасын ғана жамайды.
Төртіншіден, бір түбір морфемаға қажетіне қарай бірнеше қосымша морфема жалғана береді. Бірақ ондай жағдайда қосымша морфемалар бірінен сон. бірі, қалай болса солай қосыла бермейді, тілдін. ішкі зандары-на лайық, белгілі бір жүйе бойынша рет-ретімен тір-кеседі. Мысалы, сауыншыларымыздағы деген есім сөз-дің түбір морфемасы сау, оған әуелі -ын, екінші -шы, үшінші -лар, төртінші -ымыз, бесінші -да, алтыншы -ғы морфемалары қосылған. Сондай-ақ, көрінбегенбісіңдер деген етістік сөзде көр түбір морфемасы болса, оған да бір-бірінен соң бірі тіркескен алты түрлі қосымша мор-фема (ін + бе+ ген+ бі + сің+дер) қосылып түр. Осы екі сөздің, сондай-ақ, өзге сөздердің де қосымша морфема-ларының орындарын ауыстырып (айтайық, сау + иіы +

23. 
    н+ ы м ьіз+ лар+ ғы + да тәріздендіріп), тіркестіруге болмайды, өйткені қосымша морфемалардың да әрқай-сысынын. өзді-өзінін, білдіретін тиісті мағынасы, алатын тиісті орны, атқаратын тиісті қызметтері бар.
    

Сөйтіп, түбір морфема мен косымша морфеманың мағыналарындағы ең негізгі айырмашылық мынау: тү-бір морфеманың мағынасына, біріншіден, әрі нақтылық (конкреттілік), әрі дербестік тән болса, екіншіден, сол мағына тікелей түбірдін. өз бойында болады; қосымша морфеманың мағынасына, біріншіден, әрі тым жалпы-лық (абстрактілік), әрі дербестігі жоқтық тән болса, екіншіден, сол жалпы (абстрактілік) мағына тек сөздің қүрамында ғана тиянақты болып анықталады. Осыған сәйкес, түбір морфема тілдін. өзіне тән мағынасы бар түлғасы (единицасы) ретінде жеке-дара түрып қызмет

26 ₂₇

етсе, косымша морфема тілдің мағыналы түлға (едини-ца) есебінде жеке-дара жұмсалмайды, тек сөздіц қура-мында ғана қолданылады.
Тілімізде тубір морфемалар сан жағынан көп те, ко-сымша морфемалар олардан әлдеқайда аз.
Сөздің қурамы сияқты, морфемалар да — жүйелі қү-былыстар. Олардын. жүйелі құбылыс екендіктерін түбір мен қосымшалардың ара қатыпастарынан да көруге бо-лады. Мысалы, есімшенің -ған (-қан, -ген, -кен), көсем-шенін, -ғалы (-қалы, -гелі, -келі) қосымшалары тек етіс-тік түбірлеріне (негіздеріне) ғана жалғанады (барған, айтқан, келген, кеткен; айтқалы, көргёлі, жеткелі) да, есім сөздерге (зат, сын, сан т. б.) жалғанбайды. Кері-сінше, -иіыл (ш іл) қосымшасы зат есімдерге жалғанып (сауықиіыл, дншіл, қымызшыл) сын есім тудырса -м (-ым, -ім) қосымшасы етістіктен зат есім тудырады (білім, уйіьш, тойым, төзім). Ал, әкең, ағаң, қаламың, тісің, пальтоң дегендердегі -ң, (-ың, -ің) қосымшасы аталған заттарды тыңдаушы (екінші жақтағы) адамға тәуелдеп түрса, аналар, інілер, көлдер дегендердегі
-лар, (-лер, -тар, -тер, -дар, -дер) косымшасы аталған заттар жеке-дара емес, бірнешеу я кеп екендіктерін біл-діріп тұр. Мысалы жылқы, жылқышы және жылқышы-лық сөздерінің негізгі түбірі бір болғанымен, үшеуінін. лексикалық мағынасы үш түрлі: жылқы дегеніміз — мал, жылқышы дегеніміз — оны бағушы адам, жылқы-шылық дегеніміз — жылқы бағу кәсібі.
V Сейтіп, осындай хүіағыналары мен қызметтеріне қа-рай, сөзден сөз тудыратын және сөзден ж аңа форма ту-дыратын қосымшалар (морфемалар) жұрнақтар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар (морфема-лар) жалғаулар деп аталады.^Сөз тудыратын жұрнақ-тар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа туынды сез жасайтын болғандықтан (лексика-грамматикалық) ка-тегория қатарына жатады, форма тудыратын жұрнақ-тар өзі қосылып айтылған сөзінің белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін аныктау үшін қол-данылатын болғандықтан, функционалды-грамматика-лық категория қатарына жатады. Ал жалғаулар сөй-лем ішіндегі сөздерді бір-бірімен байланыстыратын категория болғандықтан, таза грамматикалык катего-рияға жатқызылады. Бірақ қазақ тіліндегі жұрнақтар арқылы сөз тудыру грамматикамен де тікелей байла-нысты. Ол байланыс жұрнақтардьщ мынадай екі түрлі
ерекшеліктерінен айқын керінеді. Біріншіден, жалпы грамматикалық категорияларға тән аса абстрактілік касиет журнақтардан да табылады; екіншіден, грам-матикалык категорияларға тән тиісті ереже берерліктей жүйелі заңдар журнақтарда да бар. Мысалы есім, я етістік тудьіратын журиақтардын. әрқайсысы топ-топ сөздерді қамтиды да, солардыц бәріне де ортақ мағыыа устеп, олардың жалпы көрсеткіші ретінде қызмет ете-ді. Мысалы, аула, арала, тазала, ишмала, ізде, қурмет-те, кілтте деген етістіктер -ла (-ле, -да, -де, -та, -те) журнағы арқылы есімдерден туса, таңдамалы, жана-малы, қурамалы, жылжымалы, қопармалы, жаппалы, ауыспалы деген сын есімдер -малы (-мелі, -палы, -пелі, -балы, -белі) жұрнағы арқылы етістіктерден жасалған. Демек, будан, бідтишіден, әрбір журиақ көптеген сөз-дерге жалғанғанда, тек лексикалық мағынасы басқа жаңа сөздер туғызып қана қоймай, олардың бәріне де бірдей жалпы абстрактілі касиеттерін анықтайтьшы байқалады, екіншіден, белгілі бір грамматикалық кате-горияға тән сөздерді екінші бір грамматикалық катего-рияға ауыстыратыньі көрінеді. Осы жағынан алып ка-рағанда, жүрнактар грамматикалық категорияға тек жақын емес, онымен тікелей ұштасып та, уқсасып та жатады.
Бірақ журнақтар мен жалғаулардыц, әрине, бір-бі-рінен ажырайтын да шегі бар. Ол шек жұрнақтар мен жалғаулардың мағыналарында ғана емес, қызметтері-нен де айкындалып тұрады Мысалы, жалғаулар сөй-лем ішіндегі сөздердің араларындағы әр килы аса жал-пы қатынастарды білдіріп, олардың түр-түрлерінің керсеткіштері есебінде қызмет етсе, жұрғіақтар ол қаты-настарды білдірмей, тек өздері жалғанған сөздерге жа-ңа лексикалық мағыналар үстеумен ғана тынады. Олар-дың бір-бірінен ажырайтын тағы бір шегі қолданылу ерістері мен өрелеріне байланысты. Мысалы, жұрнак-тар қаншалықты көп сөздерге жалғанғанымен, ол сөз-дер бір сөз табыныц немесе сол сөз табына тән бір ка-тегорияның аясында ғана туйыкталып қалып отырады; ал жалғаулар олай туйыкталмайды, олардын, ерісі де, ересі де кең. Мысалы, тәуелдік, септік, көптік жалғау-лары тек зат есімдерге ғана емес, субстантнвтенетін сөздердің бәріне де жалғана береді. Сол сияқты, жік-тік жалғау да сейлемде баяндауыш болатын сездерге талғамай тіркесе береді. Сонымен, сөз тудыратын ко-

28 _2&

сымшалар мен сөз бен сөзді байланыстыратын косым« шалардың бір-біріне ұксас жалпы жактарымен катар, бір-бірінен ерекшеленетін жалқы жақтары да бар.

ЖҰРНАҚТАР
§ 9. ЖҮРНАҚТАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Сөз тудыратын жұрнақтар сөзге (түбірге) жаңа лек-сикалық мағына үстейтіндіктен, өзі жалғанған сөзді басқа бір жаңа лексикалық тұлғаға айналдырады. Мы-салы: ек, егін, егіндік, егінші, егіниіілік сөздерінің тү-бірі бір болғанымен, олардың әркайсысы басқа-басқа үғымдарды (мағыналарды) білдіреді. Бірақ сол басқа-басқа мағына лексикалық та, грамматикалық та ма-ғыналарды қоса қамтиды. Өйткені әрбір сөз, мағына-лық жақтан алғанда, қашан да болсын, лексикалық жә-не грамматикалық мағыналардың бірлігінен құралады.
Сез тудыратын жүрнак өзі жалғанған сөзден (түбір-ден) лексикалық мағынасы басқа ж аңа сөз тудырады. Ондай әрбір жұрнақтың өзді-езіне тән грамматикалық мағынасы, формасы және қызметі болуы күмәнсыз. Мысалы: Шын көңілімен айтар тілегі болса, шындықпен ғана жауап беру парыз (М. Әуезов). Келмеп пе едің жол тосып, жолығуға а улащ а (Абай) дегендерден шын және іиындықпен, жол және жолығуға сездерінің өзара мағыналық та, формалык та айырмашылықтары айқын керінеді. Мұндағы -дық жұрнағы арқылы жасалған шындық сөзінін. де, -ық жұрнағы арқылы туған жолсіқ сөзінің де лексикалық мағыналары шын және жол сез-дерінен. әрине, басқа. Оның бер жағында -дық жұрна-гы жалғанғаннан кейін, сын есім (шын) зат есімге ай-налады да, -ық жұрнағы жалғанған соң, зат есім (жол) етістікке (жольіқ-жолықтым, жолықса т. б.) ауысады. Бұдан жұрнақтар сөзді таза лексикалық жағынан гана емес, «лексика-грамматикалық тұрғыдан да езгеретіні аңғарылады. Солай 'болса, жұрнақтар белгілі сез табы-на және оның ішіндегі белгілі тобына (категориясына) телулі болады.
Егер көк және көкіиіл, үй және үйиіік свздерін са-лыстырып қарасақ, мұндағы -шіл (көкш іл) және -шік (үйиіік) қосымшалары да ездері жалғанған сөздерді 1 басқа сөз табына айналдырмаған, бұрынғы сын есім

(кеі:) сол сын есім калпында, зат есІм (үй) бүрынғы зат есім қалпында қалған да, тек біріншісінде көк де-ген сынның солғын я бәсен, түрін білдіретін кекшіл формасы, үй деген заттың аса кішкене түрін білдіретін үйшік формасы туған. Мағынасы мен қызметіне қарай, жүрнақтар сез тудыратын және форма тудыратын жүр-нақтар деген екі салаға бөлінеді.
Түбірге сөз тудыратын жүрнақ жалғанғаннан кейІн-гі форма туынды негіз/гуынды түбір деп аталып жүр.

23. 
    ұрнактар сол негізге де, сол негізден туған жаца не-гізге де қажетіне қарай жалғана береді. Мысалы, егін-шілік деген сөз ек деген етістік түбірге әуелі — -ін, одан кейін -ші, одан кейін -лік жұрнақтары қосылудан туған да, ұйымдастырушылық деген сез үйы түбіріне ретінше -м, -дас,,-тыр, -у, -шы, -лық жұрнақтары жалғану арқы-лы жасалған. Ж үрнақ арқылы туған (егіншілік, уйым-дастырушылық сияқты) сөздер туынды сөздер деп ата-лады («Туынды сездер») деген тақырыпты қараңыз.
    

Форма тудыратын жүрнақтарды мағыналары мен қызметтері жағынан сез тудыратын жұрнақтар мен сөз байланыстыратын жалғаулардың екі арасындағы, еке-уінін, де ерекшеліктеріне жуықтайтын, категбрйя деіГ қарауға болады. Дегенмен форма тудыратын жұрнақтар сез байланыстыратын қосымшалардан гөрі сөз тудыра-тын косымшаларға жакынырақ. Өйткені форма туды-ратын қосымшалар (жұрнақтар) да өзі жалғанған сөзге (түбірге я негізге) сәл де болса жаңа мағына үс-тейді. Бірақ ол жаца мағына сол сөздің барлық фор-масына өзек болатын негізгі лексикалық мағынасын өз-гертпейді, оған нұқсан келтірмейді. Демек, форма ту-дыратын жүрнақ сөзден, өзі жалғанғаннан кейін де, сол сөздін. (түбірдің я негіздің) негізгі лексика-семантика-лык қазығынан алш ақ әкетпейді. Сол себептен де, бүл форма мен сол сөздің басқа формаларының аралығын-дағы берік семантикалық байланыс үзІлмейді де, бұ-зылмайды да. Мысалы, кел, келме, келер, келмес, кел-ген, келмеген, келетін, келмейтін, келмек, келмекші, ке-ліп, келе, келгелі, келсе, келгей, келгім келеді дегендердін бәрі де түбірдіц негізгі лексикалық мағынасын бұзбай Және сол мағынадан алшақтап та кетпей, оны бе-рік сақтап, бір .сөздіц (кел етістігінің) әр түрлі грам-матпкалық формалары ретінде қызмет етеді. Дәл осы Қағиданы сұр, сұрғылтым, сүриіа, сүрлау, сүршалау, ғүрырак, деген формаларға да қолдануға болады. Сол

30 ЗР

себептен бұл сөздерді сұр сөзінің әр алуан формалары деп қараған дұрыс.

Туынды сөздердін, құрамьіндағы жұрнақтар белгілі бір жүйе бойынша, рет-ретімен жалғанады. Түбірге те-те сөз тудыратын жүрнақтар жалғанады да, олардан кейін форма тудыратын жүрнақтар орналасады. Егер тікелей түбірге әуелі сөз тудыратын және форма туды-ратын жұрнақтар жалғанғандай болса, солардын бәрі-тікелей түбірге де қосыла береді. Мысалы: егіншілері-мізге, уйымдастырушылардың, уйымдастырсімыз деген-дердін, морфемалық қүрамдарын салыстырыңыздар.

23. 
    10. ЖҮРНАҚТАРДЫҢ ҚҮРАМЫ ^
    

23. 
    үрнақтар дыбыстык құрамы жағынан бір дыбыс-ты да, көп дыбысты да бола береді. Мысалы: тіле-к, сура-к,, тсіны-с, сын-а, мін-е, сөйле-м дегендердегі -қ, -к, -с, -а, -е,— жүрнақтары жалғыз-жалғыз дыбыстар ғана. Ал, ор-ақ, түс-ш, шеге-ле, сүз-бе, шап-кы дегендердегі жүрнақтар екі дыбысты да, /дар-гіш, тьірна-уыш, аман-дас, қала-лық дегендерде үш дыбысты. Аіипалы, үзінді, уш қалақ, адамшылың, жергілікті дегендерде терт ды-бысты (-палы, -інді), бес дыбысты (-қалақ, -шылық) және жеті дыбысты (-гілікті) жұрнақтар бар.
    

Құрылымы мен құрамы жағынан жұрнақтар ж a -

лаң жұрнақтар және кұранды жұрнақ-

т а р болып екі салаға бөлінеді.

Жалаң жүрнақ деп мағына жағынан да, форма жа-

ғынан да, белшектенбейтін бір бүтін жұрнақты айта-

мыз. Мысалы: білім, кеспе, малшы, уищыш, уйшік, зке-лік дегендердегі -ім, -пе, -шы, -қыш, -шік, -лік жұрнақ-тарынын, әрқайсысы — мағына жағынан да, тұлға жа-ғынан да біртұтас жүрнақдДОағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрамы жағынан кемі екі я онан да көп жалаң жұрнақтардан қүралып (бірігіп) жасалған жұр-нақтар құранды жұрнақ бо^ады. Мысалы: жамшыльщ, басыңщы, турғылықты, қуранды дегендердегі -шылық, -ыңқы, -ғылықты, -ынды жұрнақтарының әрқаисысы ма-ғына жағынан бір бү-тін форма болғанымен, құрамы жа-ғынан әуелгі екі я үш ж алаң жұрнақтардан бірігіп жасалған күрделі жұрнақтар. Мұндағы -шылық жүрнағы бастапқы -ша және -лық формаларынан, -ғылықты жүр-( нағы -ғы+лық+ты морфемаларынан'қүралып, біріккен-■діктері тұлғаларынан көрініп те түр. ^

Қүранды жүрнақтарға -ымды, -імді (унамдьі, сүйкім-$i)t -ынды, -інді (асыранды, уйінді), -улы, -улі (байлау-

0. 
   ы, елеулі), -малы, мелі, (жалғамалы, төгілмелі), -ың-қы, -іңкі (басьіңңы, көтеріңкі), -қылықты, -кілікті (тың-ғылықты, тупкілікті), -нікі, -дікі (аттынікі, елдікі), -ым-паз, -імпаз (жағьшпаз), -даған, -деген (мыңдаған, жуз-деген), -мсақ, -мсек (сурамсақ, тілемсек), -қыншақ, -кіншек- (жутңыншақ, жеткініиек), -ыншық, -іншек (тау-сыниіық), -ыншақ, -іншек (урыниіаң, сүріниіек% -шы-лык, 'ШІлік (адамшылық, бүлінш ілік), -сымақ,! -сімек (арамсымақ, көлсімек) жұрнактарын және олардын. 03-re де дыбыстық варианттарын жатқызуға болады. Бүл көрсетілген қүранды жұрнақтардың бәрі де есімдерге тән. Қүранды -сыра, -сіре (ңансьіра, естіре), -ырай, -ірей (қужырай, күжірей), -ырқа, -ірке (жатырқа, шө-лірке), -ырқан, -іркен (жабырқан, шіміркен), -ыңқыра, -іңкіре (барыңқыра, жүріңкіре) жұрнақтары етістік ту-дырады.
   

Құранды жұрнақтарды сөз еткенде, мынадай екі түр-лі кұбылысты ескерген мақүл: біріншіден, тіліміздің ды-быстық заңына лайық өзгерілу, ықшамдалу сияқты қү-былыстардың да болатындығы шексіз. Мысалы: -нікі, -ді-кі, -тікі жүрнағы бастапқы ілік септік жалғауының -ның (-нің, -дың, -тың, -тің) қосымшасы мен сын есім тудыра-тын -кі (-қы, -ғы, -гі) қосымшасының бірігуінен жасал-ған. Бірақ қүранды жүрнақ -ніңкі болудың орнына ык-шамдалып, -нікі түрінде қалыптасумен қатар, өзінің құ-рамындағы екінші компонентіндегі жіңішке к дыбысының әуенімен тек жінішке вариантта ғана орныққан. Екінші-ден, қүранды жүрнақ тек байырғы қосымшалардан ғана емес, төл қосымша мен кірме қосымшадан да бірігіп жа-салатыны байқалады. Мысалы, жағымпаз, жузімпаз де-гендерде -ым (-ім) байырғы, төл қосымша да, -паз шет тілден енген кірме қосымша.

0. 
   11. ЖҮРНАҚТАРДЫҢ МАҒЫНАЛАРЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕҚШЕЛІҚТЕРІ
   

Шығу төркіні жағынан бір-бірімен байланысты кейбір Жүрнақтар, мағыналары я бірдей, я жақын болғанымен Де, бірде сөз тудңру ііабілетіне қарай, бірде стилистика-льік реңіне қарай ерекшеленіп келеді. Мысалы, -лық жә-Не -шылықі жүрнақтары, өзара форма жағынан да, ма-ғЫна жағынан да қаншалықты жакын болғандарымен,

32	2-622	33

сөз тудыру қабілеті женінде де, стилистикалык ерекше-лігі (рені) жөнінде де бірдей емес.

Біріншіден, -лық жұрнағы жаңа сөз тудыру қабілеті жағынан аса құнарлы косымша, оның жалғанатын сөзі-нің өрісі де кен; мысалы, бастық, қолтық, қазандық. күз-дік, сыйлық, жоқтық, егіндік, әкелік, дүрыстық, жақсы-лық, үлкендік, төзімділік, білгіштік, оқығандық, айтар-льің... деген сияқты көптеген туынды сөздерді алсақ, ол жұрнақтын. құнарлығы да, жалғанатын сөздерінің ерісі кең екендігі де көрініп тұрады. Ал, -шылық- жүрнағында ондай қабілет аз. Бұл жұрнак, -лық жұрнағы жалғанатын сөздердің бәріне жалғана бермейді. Оны іиаруашыльщ, тіршілік, жаманіиылық, қиыншылық, кеңшілік, жоқшы-лық, күйзелуийлік дегендерден байқаңыздар.
Екіншіден, бұл екі жұрнақтын. қолдану ерекшеліктері мен стилистикалық талғамдары да бірдей емес. Мысалы, Тамағы тоқтық, жүмысы жоқтық аздырар адам баласын (Абай) дегендегі жоқтық, тоңтың сөздерінің орнына тоқ-шылық, жоқшылық сөздерін қолдануға болмайды.
>ГС өздерде болатын синонимдік қасиет жұрнақтарда да болады. Мысалы, -қыш, -ғыш, -кіш, -гіш, -шақ, -шек, -қақ, -ғақ, -кек, -гек, -қыр, -ғыр, -кір, -гір журнақтарЫ) өзара мағыналас (синонимдес). Өйткені жасқаншаң^ үялшақ, мақтаншақ, ңызғаніиаң, үрыншақ дегендер жас-\ қанғыш, үялғьии, мақтанғыш, қызғанғыш, ұрынғыш сез-дерімен мағыналас екені сияқты, урысқыш, тырысқыш дегендер урысқақ, тырысқақ сездерімен мағыналас. Сон-дай-ақ, білгіш пен білгір, үшқыиі пен үшқыр мағына жа-ғынан өзара жақын болса, сүзгіш пен сүзеген, тепкіш пен тебеген сөздері де мағына жағынан бір-бірінен алыс емес Әрине, көргіш пен көреген, күлгіш пен күлегеш, ұшқыр мен үшңалаң деген әрбір жұп сөздер де өзара мағыналас сөздер.
Синонимдес жұрнақтардың мағыналары қаншалықть жақын болса да, олар тең болмайды және мағыналықта, стилистикалық та ерекшеліқтері болады. Мағыналас жұрнактардың жалғанатын сездерінің аясында да езд^а үлкен айырмашылық бар. Өйткені олар, жоғарыда кер-сетілгендей, бір түбірге талғамай қосылхдндарымен де, көбінесе, бірі жалғанған түбірге (сөзгё) екіншісі жалғав байды. Мысалы, ерінгіш деп те, еріншек деп те айта ала мыз, бірақ күлгіш деуге болғанымен, күлшек деп айтуғгі болмайды. Сол сияқты, сүріншек дегенімізбен, сүрінгеі

демейміз. Тырысқақ, бірақ тырысіиақ емес; тепкіш, тебе-ген, бірақ тепкек емес.

Тоқтыша, күркеше, сарайша, төбеше, өзениіе, көлше, сакалиіа, көрпеше дегендермен жарыса тілімізде тоқты-іиақ, күркешік, сарайиіық, төбеиіік, өзеншік, көлшік, са-қалшық, көрпешік сөздері де қолданылады. Бұлардың мағыналары синонимдес, бірақ тең емес. Сол себептен осы екі форманың екеуі де жарыса өмір сүруде. Бүған ақши, бақши, тікши, кекши формалары мен ақырай, қа-қырай, тұқырай, шұқырай, шақырай, мықырай, бүкірей, шекірей, тікірей, кекірей формаларын қоссақ, оның үсті-не сол екі формадан ұштасқан (біріккен) акшырай, бак-шырай, қақшырай, түқшырай, тікшірей, кекшірей форма-ларын қоссақ, әрбір жұрнақтың өз^орм асы , өз мағына-сы, ез қызметі барлығына және олар ешқашан да өзара тегіе-тең болмайтындығына күмансыз сенуге болады. Сол сиякты, ақши мен акси, кекши мен кекси, түкси мен түк-ши тәрізді формалар да осы пікірді қуаттайды. В ү л тә-різді жұрнақтар моносемияльГҚ жұрнақтдр дей аталаДы.
Негізінде бір ғана мағынаны білдіретін жұрнақтЭр-мен қатар, олардың іштерінде кемі екі я онан көп мағы-наны білдіретіндері де бар. Ондай жүрнақтарды көп ма-ғьікалы (полисёмиялық) жүрнақтар деп атауға болады. Мысалы, -қак (-ғақ, -кек, -гек) жүрнағы етістікке жал-ғанып, семантикалық-грамматикалық қызметтері екі бас-ка екі топ сөздер тудырады. Мысалы, майысқақ, жабыс-қақ, қүрысқақ, оңғақ, тайғақ сияқтылар, әрине, сын есім-дер болады да, кескек, іскек, ілгек тәрізділер зат есім болады.,
Көйлекіиең, байпацшақ, беіипетіиең, мәсішең сөздері-не жалғанған -шақ (-шең) жұрнағы бір түрлі мағына үстесе (тудьгрса), әрине, тершең, кіршең деген сөздерде басқа мағынаны білдіреді. Демек, бешпетшең, мәсішең свздерінен бешпет киген, мәсі киген деген мағына түсі-нілсе, тершең, кіршең дегендерден тершіл, кіршіл дегс» мағына аңғарылады.
Сондай-ақ, күлгіш, білгіш, көргіиі, сенгіиі, уққыш, жазғыш сөздерінін. сондарындағы -гіш, (-қыш, ғыш) жұрнағы етістікке жалғанып, белгілі бір Істі үнемі жүзе-ге асыруға кабілеті барлықты бағдарлататын сын есім ІУдырып тұрса, басңыш, сыпырғыіи, сүзгіш, ескерткііи, көрсеткіш, салқындатқыиі, түкіргіш, сорғыш дегендерде белгілі бір амалды жүзеге асыруға керекті құрал-сай-Манның атын білдіретін туынды зат есімдер жасап түр.

34 35

Ал -у жұрнағы жалғанған алңыну, сескену, сасу, жо-оу, оқыту, тәрбиелеу, қызығу, қызғану тәрізді сөздерден белгілі-белгілі іс-әрекеттің аттарын қабылдасак, егеу, ca­ ddy, жасау, бояу, қаіиау, тіреу сияқты сөздерден белгілі құрал-жабдықтардың аттарын ұғынамыз. Бірак -у жұр-нағы таяу (жер), жарау (ат), ңызу (әңгіме), ояу (кісі), кебу (отын), түзу (жол), бітеу (ж ара), жабырңау (кө-ңіл) деген сөздерде белгілі-белгілі сыр-сипат атаулары ретінде қызмет атқаратын сын есімдерді тудырып тұр.
Сөйтіп, алғашқы -қақ, -шен, -гіш жұрнақтарының әр-қайсысы ездері жалғанған сөздерге екі-екі мағынадан жамаса, соңғы -у жұрнағы үш түрлі семантикалық және грамматикалық мағыналар қосып тұр. Бұл сияқты поли-семиялық жұрнақтардыц мағыналары қаншалықты сара-ланғандарымен, олар (мағыналар) өзара бір-бірімен байлаиысты болады.

0. 
   ұрнактардың ішінде дыбысталуы (айтылуы) мен таңбалануы (жазылуы) бірдей болғанымен, негізгі мағы-налары да, туынды мағыналары да бір-бірімен байланыс-пайтын, үштаспайтын тіпті басқа-басқа бір алуан жүр-нактар бар. Ондайлар омоним жүрнақтар деп аталады Мұндай омоним жұрнақтарды полисемиялық жүрнақтар-дан ажырата білу каж ет және олар бөлек-бөлек катего-риялар, жеке-жеке қаралуы керек.
   

Атіиы, түйеші, балтаиіы, етікші, малшы, егінші, тігін-ші, тергеуші, барлауиіы, сайлаушы, жүргінші, қуғышиы, жазушы, оқуіиы деген зат есімдердін бәрі де -шы (-ші) жұрнағы арқылы негізгі және туынды есім сөздерден жа-салғаны сияқты, жаншы, өрші, аунақшы, ойнаңиіы, ты-қыршы, тыпыршы, қаймақшы, дөңбекіиі деген етістіктер жан, өр, аунақ, ойнақ, тықыр, тыпыр, қаймақ, дөңбек деген зат есімдерден жасалған. Байқа-шы, қой-шы, ем-ші, ая-шы сөздеріндегі, сондай-ақ, келейін-ші, келейік-ші, кел-ші, келтір-ші, келіңдер-ші, келсін-иіі, келсем -ші формаларындағы -шы (-ші) қосымшасы етістіктіц түр-түрлеріне тілену, жалыну мағынасын жамап тур-са, бармағүшы, келмекші дегендерде -шы (-ші) жұрнағы мақсаттың тиянақты түрде жүзеге асырылатындығына көзді жеткізе түсетін мағына үстейді.
Сөйтіп, бүл мысалдардағы -шы (-ші) қосымшасыныя мағыналары көп екенін квреміз. Бірақ бұл арадағы көп мағыналар бір-біріне жақын емес, бір-бірімен байланыс-пайтын, бірінен-бірі алшақ, басқа-басқа мағыналар. Octij себептен бұл жұрнақты айтылу, жазылу түрлері біреу

ғана болғанымен, мағыналары да, қызметтері де бір-бірі-мен ұштаспайтындықтан, полисемиялық (кеп мағыналы) жұрнақ деп тани алмаймыз. Бұл жұрнақ — әрі жаңа сөз тудыратын, әрі жаңа форма тудыратын омоним жұрнақ.

-қ (-ық, -ік, -ак, -ек) жұрнағы. Бұл жұрнақ — нағыз омоним жүрнақ. Бұның мағыналары да кеп, жалғану ая-сы да кең, атқаратын қызметі де әр тарапты. Мысалы:

5888. 
      Қазық, бүйрық, бөлік, сезік, күйік, көрік, түкірік, түсінік, кекірік, сурақ, тырнақ, ы рғаңт ілек, төсек, орақ, пышақ, жатақ, ңүіиақ, жетек, қонақ, қылың, тозың, ша-лы қ дегендер -ық (-ік, -қ, -ақ, -ек) жұрнағы арқылы етістіктен туған зат есімдер;
      

5888. 
      Ортақ, мойнақ, қысырақ, атақ, жолақ, тікенек, қыл-танақ, түнек, үшьщ дегендер — есімдерден туған зат есімдер;
      

5888. 
      Бөлек, сирек, жасық, сасьің, сүйық, түнық, артық, арық, аиіық, жатық, сынық, қисық, үзік, жегік, бітік де-гендер — сол жұрнак арқылы етістіктен туған сын есім-дер;
      

5888. 
      Қалтақ, жалтаң, бүлтақ, бұрқақ, жалпақ, болпақ, балпақ, елпек, селтек, сылтық, жылпық, жыпық, шыжық, қыжық дегендер — сол жұрнақ арқылы еліктеуіш сездер-ден туған сын есімдер;
      
5889. 
      Сауық, молың, орнық, дәнік, кешік, өіиік, зарық, тотық, демік, отық, ашық, кезік, көзік дегендер — есім-дерден сол жүрнақ арқылы туған етістіктер;
      

6. Көнік, обық, іиирық, талық, ңанық, торьіқ сездері — сол жұрнақ аркылы түбір етістіктен туған туынды етіс-тіктер;

5888. 
      Толық, тынық, жабық, ңызық сөздері сол жүрнак арқылы теістіктен жасалып, әрі есім, әрі етістік болып қызмет етсе, желік, ынтық, қырсық, мертік сөздері сол жұрнақ арқылы есімнен жасалып, әрі етістік, әрі есім ре-тінде қызмет етеді.
      

Осындай омоним жүрнақтардың қатарына -ық (-ік, -қ, -к, -ақ, -ек); -ын (-ін, -н); -ыт (-іт, -т); -ыл (-іл, -л); -ыс (-іс, -с); -лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес); -ыр (-ір, -ар, -ер); -дық (-дік, -лық, -лік) және басқа жұрнақтарды қо-суға болады.

5888. 
      Срнымен, жұрнақтар мынадай топтарға бөлінеді: Тілдің ез төл материалынан я басқа тілден енген
      

Материалдан шыққандығына қарай, олар төл жұрнақтар Және кірме жұрнақтар болып екі салаға белінеді.

2. Олар, ерте я кеш шығып қалыптасуларына қарай,

36 ³⁷

көне жүрнақтар және ж аңа жұрнақтар болып екі топқа бөлінеді.

0. 
   Қазіргі кезде сөз тудыру қабілеттерінін. бар я жок-тығына қарай, олар тірі жұрнақтар және өлі жұрнақтар болып сараланады.
   

0. 
   Құрамдарындағы морфемалардың дара я курделі болуына қарай, олар ж алаң жұрнақтар және құранды жүрнақтар болып жіктеледі.
   

0. 
   М ағыналық жағынан бір я бірнеше мағынаны біл-діретініне қарағанда, олар дара мағыналы (моносемия-лық) және кеп мағыналы (полисемиялық) болып бөлі-неді.
   

0. 
   Формасы (айтылуы мен жазылуы) басқа-баска бо-ла тұра, мағыналары бір-біріне жақын я мағыналас син-оким жұрнақтар да болады; сондай-ақ, формасы (айты-луы мен жазылуы) бірдей бола тұра, мағыналары езара бір-біріне алшақ омоним жүрнақтар болады.
   

0. 
   Қазіргі кезде сөз тудыру жағынан өнімді я енімсіз болуларыа қарай, олар құнарлы жұрнақтар және кұ-нарсыз жұрнақтар болып салаласады.
   

Сөйтіп, жүрнак.тардын. шығу төркіндерінде де. даму және қалыптасу тарихында да, беретін мағыналары мен атқаратын қызметтерінде де қаншальіқты ерекшеліктері мен өзгешеліктер бола тұрса да, олар бей-берекет быты-ранды қосымшалар емес, бір үлкен жүйеге сарқылатын (кұйылатын) және сол жүйеден ұя-үя болып тарайтын жүйелі категория екенін көреміз.

0. 
   алғаулар
   

0. 
   алғаулар, жоғарыда айтылғандай, сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мағына үстейтін морфологиялық форма-лар болып есептеледі. Ж алғауларда мағыналық дербес-тік те, тұлғалық дербестік те болмайды. Өйткені жалғау-лар, біріншіден, жеке-дбра қолданылмайды, екіншіден, жеке-дара түрғанда ешқандай мағынасы да болмайды. Ал мағыналы сөздерге қосылғанда, олардың атқаратын қызметтері де зор және ол сөздерге тиісті грамматикалык мағыналар да жамайды.
   

0. 
   алғаулар тұлға жағынан байыпсыз болады. Бірақ олар жалғанатын сөздердегі дауысты дыбыстардын әуе-ніне қаран не жуан, не жіңішке болып сәйкесетіні сияк-' ты, дауыссыз дыбыстардың да орайына қарай қатаңдап,'
   

ұяндап, сонарланыгі, екі-үш вариантты болып түрленгені ғана болмаса, шексіз өзгере бермейді. Мысалы: көптік жалғауды алсақ, оның варианттанған түрлері -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер болса, ілік септіктің қосымшасы -нын, -нің, -дын, -Дің, -тың, -тің, жіктік жалғаудың I ж ақ косымшасы -мы з, -м із, -пыз, -п із, -бы з, -б із т. б. болады. Бірак, осылайша варианттанып келетін жалғаулардьің грамматикалық мағыналарына да, қызметтеріне де түр-ленуден басқа езгеріс енбейді.

0. 
   алғаулар сөйлемдегі сөздердің аралықтарындағы әр қилы аса жалпы қатынастарды білдіреді де, сол ка-тынастардын. түр-түрінің көрсеткіші есебінде қызмет ете-ді. Сондықтан, жүрнақтарға қарағанда, жалғаулардың ерісі де кең, өресі де жазык. болып келеді. Мысалы, сеп-тік және тәуелдік жалғауларды алсак, олар тек зат есім-дерге ғана жалғанып қоймай, субстантивтенетін сөздер-дің қай-қайсысына болса да ж алғана береді. Көптік жал-ғаудың өрісі де осындай. Ал, жіктік жалғауды алсақ, ол да сөйлемде баяндауыш болатын сездердін бәріне де тал-ғамай ж алғана береді.
   

Қазіргі қазақ тілінде жалғаулардың терт түрі бар. Олар: көптік ж алғау, тәуелдік, септік, жіктік ж алғау.

Осы төрт түрлі жалғаудың әрқайсысынын. өзіне тән грам-матикалық мағыналары, сол мағыналарына орай, арнау-лы грамматикалық формалары ж ән е сол грамматикалық мағыналары мен формаларына сай, олардын. езді-ездері-не тән ерекше қызметтері бар.

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: