Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

38

өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде ешқандай қо-сымша формаларсыз-ақ тұрып, тікелей көптік ұғымды білдіретін сөздер де бар. Мұндай сөздерге жеке-даралап санауға (есептеуге) келмейтін заттардың аттары (су, сүт, сорпа, ңымыз, тұз, ұн, жарма, жүн т. б.), ру, халық, ұлт, ел аттары (қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік, орыс белорус, украин, француз, қыпшаң, найман, үйсін т. б.), әр қилы жәндіктер, аң, хайуанат аттары (көбелек, қүрт-қүмырс-ңа, шіркей, қоңыз, түлкі, қой, қоян т. б.), өсімдік атта-ры (шөп, арпа, сулы, көде, жусан, мақта, бидай, тары

0. 
   б.), қоғамдық өмірдегі әр алуан әлеуметтік ұғымдар-дың аттары (социализм, коммунизм, капитализм, феода-лизм, дін, мәдениет, әдебиет, астрономия, ботаника т. б.), адамның ішкі құбылыстарының, дүниедегі сын-сипаттар-дың, іс-әрекеттердің, күй-жайлардың аттары (алданыш, ермек, қуаныш, ақыл, достық, ізгілік, кәрілік, жалқау-лық, білгірлік, түс, еріншектік, жүріс т. б.) жатады.
   

Міне, көптік ұғымды осылайша сөздін тікелей өз лек-сикалық мағынасы арқылы білдіру лексикалық тәсіл деп аталады.

Сан есімдер (реттік сан мен болжалдық сандардан басқалары), сондай-ақ, көп, аз, әлденеше, бірнеше, бірта-лай, қыруар тәрізді сөздер зат есімдерден бүрын анық-тауыш болып тұрып, ешқандай да қосымша формасыз-ақ, көптік ұғымды білдіре береді. Мысалы, бес кісі, отыз қой, жеті оңуіиы, елу дәптер, ондаған студент, бірсыпы-ра кісі, қыруар мал т. б.
Міне, көптік ұғымдардың осылайша сөз (синтаксис-тік) тіркестері арқылы берілу жолы синтаксистік тәсіл деп аталады. Сездердің қосарлануы арқылы да жинақ-тау, топтау, жалпылау ұғымдары айтылатыны мэлім. Мысалы: бала-шаға, ңатыһ-қалаш, кэрі-жас, ата-ана, жора-жолдас, дос-жар, ыдыс-аяқ, қазан-оилақ, іс-әрекет, ас-ауқат, туған-туысңан, ңұрт-құмырсқа, көрші-қо-лаң т. б. Қос сөздер синтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер болғандықтан, олардың көптік үғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл деп атауға болады.
Көптік ұғымдардың Сбздерге тиісті косымшалар ко-сылу арқылы берілу жолы морфологиялық тәсіл деп ата-лады.

0. 
   азак тілінде көптік ұғымды білдіру үшін жалғана-тын үш түрлі морфологиялык форма бар. Олардың бірі -ыз (-із, -з) формасы, екінші -қ (-к) формасы, үшіншісі -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) формасы.
   

23. 
    Алғашқы аталған -з (-ыз, -із) формасы қазіргі ті-ліміздс кене заманнан сақталған сарқыншақ ретінде бі-рен-сарандаған сездерде ғана үшырасады, оның мағына-сы да, атқаратын қызметі де жоғарыдағыдан өзгеше. Мы-салы, жіктеу есімдіктерінің бірінші жағы мен және біз, екінші жағы сен және сіз екені аян. Осы біз, сіз дегендер-дегі -з (-із) формасы қазіргі кезде ез алдына қолданыл-майтын, өлі форма ретінде сақталып, тек біз, сіз, көз, егіз сияқтанған бірен-саран сездерде ғана кездесіп, олар-дың белінбейтін бөлшегіне айналған. Бұл -з (-ыз, -із) формасы әуелде көптік жалғау емес, жүп, егіз, екеу бо-лып келетін заттардың (дене мүшелерінік) аттарына жалғанатын қосымша болған.
    

Ал, онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінде одан мағынасы да, қызметі де басқа -з (-ыз, -із) формасы бар. Бүл форма оңаша тәуелдеудегі екінші жактыц сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, -іс-ің-із), ортақ тәуелдеудегі бірінші ж акка (мысальг ат-ым-ыз, -іс-ім-із), екінші жақ-тың сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, аттар-ың-ыз; іс-ің-із, істер-ің-із) қосылатын тірі форма ретінде қалыптас-қан. Сонымен қатар, бүл форма (-з, -ыз, -із) қазақ тілін-дегі жіктік жалғаудың екінші жағынын. жекеше және көпше түрлеріндегі сыпайы форманың керсеткіші болып қызмет етеді. Мысалы: сіз бар-ды-ң-ыз (кел-ді-ң-із), сіз-дер бар-ды-ң-ыз-дар (кел-ді-ң-із-дер); сіз жаз-са-ң-ыз (кел-се-ң-із); сіздер жаз-са-ң-ыз-дар (кел-се-ц-із-дер) ; сіз жаза-сыз (келе-сіз); сіздер жаза-сыз-дар (келе-сіз-дер); сіз — оқуіиы-сыз (ән-ші-сіз) ; сіздер оқу-шы-сыз-дар (ән-іиі-сіз-дер); сондай-ак, бүл форма жіктелетін есімнің кепше түрінің бірінші жағына да қатысады (мысалы: біз 'Ьқушы-мыз (энші-міз); біздер оқуиіылар-мыз (әншілер-міз).

23. 
    Етістіктің ашық райының жедел еткен шағынын (мысалы: біз бардық, біз келдік), бүйрық райының (біз барайық, біз келейік), шартты райының көпше түрінің (біз барсақ, біз келсек) бірінші жағына қосылатын жік-тік жалғау әркашан -к (-қ) болып келеді. Бұл форма да (-К, -қ) ерте кездегі көптік мағынаны білдіретін морфо-логиялық формалардың бірі болғанға ұқсайды.
    

23. 
    Қазіргі тілімізде көптік мағыпаны білдірстін непз-ГІ морфологиялық форма -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер) екені белгілі. Осы себептен бүл форма заңды түрде көп-ТІК жалғауы деп аталад.ы Бүл ж алғау сөздің соң£Ы буы-НЫ мен соңғы дыбысының әуеніне қарай өзгеріп, -Лар,
    

40

-лер, -дар, -дер, -тар, -тер формаларының бірінде жұмса-лады. Бұл -лар (-лер) қосымшасы зат есімдерге, есімдік-терге, субстантивтенетін (зат есім қызметін атқаратын) өзге де сөз таптарына және етістіктің жіктелетін форма-ларының екінші жақтарына қосылып, көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма есебінде қызмет етеді.
Қөптік жалғаудың грамматикалық қызметіне қарай семантикалық мағынасы да, стилистикалық ролі де күш ті. Оньщ бұл сипаттары төмендегідей:

23. 
    1) Бұл ж алғау(-лар) зат есімдерге жалғанғанда сол сөз арқылы аталатын заттардың көптігін білдіреді. Бірақ бұл көптік мағына дәл санды я сандық ұғымды білдір-мейді, сол сөз арқылы аталатын белгілі бір заттың (құ-
    

. былыстың, нәрсенің т. б.) тобы, жинағы туралы ұғымды жалпылап атайды. Мысалы, мектептер, мүғалімдер, уй-лер, балалар деген формалар бір мектеп, бір мұғалім, бір үй, бір бала жайында емес, олардың әрқайсысыііын жинақталған тобы жөніндегі ұғымды бағдарлатады.

0. 
   Бүл жалғау (-лар) есімдіктерге, мысалы, сен, сіз, біз, ол, өз, кім, не (немесе), бул, сол, әркім, біреу тағы басқаларына жалғанғанда, сол есімдіктер арқылы иша-раланып аталатын заттың және баска әрбір ұғымның са-налмай айтылған жинақ-тобын білдірумен қатар, сара-лап, тарамдап я талдап нүсқағандықты да аңғартады. Мысалы: Сендер бақыттысыңдар, Майпа! (Ғ. Мүстафин).
   

0. 
   айнаған жаздай заманның Сендерсіздер тірегі: Өздерің де ойлаңдар, Неше турлі жан барсың (Абай); Бүгін бү-лар жумыскерлердің көбінен кешірек түрды (С. Сейфул-лин); Оразбайдан басқалар да сондай тынымсыз ба? Б ул Шыңғыс ішінде кімдер сондай? (М. Әуезов).
   

0. 
   Бұл жалғау (-лар) сын есімдерге, есімше формала-рына қосылғанда, сол сын есімдерді, есімшелерді әрі суб-стантивтендіреді, әрі оларға көптік мағына жамайды. Мысалы: Ж щ аларды жеке жібермей, ескілерді баулыса қайтеді (Ғ. Мүстафин); Б ул мінез — ақылдылардың, ар-лылардың, артықтардың мінезі (Абай); Ауыл-ауылдан іиапқан аттылар да дусірлеп, қараңдап келіп ңалды (С. Сейфуллин); Отырғандар бірі көзі жассіурап, бетін басып қалысты (М. Әуезов); Ж ан ашырлар, жақындар іштерінен сүйсінед (Н. Байғанин); Бәрі де Қамарды аяп, крлдарынан келерлері болмаса да қасында еді (С. To-1 райғыров).
   

0. 
   Көптік жалғау (-лар) сан есімдерге де жалғанған-да, ол дәл сол санның көптігін бермейді, мөлшер я бол-жал үғымын білдіреді. Мысалы: Ж асы қырықтарға жет-пеген қапсағай қара кісі (Ғ. Мүсірепов); Бүның бірі жи-ырма бестерге келген ақ сүр жігіт екен (М. Әуезов).
   

0. 
   Көптік жалғау (-лар) мезгіл үстеулерге де жалған-ғанда, ол үстеу сөз кептік ұғымында емес, болжалдау я мөлшерлеу мағынасын білдіру үшін жүмсалады. Мыса-лы: Олар кешелер Біржан аттанған Барлыбай өзенін-дегі Үлжан аулына жиналып жатты (М. Әуезов); Қелер кундер, ертеңдер сал маған назарыңды (Ғ. Сланов); Пар-сы, турік тілдеріндегі кітаптардан. былтырязр өзі оңыған (М. Әуезов).
   

0. 
   Көптік жалғау (-лар) даралап (бір-бірлеп) санау- ! ға болмайтын .кептік формада жұмсалмайтын зат есім-* дердің, сондай-ақ, бүтіннің белшегі ретінде жұмсалмай-тын кейбір ұғымдардың аттарына қосылғанда, ол сездер тікелей ез мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолда-нылады. Мысалы: Сақалдар осы турған біле ме екен, Тен-текке жаза, өлгенге қун кесуді (I. Ж ансүгіров); Жанын-да ылғи тулкі ішіктілер, сұлу мұрттылар отыр (Б. Май-лин); Сырттан түлеп жамандық, Тазарып эбден кеткен-ше, Талай шаштар ағарар (С. Торайғыров).
   

0. 
   Қептік жалғау (-лар) даралап, даналап санауға болмайтын кейбір заттардың атауларына жалғанғанда, ол сездің дәл ез мағынасын езгертіп, оған қосымша рең (мағына) жамайды. Мысалы: Терең-шүңет крйнауларда әлі де ңарлар жарңырайды (Ғ. Сланов). Ж аз жетіп ңар-лар жетті, сулар ағып, Күн де тұр жарқ-жүрқ етіп нүрын шашып (С. Торайғыров) деген сөйлемдердегі карлар, су-лар деген кептік формадағы сөздерден, сондай-ақ еттер, суттер, шайлар, қымыздар, жемістер, жундер, терілер, шараптар деген сөздерден де әлденеше қилы, әлдене-ше сортты, әлденеше килограмдаған я литрлеген, үлкен-ді-кішілі, қоюлы-сұйықты, ащылы-тұщылы, ескілі-жаңа-лы, жақсылы-жаманды және басқа сыр-сипаттарын қоса қамтитындай рең аңғарылады.
   

0. 
   Қөптік жалғау (-лар) кеп адамға тән я ортақ бола алатын заттардың (адамның, нәрсенің) атауларына қо-сылғанда, сол заттың кеп (бірнеше) адамға бірдей (ор-тақ) екенін білдіреді. Мысалы: Әкелерін қатты сағынып, еркелеп отырған балалардың үшеуі де Абайдың сөздерін қостады (М. Әуезов); Осы жиынға сәлем айтқан Зередей аналары екен (бү да); Ж алғыз қыздарын оқытқысы ке-
   

₄₂ 43

летін дке-шеиіе осы ңорлықтан жабырқау еді (Ғ. Мүсіре-пов).

23. 
    Көптік ж алғау (-лар), кейбір жағдайда көпшілік пайдаланатын я қолданатын заттардың (нәрселердің, бұйымдардың, ас-тамақтардың т. б.) атауларына қосыл-ғанда, олардың көпке ортақ, көптің қолдануындағы нәр-селер екендігін білдіреді. Мысалы: Ac әзір екен, олар ас-тарын ішті (С. М ұқанов); Тез ішіп болыңдар шайларың-ды (С. Сейфуллин); Бұған кітапханаларыңыздан кітап алуға бола ма?, үтіктеріңізді (иіәйнектеріңізді, кеселері-ңізді т. б.) бере тұрыңызшы, сабақтарыңыз, экзамендері-ңыз бітті ме?
    

23. 
    Көптік ж алғау (-лар) орын, мекен атауларына қосылғанда, сол сөздің көптігін білдірмейді, оған «сол жақ», «сол маңай» (айнала, теңірек) деген сияқты ко-сымша рең үстейді. Мысалы: Абай өз пәтерлерінен екі-үш көше узап кетіп еді (М. Әуезов); Ж иын тарамастан бү-рын Абай жалғыз бөлініп, өз үйлеріне ңарай асыға жө-нелді (б ұ д а).
    

23. 
    Көптік жалғау (-лар) жалқы есімдерге (кісі ат-тары мен жер-су аттарына), сондай-ақ, кейбір туыс-жү-рағат атауларына қосылғанда, сол заттардың кептігін білдірмейді, «сол (кісі) және баскалар» деген сияқты топтау ұғымын береді. Мысалы: Сүйіндік аулына Абай-лар ел орынға отыра келіп еді (М. Әуезов); Әкесінің үйі-нен Айшаның екінші ағасы Ж анәлі шығып, Айш алар отырған өз үйіне таман келді (С. Сейфуллин).
    

23. 
    Көптік ж алғау (-лар) ж алаң сөздерге және дер-бес сөздерден қүралған күрделі сөздерге ғана емес, дер-бес сөздер мен көмекші сездерден қүралған тіркестерге де қосылады. Ондайда көптік жалғау соңғы кемекші сөз-ге жалғанады да, бүтін тіркес бір сөз ретінде жұмсалады. Мысалы: Нұржан мен Еркін сияқтылар көбейеді (С. Мұ-қанов). Көлігі барлар өз үйлерінің жабдығын тасып ал-ған соң, басқаға да көмектеседі (Ғ. Мұстафин).
    

5888. 
      Қөптік жалғаудың грамматикалық қызметімен байланысты стилистикалық ролі де күшті екенін мына-дай айғақтардан керуге болады.
      

Көптік жалғау (-лар) бір сейлемде (кейде іргелес қүрмалас сейлемдердегі) біріне-бірі қатысты бірнеше сөзге (мүшеге) жалғана береді. Ондайда кептік жалғау. бір жағынан, сездерді бір-бірімен қиыстыру үшін қолда-нылса, екінші жағынан, оларды сараландырып, айқын,

ашык етіп ажыратып айту үшін қолданылады. Мысалы, Бастары жалаңбас, ауыздарын қалың мұрт, беттерін үзын, тығыз сары саңал басқан үлкендер балаларға әлі де аса суық түсті көрінеді (М. Әуезов) деген сөйлемдегі үлкендері бастауышқа тікелей қатысы жоқ, бірақ баян-дауышқа қатысы бар, балаларға деген толықтауышты балаға деп, жекеше формаға қойып езгертсек... (үлкен-дер балаға... суыщ көрінеді), балаларға емес, бір балаға ғана (я қандай балаға болса да) деген мағына туады да, сөйлемнің жалпы түсінігіне, қүрылысына, езге стиліне нүксан келмейді. Ал, егер сол үлкендер деген сөзге (бас-тауышқа) тікелей қатысы бар көптік фррмадағы баста-рын, ауыздарын, беттерін деген сездерді кептік жалғау-ларынсыз (мысалы: басы жалаңбас, аузын ңалың мұрт, бетін үзын... сақал басқан үлкендер...) қолдансак, сөй-лемнің стиліне де, айтылған ойды саралап түсінуге де едәуір нүқсан келеді. Демек, сол үлкендерінің әрқайсы-сының басы... аузы... беті... деген сараланған айқын түсі-нік болмайды. Сондай-ақ, Аттар қайқаңдап, тізелерін бү-гіп, ағаш ерлер ескі төсектей сьщырлайды (Ғ. Мүсірепов) деген сейлемдегі аттар, тізелер, ерлер деген сездерді ав-тор жекеше формада қолданса, жалпы үғым езгермеге-німен, дара түсінігіміз азды-көпті басқаша болар еді. Ол ерекшелік мысалы, аттар... тізелерін бүгіп.., дегенмен аттар... тізесін... бүгіп дегенді салыстырғанда. айқьтны-рақ білінеді. Ендеше, бұл айтылғандардан сөйлемдегі бір-біріне қатысты сездердің (мүшелердің) кептік жал-ғауда қолданылуы олардың әрі грамматикалық жағынан қиылысуларына, әрі стилистикалық жағынан айқында-лып саралануларына керекті дәнекерлер болады деген қорытынды туады. Оны кеңірек те, тереңірек те бағдар-лау үшін мынадай мысалдарды талдап керейік. Жігіт-тер сыртқы киімдерін сыпырып тастап, алаңандарына бір түкіріп, қолдарына кетпен алды (Ғ. М үсірепов); Те-келер бастарын тұқырып, мүйіздерін төсеп түр (М. Әуе-зов); Бірен-саран кемпірлер шапандарын жамылып ке-ліп өлең тьщдасты (Б. Майлин). Осындағы жігіттер, теке-лер, кемпірлер деген сездерге (мүшелерге) қатысты кеп-тік формада қолданылған езге сездерді қосымшаларсыз Қолданып қарасаңыз, әр сейлемнің стилі де жатық бол-майды, түсінікзюрі де айкын болмайды. Осы айтылған ка-ғидаға бірыңғай мүшелердіц кілең кептік формада қол-Данылуы да дәлел бола алады. Мысалы: Олар иектерін сипайды, жөтеледі, самайларын қасиды (Ғ. Мүсірепов).

44 ⁴⁵

Бұлардың шаштары. қоңьірқай, көздері үлкен, мүрындары көтеріңкі, бой (лар)ы ұзындау, тік біткен (М. Әуезов).
Сөилемнің басты мүшесі ретінде қызмет ететін сөзден бүрын есептік сан есім я сандық үғым беретін басқа сөз анықтауыш болса немесе сол мүшенің езі жинактау сан-нан болса, оған тікелей қатысы бар сөздер көптік форма-да қиысып жүмсалады. Мысалы, мына сәйлемдрдегі қа-рамен терілген сөздерді салыстырыңыздар: Екі салт ат-ты тымақтарын бүлғай бастады (Ғ. Мүсірепов); Екеуі бастарына улкен жастық салғызып, папиростарын ауыз-дарына тістеп, аяктарыа көсілте созып жатады (бү да).

23. 
    алқы есімдер сөйлемнің бірыңғай мүшелері болған жағдайда оған тікелей қатысы бар өзге мүшелер (сөз-дер) де көптік формада қиысып жүмсалады. Мысалы, Чайков пен Мейрам жастарының үлкен, кішілігіне қара-мастан әзілдесе беретін (Ғ. Мұстафин). Назыкеш пен Се-йі.т Қөпейді өз аналарындай жақсы көреді (Ғ. Мүсіре-
    

пов).

5888. 
      Көптік жалғаудың қолданылуындағы негізгі грам-матикалық ерекшеліктер мынадай:
      

1. Кептік ж алғау (-лар) жалғанатын сөздер сөйлем-нің бірыңғай мүшелері болған жағдайда, олардың әрқай-сысы кептік мағынада қолданылады, бірақ көптік жал-ғаудың жалғануы мынаддй үш түрлі жүйенің бірінде бо-

лады.

а) Көгітік жалғау (-лар)хбірыңғай мүшенің әркайсы-сына түсірілмей жалғанады. Мусалы: Ол соңғы күндері көбінесе домбыра алып, мөлдір күйлер, сұлу әндер тар-та беруші еді (М. Әуезов.)
. ә) Көптік жалғау (-лар) бірыңғай мүшенің бүрынғьі-

23. 
    ларына жалғанбай, тек соцғысына ғана жалғанады да, әзгелері осы соңғы мүшенің жалғауына ортактасады. Мысалы: Жүр, арқан, сойылдарыңды үмытпа (Ғ. Мүсі-репов); Ж ас қозы ,бота, бүзаулар да әлі қораны сагалай-ды (М. Әуезов); Тымақбайдың артынан Жүсіп, К,адыр-берген, Жақыптар сөз алып сөйледі (Б. Майлин).
    
    23. 
        Сейлемнің бастауышы жіктеу есімдігінің екінші жа-ғының анайы, сыпайы түрлерінің көпше формаларында және жалпылау есімдігінің екінші жағында түрса, етіс-тіктің жіктелетін формаларының екінші жағында тұра-тын баяндауыштар да көптік формада бастауыштармен қиысып жүмсалады. Мысалы: Сендер қайраттаныңдар, жігерленіңдер, әрқайсыларың алып күштеріңді шыға-рыңдар (Ғ. Мүсірепов); Сендер ауылдың ңарасын кер-
        

5888. 
      е н д е тоқтаңдар (М. Әуезов); Сіздер ертең келесіздер ме! (Ә. Әбішев) Бәрің де келіңдер (бү да).
      

5888. 
      Бір сөзде бірнеше жалғау кабаттасып келгенде, көптік жалғау, әдетте, орын жағынан өзге жалғаулар-дын.бәрінен де (тәуелдік, септік, жіктік) бүрын, тікелей түбірден я негізден (туынды түбірден) сон жалғанады. Мысалы: отыруларыңызды сүраймын, ғапу етіңіздер, қа-зір босаймын (Ғ. Мұстафғін). Біздер оқушылармыз.
      

Көптік жалғау (-лар), қажетіне карай, сөздің мағына-сын анықтап, айқындап қолданған жағдайда, түбір мен жүрнақтың немесе түбір мен көнеленген форманың ара-ларында да жүмсалады. Мысалы: Абай үрылариіа ша-пан, бөркін айналдырып киіпті (М. Әуезов); Жауынгер-лер етпеттерінен жата-жата қалысты; Өздеріңдей, ез-деріңшя, вз длдерімізше; сендердей, біздердей; олар-дікі, колхоздардағы т. б.

Көптік жалғауының семантикалық мағынасы, грамма-тикалық қызметі және стилистикалық бояуы мен реңі өз ара тығыз байланысып, бір-бірімен үштасып жатады.

Сондықтан кейде оларды саралау аса қиын да болады.

Ч '
§ 13. ТӘУЕЛДІК ЖАЛҒАУ
Әдетте, иеленушІ үш жақтың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін 'грамматикалық категория тәуелдеу категориясы деп атаЛады.

Қазақ тілінде тәуелдеу категориясы үш түрлі тәсіл ар-қылы жасалады: біріншісі — морфологиялық (я синтети-калық) тәсіл, екіншісі — синтаксистік (аналитикалық), үшіншісі.-^аралас (демек, морфологиялык тәсіл мен син-таксистІк тәсілдің тоқайласқан түрі) тәсіл. Осы тәсілдер-дің қай-қайсысы болса да, тек стилистикалық ерекшелік-тері ғана болмаса, сайып келгенде, бір түрлі жалпы ма-ғына білдіреді. Ол мағына, жоғарыда айтылғандай, бір затты екінші бір затқа тәуелдеу болады.

Синтаксистік тәсіл мен аралас тэсілдің ерекшеліктері Қысқаша мынадай:

Синтаксистік тэсіл біз, сіз есімдіктеріне ілік септік қосымшасын жалғап (мысалы, біздің, сіздің), оған анык,-талатын (иеленетін) заттың атын білдіретін сөзді еш-бір косымшасыз-ақ тіркестіру арқылы жасалады. Мыса-лы, біздің үй, біздің ел, біздің бала, біздің шелек, сіздің

ауыл, сіздің мектеп, сіздің кітапхана, сіздіц аудан, сіздің некеме т. б.

46 ⁴⁷

Сөйтіп, тәуелдік үғымды компоненттерінің бірі (бұрын-ғысы) аиықтаушы, бірі (сонғысы) апықталушы мүшслер ретінде құрылу арқылы ғана білдіретіндіктен, бүл тіркес-ті сшггакскстік тәсілге жатқызамыз. Өйткені қазақ тілін-де осы екі сөзден (біз, сіз) басқа бірде-бір есімдік я олардын басқа формалары бүл тәсілге маңайласпайды. Тіпті осы сөздердіц өздерініц кептік формалары да бұл тәсілге көибейді (мысалы: бізОериің үшміз, сізОериің ба-лаңыз, бірақ біздердің үй, сіздердіц бала емес).
Аралас тэсіл бұрынғы (анықтаушы) компоиентінің есімдіктер ғана емсс, басқа есімдерден де бола беретін-дігі жағынан және соцғы (аныкталушы) компонентінің үнемі тоуелдік жалғаулы сез болатындығы жағынан (мысалы, біздің үйіміз, олардың балалары, колхоздың есепшісі т. б.) таза синтаксистік тәсілден басқа-шалау бо-лады. Бүл тәсіл матасу категориясына негіз де, тірек те болумен қатар, стилистикалық ерісі мен ерекшеліктері жағынан таза синтаксистік тосілден олдеқайда кең де, ез-геше де болып келеді.
Морфологиялық тәсіл арқылы туатын тәуелдеу кате-гориясы мынадай екі түрлі қосымша арқылы жасалады:

5888. 
      -нікі (-дікі, -тікі) жүрнағы арқылы,
      

23. 
    тәуелдік жлағаулары арқылы.
    

Тәуелдеу үғымыіҒтудыратыіг-нікі (-дікі, -тікі) жұрна-ғы тарихи жағынан алғанда, ілік септіктің -ның (-нің, -дың, -дің, -тың, -тің) жалғауына және -кі (-қы, -ғы, -гі) жұрнағынан бірігіп пайда болғаны мәлім. Бүл ф о р м a

23. 
    р к ы л ы туатын меншіктілік меншіктелуші (иеленілу-ші) заттан жеке де айтыла береді. Мысалы: менікі, сенікі, сіздікі, біздікі, сендердікі, біреудікі. ненікі, кімдікі, қай-сыңдікі, мынанікі, әкемдікі, інімдікі, колхоздікі, кітапха-нанікі, кеңсенікі, Әсеттікі, Әрсендікі т. б.
    

Егер қай, қандай, нендей зат кімге меншікті екенін білдіру қажет болса, сол зат ;йеленуші (меншіктеуіпі) субъектіден я объектіден бүрын қолданылады. Мысалы, кітап менікі; дәптер сенікі, пальто онікі; мал колхоздікі, трактор совхоздікі т. б. Осы себсптен одетте иеленілуші (меншіктелінуші) зат кебінесс бастауыш болады да, ие-ленуші (меншіктеуші) субъект баяндауыш болады (мы-салы: бұл қалам менікі). Қолданылу ерекшелігіне қарай, ол формадағы сез сөйлемніц басқа да мүшелері бола алады (мысалы: Біз кеше Әсеттікінде болдық; Біздікінен оның үйі жақсы екен).

23. 
    с к е р т у : Қейбір тюркологтардың пікірінше -нікІ формаеы өзі жалғанған сездерді сын есімге айналдыра-тын сияқты. Бізше, қазақ тілінде бүл форма ешқандай да сын есім тудыра алмайды, тек қосылған сезіне тәуел-дік мағына жамайды. Бірақ тәуелдік жалғау, әдетте, зат-тын белгілі бір жаққа, мысалы, I, II, III жактың біріне, тон (тоуелді) екендігін білдірсе, -нікі қосымшасы затты ешбір ж аққа телімейді, демек, бұл қосымша ж ақ катего-риясына қалыс, бейтарап тұрады.
    

Тәуелдік жалғау. Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттын бясқа бір затқа тәуелді екенін білдіретіндіктен, негізінде зат есімге тән қосымша бола түрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сез-дердін барлығына да жалғана береді. Мысалы: әкем, дәптерім деген сөздер зат болса, Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді (макал); Осылардың жаңсысы да, жаманы да бірдей (Ә. Әбішев) деген сөйлемдердегі үлкені, ж щ-сысы, жаманы дегендер — субстантивтеніп тұрған сын есімдер. Төртеуі де орындарынан секіре тұрысты (М. Әуе-зов) дегендегі төртеуі деген сез — зат есім қызметін ат-карып түрған жинақтық сан есім. Ердің екі сөйлегені — өлгені; еменнің иілгені — сынғаны (мақал) дегендегі сөй-дегені, өлгені, иілгені, сынғаны деген сездер — зат есім орнына қолданылып түрған есімше формалар. Еріншек-тің ертеңі бітпес (макал) дегендегі ертеңі — субстантив-теніп түрған мезгіл үстеу т. б.

23. 
    ақ-жақтың керсеткіші ретінде қызмет ететін тәуел-дік жалғау қосымшалары мыналар:
    

•

Сөздің соңгы дыбысы		I жақ	II жақ	III	ж ақ
Дауысты	болса,	-М	-ң(-ңыз, -ніз)	-сы,	-сі
одан	кейін
Дауыссыз	болса,	-ым, -ш	-ың, -ің	~ы7 -і
одан	кейін
			(-ыңыз, -ініз)

Бұл қосымшалар жалғанған сездер, әдетте, ездерінеи бүрын ілік септік жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есім-Діктермен тікелей байланысты болады. Сол себептен тә-Уелдеулі сездің ж ақ жалғаулары да жіктеу есімдіктерініц

48 49

жақтарына сәйкес келіп отырады. Мысалы: менің қала-мым; сенің қаламың, сіздің ңаламыңыз, оның ңаламы.
Сөз жекеше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді. Егер сөз (зат) жекеше түрде тәуелденіп түрса, бір зат бір ғана адамға (я затқа) тән екендігі білінеді. Ал, сөз (зат) көпше түрде тәуелденіп тұрса, көп зат я бір тектес бірне-ше зат бір адамға (я затқа) ғана меншікті екендігі білі-неді. Тәуелдіктің бүл түрі оңаша тәуелдеу деп аталады. Мысалы: Қайратым мәлім, Келмейді әлім, Мақсат альіс, өмір іиақ (Абай); Өлеңім — менің бөбегім, өзіме тарщан секілді (Қ. Аманжолов); Бірдің тэжірибесі — көптің игі-лігі (мақал); Байлықтың атасы — еңбек, анасы — жер (мақал) деген сөйлемдердегі тәуелдік жалғауының қо-сымшалары жалғанған сөздерді тәуелдік жалғауларын-сыз қолданса, сол сөйлемдердегі сездердің қиюлары ке-тіп, олар езара үйлеспей, қисындаспай түрады.
Оңаша тәуелдеудің үлгісі мынадай:

Жекеше	Көпше
менің ата~м, қалам-ым	ата-лар-ым, қалам-дар-ым
сенің ата-ң, қааам-ың	ата-лар-ың, ңалам-дар-ыц

5888. 
      ақ-ж аққа белініп, сараланып қолданылатын тәуел-( дік жалғау тек меншікті ^ана емес, бір заттың (я заттар-дың) басқа бір затқа қатынасы мен олардың арасындағы) табиғи байланысты да білдіретіндіктен. ол жалғау жал-f ғанған сөзбен байланысты ілік септіктегі жіктеу есімдік-г тері қабаттастырылып та, қабаттастырылмай да қолда< ныла береді. Сол себептен ілік септіктегі I, II, III жак. жіктеу есімдіктерінің міндетті түрде қолданылатын да, қолданылмайтын да жағдайлары болды. Ж іктеу есім-діктерінің я түсіріліп, я түсірілмей айтылуы стилистика-лық талап пен талғамға, айналасындағы (сейлемдегі) езге сездердің қолданылу ерекшеліктеріне және басқа да сол сияқты жағдайларға (мысалы, анықтық, бейтарап-тық т. б.) байланысты.
      

Мысалы: Ағайын бек көп, Айтамын ептеп, Сөзімді ұғар елім жоқ (Абай); Ж ас болғанға төбеме секірдіЦ (С. Ерубаев) деген сейлемдердегі сөзімді, елім, төбеме де-* ген сөздердің бәрі де тәуелдіктің бірінші жағында жүм^ салған. Тәуелдеулі сөздің әрқашан жіктеу есімдігімев,_і'

байланысты болатынын ескерсек, осылардың әрқайсысы-нан бүрын менің есімдігі қолданылуға тиісті еді. Бірақ бұл сөйлемдерге менің есімдігі қабаттастырылмаған (тү-сіріліп жүмсалған), ейткені, егерде менің есімдігі қабат-'тасса (түсірілмей жұмсалса), біріншіден, елеңнің стилі бүзылар еді, екіншіден, сөйлемдердің айтылуы- да ауыр болар еді; үшіншіден, бүл сейлемдердегі тәуелдеулі сөз-дер жіктеу есімдігінің кемегіне мүқтаж да емес.

. Мен бір сенің басыңа да арнап айтпаймын (М. Әуе-зов); Нұрыңмен сенің гүлденген, Ж айқалған жеміс ой мен қыр (Ж амбыл) деген сөйлемдердегі сенің басыңа, се-нің нүрыңмен деген тіркестерде жіктеу есімдіктері (II жақ) түсірілмей айтылған. Әрине, бүл да стильдік ерек-шелікпен байланысты болғандықтан, басқа ж аққа емес, екінші ж аққа арнай, керсете, сілтей айтылғ£ндықтан, жіктеу есімдіктері түсірілмеген.

Көркем әдебиетте де, ауыз екі тілде де тәуелдік жал-ғаулардың қолданылуларында басқа да ерекшеліктер жоқ емес. Мысалы: Өскемен жағыңыз, анау Көкпекті, Тарбағатайыцыз тағы да ңосылғанның бірі дейді (М. Әуезов); Сенгенің Абай шығар! Абайың түгіл, ңұда-йыңды пана тұтсаң да, жерге қағармын (бұ да). Осында-ғы тәуелденіп түрған жалқы есімдерді (Тарбағатайыңыз, Абайың) олардың мағыналық ерекшеліктерін сез етпеген-'нің өзінде, мынадай үш нәрсеге назар аударған мақұл; оның бірі — анау Қөкпекті, Тарбағатайыңыз... дегендегі бірыңғай мүшенің алғашқысына (мысалы: Қөкпектіңіз болуы керек еді) тәуелдік жалғау жалғанбай айтылған; екіншісі бір күні, бұл жолы дегендердегі тәуелдік жалғау-ларының III ж ақ қосымшасы (і, ы) ездерінен я бүрынғы, я'соңғы сездердің бір де біреуіне байланысты емес (ол туралы теменде айтылады); үшіншісі — қасына дегеннен бүрын өз (өзінің) деген сөз айтылмаған да, өзінің... бәй-біиіесі дегенде ол сөз айтылып тұр. Міне, мүндай жағдай-лар, әрине, тәуелдік жалғаудың қолданылу ерекшелік-

терінің кейбір керіністері екені даусыз.

Тәуелдіктің бірінші, екінші жақтарынан гері үшінші Жақтың ерісі әлдеқайда кең. Олай болатын себебі — тә-Уелдіктің бірінші, екінші жактарының қосымшалары ез-Аері жалғанған сөзді тек я бірінші, я екінші ж ақка тәуел-Аі (меншікті) етсе, үшінші жақтың қосымшасы езі жал-ғаңған сезді (затты) тек үшінші ж аққа ғана емес, жалпы ^бөгде ж ақтарға тәуелді етеді. Демек, тәуелдіктің үшінші ^ағындағы сезден бұрын қолданылатын оның деген (III

50 51

жақтағы) есімдіктің орнына тиісті заттың (я кісіиіц) аты (я аттары) қойылып айтыла береді. Мысалы: оның кіта. бы деудің орнына анықтаңқырап кітаптыц иесінің атын; дәл атап, Бердібектің (Бейсенбайдың, Ғалияның) кіта~\ бы; кітапхананың (мектептіц, институттың) кітабы дец* айта береміз. Осы себептен тәуелдіктің үшінші жағын-f дағы сөз көбінесе оның деген есімдікпен ғана байланыс-і пай, ілік септіктегі басқа кісінің (кісілердің), заттыц (заттардың) аттарымен матасып келеді. Мысалы: иң. ституттың кітапханасы, мектептің кітапханасы, кеңсенщ кітапханасы, колхоздың кітапханасы, совхоздың кітапха-насы, заводтың кітапханасы т. б. Осы ерекшелікпен бай-- ланысты столдың үсті, ауылдың жаны, жүмьістың басы, өзеннің ағысы деген сияқты матасқан тізбектер күнделід ті өмірде керегінше қолданыла береді.
Сөйтіп, тәуелдеулі сез, бір жағынан, өзінен бұрынғн сезді ілік септікте қолдануды керек етсе, екінші жағы-нан, керісінше, кез келген ілік септіктегі сөз езінен кейін-гі сөзді әрқашан тәуелдеулі формада қолдануды керек етеді. Мысалы, Совхоздың директоры деген тірдестегі екі сез жай ғана тіркесе салмаған, екеуі бір-біріне ілгешекте-не байланысқан. Осы себептен байланыстын бұл түрі матасу деп аталады.
Тәуелдеулі сөзбен байланысқан (матасқан) ілік сеп-1 тіктегі сөздің қосымшасы кейде ашық айтылады да, кей* де түсіріліп айтылады. Мысалы: «•Байлыщтың атасы — ең-J бек, анасы — жер (м ақал); Еңбектің наны тәтті, жалцау, дың жаны тзтті (мақал); Күлімдеп көктің жүзі, көңілі шат (С. Торайғыров); Жазғытуры қалмайды қыстың сы-\ зы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі; Жан-жануарі адамзат анталаса, Ата-анадай елжірер күннің көзі| (А бай); Ер қанаты — ат (м ақал); Ер азығы — білім (ма-қал); Ағаш көркі — жапырақ, адам көркі — шүберек (6J да) т. б.
Матасудың тәуелденіп те, тәуелсізденіп те келетін түр-түрінің тілімізде алатын орны да, атқаратын қызмеіі де аса зор. М атасқан тіркестердің кейбіреулерінде компо-ненттерінің араларына басқа сөздер кыстырылмай (тіке-лей) тіркесе, кейбіреулерінде олардың араларына баскЯ сездер қыстырылып (олардың орнына көп нүкте қойыла-ды) қолданылады. Ж алпы алғанда, ілік жалғаудың я түсіріліп, я түсірілмей қолданылуы тіліміздің грамматй-і калық құрылысындағы бейтараптық, анықтық (белгіліу лік) және танықтық (белгісіздік) категориясымен баіН
ланысты. Мысалы; оны аңғару үшін, Қазақтың баласы, эюасьі үлкен ағасы, Бар демес сендей бір адамзат баласы /дбай) және Интернатта оқып жүр талай қазақ баласы (бу да) дегендердегі Қазақтың баласы мен ңазақ баласы

дегеи eRi тіркесті салыстырып қараңыз.

Тәуелдеулі сөзден бүрын айтылатын ілік септік фор-масындағы I, II ж ак жіктеу есімдіктері түсіріліп те, тү-сірілмей де айтылатыны сияқты, III ж ақ жіктеу есімдігі де бірде түсіріліп, бірде түсірілмей айтыла береді. Мы-салы: Ж алынғаны күші болды, Баққаны адал ісі болды, Барлық үйымғ.а мүше болып, Шоқпыт қатарлы кісі болды (С. Мүқанов) дегендегі жалынғаны, күші, бащаны, ісі сөздерінен бүрын оның деген есімдік қолда-нылмаған. Оған, біріншіден, өлеңнің стилі себеп болса, екіншіден, Шоқпыт деген сездің қолданылуы демеу бола-ды, ейткені тәуелдеулі терт сөзден бүрын оның деген есімдік я Шоқпыттың деген жалқы есім түсірілмей, төрт рет қайталанса, стильге де тіпті ауыр жүк болар еді. Сон-дай-ақ, Заманына қарай заңы ,тоғайына қарай аңы деген макалдағы тәуелдіктің үшінші жағындағы заманьіна жә-не заңы, тоғайына және аңы деген сөздерден бүрын оның деген есімдікті қолдану да артық болар еді. Солай бол-са, «тәуелдік жалғау меншік білдіреді» деген ұғым — гаса кең грамматикалық ұғым, ақиқат меншіктілік жа-йындағы ұғым сол кең грамматикалық ұғымның тек әре-дікте ғана кездесетін бір көрінісі ғана. Сол себептен шын-дыңтың белгісі, тарихтың айғағы, үй іші, тіл білімі деген тәрізді тіркестерден тіпті белгілі бір ж аққа (я адамға) тән нақтылы меншік те, ешқандай тәуелділік те сезілмей-ді, тек жалпы грамматикалық мағына ғана, грамматика-лық қатынас қана аңғарылады. Ондай грамматикалық мағына мен грамматикалық қатынас үш я төрт компо-ненттен матасып қүралған тіркестерден өте айқын кері-неді. Мысалы, тіл білімі институты, алтын кен ңоры, мал
шаруашылығы кәсібі, ңазақ орфографиясы заңы деген сияқты тіркестердегі сездердің араларында тәуелдіктің эуелгі маңызы да, мәні де мейлінше солғындап, тәуелдік жалғау тек ондай сездердің араларында ұдайы (әрқа-шаң) болатын қарым-қатынастьщ тым жалпы мағынасы-ның керсеткіші ретінде ғана қызмет ететін болған. Де-мек, әуелде меншікті, белгілі бір ж аққа тән тәуелділік-ті білдіретін ж ақ жалғауы бірте-бірте жақтық көрсеткіш болу қабілетінен кешіп, ж акка байланысы жоқ тым ^алпы қатынасты білдіру сипатына ие болған. Өйткені

52 53

мал шаруашылығы десек те, мал шаруашылығы кәсібі, cgj шаруашылығы, уй шаруашылығы, бау-бақша шаруаіиыУ лығы, болмаса химия өнеркәсібі шаруашылығы, тау-кең. өнеркәсібі жабдықтары десек те, олардан ешқандай да, меншіктілік я болмаса белгілі бір ж аққа (айтайық, бұ,Й арада үшінші ж ақка) тән мағына да, мән де анғарыл-; майды, тек екі я үш заттың (сөздің) араларындағы жал-і пы қатынас қана байқалады. Осындай жолмен, демеқ1 өзінің әуелгі қызметі мен мағынасынан бірте-бірте алыс-тай-алыстай келіп, бастапқы жақтық мағынасынан да, оның көрсеткіші (формасы) болу кабілетінен де біржо-лата айрылып, тек солардың қалдық-сілімтігі ретінде ға-на сақталып, көнеленген формалар есебінде жұмсальц жүрген кейбір сөздер мен тіркестер де осы қағидаға ай-ғақ бола алады. Мысалы, осы куні, сол куні, осы жолын сол жолы, бул жолы, бір куні, ертеңгі куні, ксиіегі кут, куні кеше, куні бугін, күні ертең, кундердің бір куні, кун-діз-туні деген сияқты қалыптасқан күрделі сөздерді (оның бер жағында, бүлардың бәрі де үстеу категория-сына ауысқан), сондай-ақ, дара қалпында да және күр-делі қалыптарында да тәуелдіктің үшінші жағында көне леніп қалған қайсы, қайсы-сы, бәрі, бәрісі, бәр-бәрісі, е\ азы, ең көбі сияқты сөздерді алсақ, осылардың қай-қай-сысында болса да тәуелдік жалғаудың бастапқы мағына^ сынан да, қызметінен де жұрдай болып айрылған, сөздер-, дің бөлінбейтін бөлшегі сияқтанып кеткен үшінші жағыі ның қосымшасын көреміз.
Тәуелдеулі есім (зат есім т. б.) сөйлемде бастауыіі болса, баяндауыштың (жіктік) жалғауы онымен ж ақ жг. ғынан киыспайды. Өйткені тәуелдеулі сөз кай жакта турі са да, баяндауыштың жіктік жалғауы әркашан үшіди!-

23. 
    ақта тұрады. Мысалы: әкем келді; акең келді; әке?сі кеіі ді т. б. Сонымен қатар, тәуелдеулі сөздердің ішінде ез дері қай ж ақта түрып бастауыш болса, баяндауыштй1 жіктік жалғауын да сол ж аққа қойып, ж ақ жағынан № ыстырып айтуды керек ететін формалар да бар. Олар; өздік есімдік, оньщ әр алуан формалары, жалпылау есіи-1 діктері және жинақтық сан есімдер. Мысалы: өзім кеһ дім; өзің келдің; өзіңіз келдіңіз; өзіміз келдік; бәрімй келдік; бәріңіз келдіңіздер; бәрі келді; біреуіміз осыт болайық; екеуіміз сонда барайың; үшеуің мектепке
    

рып келіңдер т. б. 1.

Әдетте.^тәуелдік жалғау кептік жалдаудан кейнгйбл^

ді (мысалы: 'кітаптарым ,інілерЯм т. б.)- Бірақ туыст№.

^атысты білдіретін кейбір сездерде тәуелдік ж алғау кеп-тік жалғаудан бұрын да келеді (мысалы: апаларым — апамдар, әкелерім — әкемдер). Бірақ бұлай болудың се-мантикалық та, стилистикалық та ерекшеліктері бар. *рі.паларым дегенде, апасы бірнешеу екендігі айтылса, апамдар дегенде апасы және оның қасындағы басқа адамдар деген ұғым беріледі.

Тәуелдік ж алғау септік жалғауынаи да, жіктік жал-ғауынан да бүрын жалғанады, мысалы: әкемнің, әкемнен, зксммен, студентіңмін, студентіңізбін т. б. Бірақ тәуелдік жалғау түбір мен кейбір жүрнақтың және түбір мен кей-бір көнеленген формалардың арасына да түсе береді. Мысалы: өзімиіе, өзіңше, өзіңізиіе, әкемше, әкеңше, әке-ңізиіе, әкесінше, әкемізше. Сол сияқты, ишлқамнан, жу-ремнен, жүреңнен, жүресінен, етпетімнен, етпетімізден дегендерде тәуелдік жалғау түбір және онымен бірігіп калыптасқан кене формалардың арасына түсіп тұр.
Тәуелдік жалғаулар қосымша эмодиялық-экспрессив-тік райды я мәнді білдірерліхтей де міндет атқарады. Мысалы, айым, кунім, әкем, көкем, қулдығым, жарығым, сғулем, қарағым, қанатым, жаным, қалқам, шырағым, қу-лыным, ботам, әкешім, кекешім, сәулешім, қарашығым, щалңашым, қулыншағым, ботақаным тәрізді формалар тыңдаушы адамның сезіміне әр алуан эмоциялық ықпал 'жасап, әр қилы экспрессивтік әсер ететіні аян. Демек, осылайша айтылған сөздер тындаушы адамды жақын тү-ту, жақсы керу райымен бірге, қүрметтеу, еркелету сияқ-ты катынастарды да аңғартады. Осы себептен дё қазақ елеңдерінің я бастамасы, я қайырмасы, әдетте, осы рең-

дес сөздер мен формаларға толы болатыны мәлім. Мы-салы:

Ға&ни-аи. саулем, Жүргенім менің бүйтіп сенің ау-рең... Қарағым, өзіңнен де сөзің тәтті. Сөзіңнен өзің ар-
7Щ инабатты...-, Ақсүңқарым, Жібегім, Ж алғы з сенде ті-легім...
Тәуелдік жалғаудың. екінші, үшінші жақтарының қо-сымшалары да қолданылу ерекшеліктеріне қарай, я үл-кен түтып қүрметтеу не сыйлау я мысқылдап кеке.ту не Қомсыну сияқты әр қилы қосымша экспрессивтік рең жа-майды. Мысалы: Мойны тасбақаның мойнындай қыл-к/іып, жылтыр табан масімен тайғанай-тайғанай Көжекең т®рге арең жетті (Ғ. Мүсірепов); Имекең тамағын ке-'Неп, көзін алартыңқырап бір қойды (С. Торайғыров). Кісі аттарына жалғанып түрған тәуелдік жалғаудың екінші

₅₄ 55

жағының қосымшасы (-н) әуелде екінші ж акқа тәуелдеу телу мағынасын білдіру үшін косылса да, кейінгі замаң. дарда белгілі бір алуан сөздерге жалғанған да, бұрынғц (тікелей) мағынасынан бірте-бірте алыстап, белгілі қо-ғамдық қатынастардың нәтижесінен туып калыптасқаі^ қатынастың көрсеткіші болып орныққан. Ал, бұл катего-' рияның қалыптасуына күнделікті өмірде ойынды-шынды араластырып, азды көпті көтерпі, әсерлекдіру үшін қол-данылатын жаман ағаң, жаман інің, жаман апаң, дегец тәрізді сез қолдану машығы негіз болған дейміз.
Осьі категорияның өзйіе тэн ерекшелігі тәуелділіктіц үшінші жағынан да байқалады. Мысалы: Қай төрелерді айтасыз, ағасы (F. Мүсірепов); Байекесі-ау, үйге жүрі-ңізші (F. Мүсірепов). Осындағы ағасы, байекесі деген-дер, әриие, оның ағасы дегеи ұғымды білдірмейді. Бұлар-дан кепке аға (көп ағасы, ел ағасы) деген тәрізді түсі-нік аңғарылады. Өйткені байекесі дегенді оның байекесі деп айту тіпті мүмкін емес. Ендеше, бұл жағдайлар та-уелдік жалғаудыц вокатив категориясын жасайтын да ііекерлердің бірі екенін дәлелдейді.

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: