Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

Еңбекке ерте түра белін буад (ы). Ёңбекте еңбек еткен ерлерім бар, Еңбекке сіңірген көп түрлерің бар, Еңбегім өзгерген жоқ, өз орнында, Еңбекпен ерік алатын жерлерім бар (И. Б.).
Бүл мысалда 13 мәртебе ұшырасатын еңбек сөзі түр лі-түрлі қосымшалар косылып, әр алуан формада қолді нылып тұр. Егер жетінші жолдын. басындағы еңбегім № геннен басқаларыньің қосымшаларын алыгі тастасаЗ
3 Барыс кімге? неге?
кайда?
4 Табыс кімді? нені?

5	Жатыс	кімде? неде?

кіміме? кіміңе? кіміңізге? кіміне?

неме? нене? ненізге? несіне?
кімімді? кіміңді? кіміңізді? кімін?
немді? неңді? неңізді? несін?
кімімде? кіміңде? кімінізде? кімін-де? немде? неңде? ненізде? несін-де? (қайда?)

сөйлемдегі сездердің'байланысы бүзылып не қиыспай к| лады, нс сөйломдердің мағыналары өзгеріп кетеді. Мч салы: тертіпші жолдағы еңбекке деген сөздіи косымга сын альш -тастасак. еқбек ерте тұра белін буады деге! болады да, сснлемніц мағьінасы өзгереді.

Бүл қосымшаляп еңбек деген сезді әр сейлечлегі еті£

5888. 
      Шығыс
      

5888. 
      _• Көмектес
      

кімнен? неден? кімімнен? кіміңнен? кіміңізден? кімінен? немнен? неңнен? неңіз-ден? несінен? (қандан?)

_{кіммен? немен?} кіміммен? кіміңмен?' кіміңізбен?

_қалай? кімімен? неммен? неңмен? неңіз-бен? несінен? (қалай?)

56 57

Септік жалғаулары негізінде зат есімдерді және зат есім қызметін атқаратын өзге сөздерді сөйлемдегі етістік мүшелермен байланыстырады. Септік жалғауларының ішінен етістік мүшемен тікелей байланыспай, тәуелдік жалғаулы есім сөзбен байланысатынь; — тек ілік септів^ жалғауы ғана. Септік жалғауларының ішінде шылау сөз-дермен (септеуліктермен) тіркесіп, әрі солар арқылы ма-ғыналарын айқындап, солар арқылы езге сөздермен бас-палдақтап жалғасатындары да бар.
Зат есімдер және олардын, қызметтерін атқаратың' басқа есім сөздер тәуелденбей де, тәуелденіп те қолда-нылуларымен бірге, керегінше, септеліп те жұмсалады. Олардың септеулерінде, әрине, қалыптасқан жүйе бар.; Сол жүйеге сәйкес, сөздер мынадай екі түрлі үлгі бойың-ша септеледі.

23. 
    Ж ай септеу. 2. Тәуелді септеу.
    

23. 
    с к е р т у: кейбір зерттеулерде «Есімдіктердін сеп-телуі» септеудің үшінші түрі болып танылып жүр. Біз, оны тарихи жағынан тек есімдіктерге тән болып қалыіь тасқандықтан «Есімдік» деген тарауда береміз.
    

0. 
   ай септеу деп септік қосымшаларының тікеле* зат есімдердің және баска есім қызметін атқаратын сөз дердің тура түрлеріне жалғануын айтамыз. Ал, тәуел ді септеу деп септік жалғауларының зат есім немесе заг» есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді турле|
   

ріне жалғануын айтамыз. I

0. 
   ай септеуде де, тәуелді септеуде де 7 түрлі формі' бар да, 6 түрлі жалғау бар.
   

0. 
   15. ЖАИ ЖӘНЕ ТӘУЕЛДІ СЕПТЕУ
   

0. 
   ай септеу бойынйіа өзгеретін жекеше түрдегі сві дердің соңғы буыны мен соңғы дыбысына жалғанатй қосымшалар мынадай болады:
   

0. 
   с к е р т у: Е Сөз аяғында б, в, г, д әріптері жазылі тын сездер қатан. дауыссыздарға біткен сөздердің үлгіср мен септеледі (клуб, Асанов, псдагог, "Ленинград). і 2. 3, ж дыбыстарынан баска ұяңдарға (мысалы: ғ, И
   

біткен есім сәздер тілімізде тіпті жок. |

0. 
   У, и дыбыстарына біткен сөздерге жалғанатын к| сымшалар ауыз жолды үнділерге жалғанатын қосым«Ч лармен бірдей болуы бүл дыбыстардың жалаң дыбысті
   

Сөздін соңғы дыбы-

Атау

Ілік

Барыс

Табыс

Жатыс

Шығыс

Көмек-

сыма

қараіі

тес

1.У, и

дыбыста-

— ОО

-нын

~га

~ны

-да

-•дан

-мен

>

рынан баска да-

уыстыларға

біт-

-нщ

-ге

кен сөздер

— 00

-м

-де

-ден

-менен

2.

Дауысты

у,

и

— 00

-дың

-ға

-ды

-да

-дан

-мен

дыбыстарына,

ауыз

жолды

-ді

р, л,

й

(сай),

у

— оо

-дің

-ге

-де

-ден

-менен

(бау)

сонарла-

рына

біткен

сөздер

3. Мұрын

жолды

— оо

-ныц

-ға

-ды

-да

-иан

-мен

м, н,

ң

сонар-

ларына

біткен

-ге

сөздер

— оо

нщ

-ді

-де

-нен

-менен

0. 
   Қатаң дауыс- — оо -тың ~қа -7Ы -7а -7an -пен сыздарға және ұяң о, в, г, д дауыссыздарына
   

біткен сөздер — оо -тің -ке -71 -7е -7ен -пен

0. 
   Ұяң з, ж ды- —00 -дың -ға-ды -да -ды -бен быстарына біт-
   

кен	сөздер	— оо -дің		-ге	-ді	-де	-ді	-бенен
	Қөпше формадағы сөздерге жалғанатын қосымшалар:
Атау	Ілік	Барыс	Табыс	Ж атыс	Шығыс		Көмектес
—оо	-дын	-га	-ды	-да		-дан	-мен(менен)
—Оо	-дің	-ге	-ді	-де		-ден

еМес, дифтонг (қосарлама дыбыстар) (ұ қысқа у; ү і^бгт^ Қа У; ы + й; і + й) екендігіне айғақ.

0. 
   с к е р т у : Ортақ тәуелдеудің I жағы (апамыз, ше-е#із) оңаша тәуелдеудің сыпайы түрінің II жағының
   

₅₈ 59

Тәуелдеулі свздерге жалғанатын септіктердің қосымшалары:

ТәуелдІктің ж ақта-	Атау Ілік	Барыс Табыс Ж атыс Шығыс	Кемек-
рына қарай			тес

хаксисте қаралатын мәселелер. Сол себептен төменде тек 0р септікке қысқаша ғана сипаттама беріледі.

0. 
   . А т а у с е п т і к . Ж ай септеуде де, тәуелді септеуде ,е атау септіктің өзіне тән арнаулы қосымшасы болмай-
   

	I жак	— ОО -ның		-а	-ды
ж		— 00	-нің	-е	-ді
е
к	II жақ	— 00	-ның	-а	-ды

0. 
   а) анайыша —00 -мң-е-ді
   

ш		— 00	-дың	-га	-ды
е	-бенен	— 00	-дің	-ге	-ді
т
V
P	III ж ақ	—00	НЫҢ	-на	-н
		— 00	-НІҢ	-не	-п

<3 0) і і

-да
-де

~да

~де
-нда
-нде
-нан -ман
-нен -мен
-кин мен
-нен мен

-дан бен

-ден бен
-нан мен
-нен мен

ды. Атау септік формасы, бір жағынан, басқа септіктер-

д і ң формалары мен мағыналарын салыстырып ажырату
үшін қабылданған негізгі форма болса, екінші жағынан,
0л тек белгілі бір затты атау үшін ғана емес, онан әлде-
қайда кең грамматикалық қызмет атқаратындықтан, ар-
най талдайтын негізгі форма ретінде қаралады. Осыған
орай, ол негізгі септік деп аталады.
Атау формадағы сөз кім? кімдер? не? нелер?* деген
сүрауларға жауап береді де^жекеше, көпше және тәуелді
түрлерде де қолданыла береді*.		та болады
Атау	септіктегі сөз сөйлемде бастауыш
(мысалы:	Еңбектен ецбек туады дегендегі	еңбек деген

Көп-	I жақ		жекешенің	I жағыныи қосымшалары		сияқты
ше	II	ж ақ	жекешенін.	II	жағының қосымшалары	сиякты і1
турі	III	ж ақ	жекешенік	III	жағынын косымшалары	сияқты

(мысалы: апаңыз, шешеңіз\ апаларыңыз, шешелеріңщ үлгісі бойынша септеледі. Септік жалғаулары субстав тивтенген басқа сөз таптарына, мысалы, сын есімге. есі* шеге, үстеулерге және басқа сөздерге жалғанғандай жағ дайда, ондай сөздер өздерінің негізгі мағыналарынығ* үстіне заттық ұғым жамап алады. Мысалы: үлкенді сый-ла дегендегі үлкенді деген сөз үлкен адамды деген мағы нада қолданылады. Сол сияқты, Білек сүріндіре алмо-ғандьі білім сүріндіреді (мақал) дегендегі сүріндіре at мағанды деген табыс септік формасындағы есімше білеі сүріндіре алмаған адамды дегён мағынада жұмсалы тұр.

0. 
   16. СЕПТІК ЖАЛ-ҒАУЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ МАҒЫНАЛАРЫ
   

Септік жалғауларынын беретін мағыналары мен атка ратын қызметтерін қеңінен сипаттау үшін сөз тіркестері нін, олардыц белгілі бір алуан түрлерінің, сөйлем мүше лерінін, олардың қандай формалардан жасалуы мен ят қаратын қызметтерін(ң сөйлем мүшелерінің байланыЯ тәсілдерінін, сөздердің^еңгеру мен меңгерілуінің мәсел*1 лерін талдау қаж ет болар еді. Бірақ, әдетте, бұлар сй®

сөз— бастауыш), тұрған «орнына қарай жіктік жалғау
жалғанып та (біз мұғалімбіз), жалғанбай да	(ол — мұ-
ғалім) баяндауыш болады. Ал, изафет үлгісі	бойынша
басқа бір есімнен ешбір қосымшасыз тіркессе, атау сеп-
тіктегі сөз анықтауыш та болады (мысалы: мен қол		са-
ғат сатып алдым).	өзіне	тән
Атау септікті сырттай, формасы жағынан,
қосымшасы болмайтындықтан, іштей мазмүн	жағынан

^заттың белгісіздігін білдіретіндіктен, белгісіздік септік деп танып, солайша талдап келе жатқан да салт бар. Мысалы: Мен кітапты оқыдым дегеннен тыңдаушы біл-мейтін, әйтеуір бір кітапты оқығандық бағдарланады. Сондай-ақ, қала көркі дегеннен жалпы, қала атаулының (әрбір қаланың) көркі деген белгісіздік үғым пайда бо-лады. Бірақ қазақ тіл білімінде бүл категориялар табыс және ілік септіктердің косымшаларының ашық және жа-сырын болуымен байланысты қаралып жүр.
Атау септік формасындағы сөздер, әдеттс, септеулік шылаулармен де жұмсала береді. Ондай жағдайда атау формадағы есімнің мағынасына да, қызметіне де елеулі езгерістер енеді. Атау формалы сөзге тіркесіп колданы-датын шылаулар (септеуліктер) мыналар: үшін (сен Үшін, ел үшін), арқылы (хат арңылы, кісі арңылы);

. 1 Тәуелдіктін кай жағында тұруына карай кімім? кімің? кімі-^13- кімі? нем? нең? несі? деген сүрауларға да жауап беретінін жо-аРыдағы кестеден қараныз.

СО ⁶¹

туралы (әдебиет туралы, грамматика туралы) сияқтьі, секілді, тәрізді, іспетті (өлең сияңты, келген секілді), сайын ( үй сайын, ай сайын), жөнінде (оку жөнінде, мал жөнінде), жайында (өнерпаздық жайында, балық жайында), бойы (жыл бойы, күні бойы), бойынша (ау-дан бойынша, облыс бойынша), қүрльім (ол ғүрлым, кісі ғүрлым), түгіл (сіз түгіл, қала түгіл) т. б.

5888. 
      I л і к с е п т і к. Бүл септік менгеру я меңгерілу жағынан тікелей етістікке қатыспайды, әрқашан соііғы тәуелдеулі есім сөзбен я субстантивтенгеи сөзбен байла-нысты болады (колхоздыц малы, совхоздың директоры). Осыған орай, атау формадағы әрбір сөзге жалғанатын ілік септіктін қосымшасы я меншікті (иелікті), я басқа бір қилы қатынасты білдіреді. Мысалы: оңушының дәпте-рі дегеннен дәптер оқушының меншігі екені білінсе, кір-піш заводы дегеннен тек катыстық қана мағына білінеді.
      

Ілік сепітк жалғауы жалғанып та, жалғанбай да тұ-рады Онын солайша я ашық, я жасырын қолданылған-дағы мағыналары, әрине, дәл бірдей емес, өзара айыр-машылык болады. Дегенмен, жалғауы жалғанып ашық түрса да, жалғанбай жасырын тұрса да, ілік септіктегі сөз әрқашан аиықтауыш болады. Мысалы: Ердің атын еңбек шығарады (мақал); Таласа, жарыса білінген изен, жусан, жас бетеге иістері де күн іиуақты салңын сәске-нің қош лебіндей (М. Әуезов) т. б.

Ілік септіктегі сөз өзінен соңғы тәуелдеулі сөзбен тір-кесіп барып бір күрделі мүше болып та қызмет атқара-тыны жиі ұшырайды (мысалы: Абай көиіесі — Алматы-дағы көркем көшенің бірі; Үй ішінің әңгімесі осымеп аяқталды (М. Әуезов); Ауылдыц алды айдын көл, Ай-дын көлде шағала (I. Жансүгіров) т. б.

0. 
   с к е р т у: Лексикаланған кейбір тіркестерде ілік септік жалғаудын соііғы ң дыбысы түсіп қалып, бірік-кен сөзге айналуға бейімделу бағыты да бар. Мысалы: Қысты күні (іқыстыц күні), жазды күні (жаздың күні), күзді күні (күздің. күні). Сол себептен де олар қазіргі орфография ережесі бойынша қыстыгүні, жаздыгүні, күздігүні болып жазылып жүр.
   

0. 
   Б а р ы с с е п т і к . Бүл септіктегі сөз әрқашан етістік мүшемен (сөзбен) тікелей де, жанай да байла-нысып, негізінде, қимылдың бағытын, мақсатын білді' реді (О л ертең Москваға жүреді; Оқушы кітапханағй
   

кітап алуға кетті т. б.). Барыс септіктегі сөз мағынасы-на қарай сөйлемде толықтауыш та, пысықтауыш та бо-лады. Мысалы: Білгенге маржан, Білмеске арзан, На-дандар баһра ала алмас. (А бай); Өткір пыіиақ қынға 'қас, өтірік сөз жанға қас (мақал).
Барыс септіктегі сөздер сөйлемнін бірыңғай мүшелері болғанда, олардың қосымшалары жай септеуде де, тәуел-ді септеуде де я бәріне де бірдей жалғанып, я тек соңғы-сына ғана жалғанып та қолданылады. Мысалы: Мен бул сұрауды бүкіл ауылға, оның адамдарына, далаға, жерге, көкке, қысқасы, бүкіл дүниеге қойғандай жан-жағыма қарадым (С. Мүқанов); Үлкен ақ үйдің терме баулары барқьіт пен жібекке, кесте мен оюға, бояу мен сырға орап қойғандай (Ғ. Мүсірепов); Сен үшін күн-түні қайғырып, Ақ кірді сақал, мұрт, шашыма (Б. Майлин) т. б.

0. 
   Т а б ы с с е п т і к . Бүл септіктегі сөз етістікпен байланысып, сөйлемде тура толықтауыш болып қызмет атқарады. Мысалы: Түзетпек едім заманды, өзімді тым-аң зор тутып (А бай); Ссірыарқаның әр қырқасына бір қазық щ ғы п, көмірді темірге, темірді мысқа, мысты қор-ғасынға қосақтап, арқандап тастады (Ғ. Мүсірепов) т. б. Әрине, мұнда да көмекші есімдермен тіркескен күрделі табыс жалғаулы кейбір сөздер мен идиомалык тіркестер күрделі мүше болатыны даусыз (мысалы: Е л үшін қыз-
   

. мет қыл; құлақ қой; көз сүзбе т. б.)

Табыс септіктің жалғауы да бірде ашық, бірде жасы-рын түрде қолданыла береді. Бірак жалғауы айтылмай, жасырын түратын табыс жалғаулы сөз сыртқы форма жағынан атау септіктегі сезбен түрлес болғанымен, әр-қашан сабақты етістікпен тіркесіп, сөйлемде тура толық-тауыш болады я, жоғарыда айтылғандай, күрделі мүше-нің қүрамына енеді. Мысалы: М ал жер емеді, адам мал емеді (Ғ. М үсірепов); Маңсатым — тіл үстартып, өнер шаіипаң (Абай); Қаланың іші жер қазып жатңан, кірпіш тасып жащан, ағаш жонып жатқан, балиіьщ илеп жат-Қан адамдарға толы (С. Ерубаев).
Табыс септіктегі сөздер сөйлемде бірьщғай мүше бол-ранда, олардың қосымшалары жай септеуде, тәуелді сеп-теуде я бәріне бірдей қосылады, я басқаларынан түсірі-ліп, тек соңғысына ғана жалғанып айтьілады. Мысалы: *еҢ даланы, таза самалды, орманды, суды сағынатын жҰрт ылғи бір мұңды әндер салатын (Ғ. Мүсірепов); Қа-Рчман мен Қобыланның аяқ, қолын тұсады («Қобылан-Дьі батыр» поэмасы) т. б.

62 ₆₃

23. 
    Ж а т ы с с е п т і к. Бұл септіктегі сөздер негізінде көлемдік, мекендік және мезгілдік мағына береді. Осығаң сәйкес, сөйлемде беретін мағынасына карай жанама то-лықтауыш та, мезгіл пысықтауыш та, кейде орнына қа-рай, баяндауыш та болады. Мысалы: Жат цораны күзет-кен қартаң шалда сана жоқ (Абай); Аспанды жащан қара булт әлем-тапырақ көшуде (С. Мұқанов); Есімде, анам есімде, Есімнен сөзің ңала ма (I. Жансүгіров); Байлық — еңбекте, жерде (Ы. Алтынсарин).
    

23. 
    атыс септіктегі сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшесі болғанда, олардың қосымшалары түсірілмей де, түсіріліп те қолданыла береді. Мысалы: Оралда, Сібірде, Солтүс-тікте, Шығыста, алтында, күмісте, мыста талай естігең, өзгермейтін, міз бақпайтын безерген дауыс (Ғ. Мүсіре-
    

пов).

23. 
    Ш ы ғ ы с с е п т і к . Бүл септік іс-амал, қимыл-әре-кеттердің шыққан орнын, себебін, мезгілін, мөлшерін және басқа әр қилы мағыналарды білдіреді. Осы мағына-ларына қарай, шығыс септіктегі сөз сөйлемде толықта-уыш та, пысықтауыш та, кейде баяндауыш та болады. Мысалы: Әкемнен әліп биді үйде ощыдым (С. Торайғы-ров); Қөз көруден тыйылмас, көңіл сенуден тыйылмас (мақал); IIIегірткеден қоры щ ан егін екпес (мақал); Бі-лімдіден іиы щ ан сөз, талаптыға болсын кез (Абай); Қа-раңғы үйге таңның квгілдір сәулесі босаға саңлаулары-нан, киіз жыртықтарынан ене бастады (С. Мүқанов);
    

23. 
    гілік мың-мыңнан сұрыптап тастаған жылңысын қия алмады (Ғ. Мүсірепов).
    

Бірыңғай мүшелер ретінде жүмсалғанда, шығыс сеп-тіктің қосымшалары олардың бәріне бірдей жалғаныв та, тек соңғысына ғана жалғанып та колданылады. Мы-салы: Ак, отау топырлады Ақан түскен, Қалың жұрт Ker­ ri кернеп сырттан, іштен (I. Ж ансүгіров); Сол кезді бацшада жастьщтан, бақыттан, іиаттықтан, сұлулыцтая тасып иіыққан таза күлкі шықты (С. Ерубаев); Жиде-бай, Мұсацұлдан, Қыдыр мен Көлқайнар, ҚызылшоқЫ-дан сойыл ұстап Қараіиоцыға қарай шапңылап кетіп бара жатқан лек-лек аттылар (М. Әуезов.)

23. 
    Көмектес септік. Бүл септік іс-амалдың KV' ралы мен тәсілін, мекені мен мезгілін, ортактасу, бірле-су, астасу, үштасу сияқты жай-күй қатынастарын жәДО басқа әр алуан мағыналарды білдіреді. Осы мағынала-рына сәйкес, көмектес септіктегі сөз сөйлемде толыктй' уыш та, пысықтауыш та бола береді. Мысалы:
    

а) Таспен үрғанды аспен үр (мақал). Енді аспанға к.ұс боп ұшқанды да көзімізбен көрдік (С. Сейфуллин); ә) Балқыған балығымен, байлығымен Атырау, Арал, Балқаш көлім қандай! (I. Жансүгіров) т. б.
б) Оқығанды көңілге ыңыласпен тоңылық (Ы. Ал-тьінсарин); Құлагер қуанышпен қосып едім, Алдыңнан үмітпенен тосып едім (I. Жансүгіров) т. б.

в) Жүмабике-ау, кіммен теңеліп отырсың? Олар ме-німен тең бе? (С. Сейфуллин); Аспан оған жермен тең, Жүйріктері желмен тең (И. Байзақов).

г) Абай қора салатын үсталарымен, жүмысшыла-рымен және төрт-бес үй көріиісімен келіп, сол жүмысты окүргіздіріп жатыр (М. Әуезов).
ғ) Хамит осы орман ағаіитардың ішімен, ескілеу жолмен жүріп келеді (С. Сейфуллин).

д) Ол адыр мен жоталарды кезумен келеді (М. Әуе-зов); Ондай сабақтың көбін біз қалғумен тыңдаймыз (С. М ұқанов).

Көмектес септік формасындағы сөздер де сөйлемніц бірыңғай мүшелері ретінде жүмсалған жағдайда қосым-шасы олардын әрқайсысына да, бұрынғыларынан түсі-ріліп, тек сонғысына да жалғанады. Мысалы: Біз само-летпен, поезбен, машиналармен жиыны 52 мың км жол жүріппіз (М. Әуезов); Болатымен, темірімен, іиойыны-мен араласқан мыс шашылып-төгіліп жүріп, үш түрлі пештен өтеді (Ғ. Мүсірепов); Алмас қылыш, ақ семсер, көк сүңгімен жалын жүтып, тас шайнап жүргені анық (И. Байзақов).

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: