АҚынның МӘҢгілік мұҢЫ 18 Сәуір, 2013 ж 1 826 0
жүктеу/скачать 191,49 Kb.
|
bcfnfq
| Біләл Сүлеев (1893жылы Баянжүрек қонысы, Қапал ауылы, Ақсу ауданы, Алматы облысытуып, – 1937 репрессия құрбаны болған) – қоғам қайраткері, ақын, ағартушы, журналист, драматург. Біләл Сүлеевпен Ілияс өз уақтысында көп араласқандықтан, оның өз аузынан көп деректі жазып алған.
Алғашқы білімді әкесі Сүлей Майлыұлынан алған. 1911 жылы өзі туған өңірде ашылған “Мамания” мектебін бітірген. Бірер жыл оқыған зерек баланы осы оқу орнын ұйымдастырушылардың бірі Есенғұл Маманұлы болыс өз қаражатымен “Ғалия” медресесіне оқуға жіберген. 1913 – 1916 жылдары Орынбордағы мұғалімдер семинариясын бітірген. 1916 жылы маусым жарлығына ілігіп, қара жұмысқа алынған қазақтарға мыңбасы болып Минск қаласына барды. 1916 – 1918 жылдары Қапалдағы татар мектебінде оқу ісін басқарушы болып қызмет етті. 1918 – 1927 жылдары халықты жаппай сауаттандыру ісімен айналысып, Жетісу өлкесіндегі қазақ ауылдарында екі жылдық бастауыш мектеп, аудан орталықтарында жеті жылдық орталау мектеп, облыста тоғыз жылдық орта мектеп ашуға мұрындық болды. Бұл мектептерде кейбір пәндер орыс тілінде оқытылған. Сүлеев енгізген бұл тәжірибе Жетісудағы қазақ жастарының Кеңес Одағының барлық қалаларындағы жоғары оқу орындарына оқуға түсулеріне мүмкіндік берді. 1928–1929 жылдары Ақтөбе облысы оқу бөлімінің меңгерушісі, 1930 жылы Семей педогогикалық институтының алғашқы ректоры болды, соңғы қызметінде жүргенде жазықсыз қамауға алынып, 1932 жылы 5 қыркүйекте босанып шықты. 1932 – 1934 жылдары Мәскеу өндіріс орындарында мәдени-ағарту саласында қызмет істеді. 1934 – 1937 жылдары Қарақалпақ АКСР-інде халық ағарту комиссары болды. 1937 жылдың соңында екінші рет қамауға алынып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болды.Семинарияда оқып жүргенде өлең, әңгіме жазумен айналысқан. Сүлеев Орынборда шыққан “Қазақ” газетінде қосымша жұмыс істеп, газет бетінде «Матай», «Қаптағай» деген бүркеншік атпен бірнеше өлең, мақалаларын жариялады. Татардың “Шура” журналының 1916 жылы 3-санында татар ұлтшылдарына қарсы “Науширван эфенді мақаласы жайлы” атты ғылыми мақаласын жариялады. Осы журналда және татар тіліндегі “Вахит” (“Уақыт”) газетінде Сүлеевтің мақалалары мен өлеңдері жиі жарық көрді. Сүлеев әдебиет әлемінде сатирик ақын, жалынды көсемсөзші, талантты драматург ретіндетанылды. Өлеңдері мен мақалаларында қоғамның келеңсіз жақтарын аяусыз әшкереледі, өткір тілмен мінеді. «Картаға салынған қатын» атты өткір әжуаға құрылған комедиясы 1921 жылы Алматыда бірнеше рет қойылды. 1922 жылы жазылған «Қабанбай мен Сазанбай» атты өлеңмен жазылған ұзақ сатирасы Жетісудағы алғашқы жер бөлінісіне арналған. “Қыз бен жігіттің айтысы”, “Қазақтың 24 басалқа дыбысы”, “Қайтсең де көсем боларсың” (1922), “Нақысбек” (1922), “Жұт жеті ағайынды”, “Қазақ мұғаліміне” (1923) атты сатиралық өлеңдері “Қаптағай”, “Бұйрас” деген аттармен газет-журналдарда жарық көрген. Қазақтың тұңғыш ғылыми–көпшілік, әдеби журналы «Айқаптың» (1912 - 1915) бетінде еліміздің рухани тарихына қатысты құнды деректер жарияланып тұрған. Соның бірі – Жетісу өңіріндегі алғашқы қазақ мектебі - «Мамания» туралы жазылған мақалалар мен хабарлар болса, осы мектептен Біләл Сүлеев білім алған. Мұнда Ілияс та оқып, талай қазақтың майдайалды адамдармен аралас-құралас болған. Бұл мектепте Көлбай Төгісов те оқыған «К. Найманский» деп қол қойған – қоғам қайраткері, журналист, адвокат болған. Ол патша өкіметіне қарсы пікір білдіргені үшін бір жарым жыл түрмеге жатып, Қапал уезіне жер аударылған. Сол ауылда жүріп талай заңсыздықтарға тосқауыл қойған. Әйгілі «Ақшәулі болысындағы іс» туралы мақалалар «Айқап» және «Қазақ» газетінде жарияланды. Ал Бейсембай Көдесұлы кейіннен ел таныған күрескер болды. Сондай–ақ, мына мәселелерге ден қойып, пікір түюге негіз қалайды ғой деп те ойлаймыз. Бірінші: барлық деректерде «Мамания» мектебі мен медіресесі 1899 жылы ашылды делінеді. Ал К. Төгісовтің (К. Найманский) 1913 жылғы мақаласына қарағанда Тұрысбектің мектебі 1880–жылдары ашылған. Қазақ елінің алдыңғы қатарлы ел ағалары кеңес өкіметі тұсында да қысымға ұшырап, қуғындалды, мал – мүлкі тәркіленді. Алаштың көсемдерін түрмеге жауып, жазалау ісіне кіріскенде Маман ұрпақтары да жауапқа тартылды. М. Тынышбаевтың тергеушілерге берген жауабында «аса ірі байлардың шаруашылығын жою туралы қаулыға қарсы» болған «астыртын ұйым мүшелерінің қатарында» Маман тұқымдарының да аты аталады. М. Тынышбаев пен Х. Досмұхамедов: «Біз, ұйым мүшелері, байлардың жер аударылуына және олардың мал – мүлкінің тәркіленуіне қарсы шара қолданып, оларға алдын – ала ескертіп отырдық, сөйтіп науқанның жүргізуіне бөгет жасадық. Соның ішінде, менің өзім біреулер арқылы Тұрысбековтерге, Тәңіргеновтерге және Есенқұлға және де басқаларға, сонымен қатар Лепсі уезіндегі өзім шыққан «найман» руларының байларына хабар бердім (М. Тынышбаевтың ОГПУ тергеушісіне берген жауабынан, № 2370, І т., 125 – парақ, Х. Досмұхамедовтің жауабынан, 207 – парақ)», - деп «куәлік берген». Әрине, бұл сөздерді тергеушінің өзі ойынан қосып жазғаны айтпаса да түсінікті. Зады, Маман тұқымын қудалауға бір себеп табу үшін болса керек. Ақыры қазақтың озық ойлы ауылының берекесін кетіріп, тағдыр тәлкегіне ұшырып тынғаны бүгінгі ұрпаққа белгілі. Міне, дегдар тұқымның зиялы ісіне орай кездескен тарихи деректердің бір парасы мақалалар «Айқап» және «Қазақ» газетінде жарияланды. Ал Бейсембай Көдесұлы кейіннен ел таныған күрескер болды. Сондай–ақ, мына мәселелерге ден қойып, пікір түюге негіз қалайды ғой деп те ойлаймыз. Бірінші: барлық деректерде «Мамания» мектебі мен медресесі 1899 жылы ашылды делінеді. Ал К. Төгісовтің (К. Найманский) 1913 жылғы мақаласына қарағанда Тұрысбектің мектебі 1880–жылдары ашылған. Демек, мешіт пен медресенің, соның ішінде «Мамания» мектебінің ашылуы әрірек сияқты. Ал Қарағаштағы Есенқұлдың мектебінің іргетасы 1899 жылы қалануы шындық. Екінші: Маман бидің жас мөлшері мен қайтыс болған жылына Таһир Ілиясовтың көңіл айтуы меже бола алады. Онда Еркебала Маманқызы 26 жасында дүниеден қайтты делінеді. Демек, 1887 жылы Маман би тірі. Үшінші: Біржан – Сара айтысындағы аты ауызға алынатын Тұрысбек қажының өмір сүрген кезі. К. Төгісовтің дерегін екшеп қарасақ, Тұрысбек қажы 1880 жылдары мектеп ашқан. «Қапал халқына жаңа жол сілтеп келе жатқанда», яғни, тіпті кеңінен пішкеннің өзінде 1890–жылдардың ар жақ, бер жағында «дүниеден қайтқан». Демек, атақты айтыстың өту мерзіміне бұл да жөн сілтей алады. Төртінші: Православие шіркеуі, қазақ арасына оқыған мұғалімдерді жібермеу туралы 1899 және 1902 жылдары арнайы нұсқау берілген. Оған патша ағзам қол қойған. Мақаладан бұл нұсқаудың толық жүзеге асқаны анық байқалды. Маман ұрпақтарының оқу-ағарту ісіне ерекше ден қойғаны мәлім. Романда өздерінің бас бостандығы, теңдігі туралы, сүйген адамдарына қосылуды арман еткен Нәзипа, Күлзейне, Күлән, Қамаш сияқты қазақ әйелдері зор ілтипатпен суреттеледі. Күлзейненің тағдыры ауыр әрі аянышты, оны жастай Үсейін саудагерге тоқалдыққа береді. Тағдыры тәлкекке түскен мұндай әйелдер ол кезде мыңдап саналатын. Мұндайлардың ішінде «бүлікшілер» де болған, бірақ олардың әлсіз қарсылығы қайғылы аяқталатын. Күлзейне байға кектеніп, Мардан жалшымен көңіл қосады. Бірақ бұл қызық көпке ұзамайды. Күлзейне өз өмірін өзгертуге батылы жетпейді, байдың сәнді тұрмысын тастап, Марданға еріп кетуге жасықтық танытады. Нәзипаның өмір жолы Күлзейненің тағдырына ұқсас. Оттай ойнақшыған, сұқсырдай сыланған Нәзипа Шалматай қажының төртінші әйелі. I. Жансүгіров оның ұшқын атқан көзін, сыңғырлаған күлкісін, құлындай әдемі тұлғасы мен былқылдаған жүрісін сүйсіне суреттейді. Нәзипа — ер жүрек, жалынды әйел. Оның көңіліне қажының әйелі екенмін, дұшпаным, күндесім көп екен деген қауіп келмейді. Келіншек болып түскеннен-ақ бәйбішелердің ырқына көнбей, теңдік бермеген болатын. Біреу-міреу оны тоқыратамын деген ниетпен сөз қозғаса: «Мен бұл есікке күң болу үшін түскенім жоқ» деп дүрсе қоя береді. Алғашқыда Нәзипа «қара тазға» бармаймын деп қиғылық салғанымен, азулы әке, ақтарылған мал барлығы қыздың аяғын тұсап, басын байлап берген. Ол қажының үйіне келген соң, мұғалім Фазылмен көңіл қосады. Бұл қылығы үшін Шалматай қажы Нәзипаны сұмдық қорлайды. Мойнына қарақұрым киіз іледі де, мешітті үш рет айналдырып, тірідей көмбекші болады. Қорлық шеруінің өзінде Нәзипаның сұлу кескіні, жайнаған жүзі, жалтыраған көзі, қас-қабағы қаз қалпында. Жақсы киімдері үстінде, жамылған ақ шәлісі, жасыл пүліш бешпенті, торғын көйлегі төгіліп, тұлғасы сырықтай болып келеді. Бетінің қызылы — қызыл, ағы — ақ, жайшылықтағы жайдары мінезінен титтей өзгермеген. Қажының әйелдері Нәзипаның иілмегеніне кіжініп, балағаттап бетіне түкіреді, қара халық жаны ашып «күнәкәрді» аяйды. Екі беті гүл-гүл жайнап, көзі ойнап, езуі күліп, жүзі жарқын, жүрісі еркін Нәзипа бір қалыптан таймайды, қымсынып тайсалмайды. Тек жалшы Сатанның араласуымен Нәзипа қорлықтан, тіпті өлімнен құтылады. Романда образдық бейне тағы бір қыздың қайғылы тағдыры әңгіме етіледі. Ақ көңіл, нәзік жанды Күлән адал махаббаты, бас бостандығы үшін кезсіз ерлік жасауға дайын. Бірақ алпауыттар билеген дала заңы оны сүйгеніне коспайды. Ол Мәмбеттен жәрдем сұрайды. Мәмбет қызға уәде береді, Күләннің басына төнген қара бұлт сейілгендей болады. Алайда, оның жасырын әрекетін ағасы біліп қояды да, қыздың қайын жұртына хабар беріп, бақытсыз Күләнді қол-аяғын байлап, сүймеген адамына қосақтап жібереді. Романда мінез-құлқы, сырт көрінісі, өмірге көзқарасы әр түрлі қарапайым адамдардың бейнелері нанымды шыққан. Нұрәділ, Аяпберген, Байғарау, Елеке ақын, Сүндет — олардың әр-қайсысы халық бостандығы жолында, бақытты өмір жолында аянбай күреседі. Әрқайсысының таңдаған жолы, арманы, көздеген мақсаты бар. Романдағы тағы бір кейіпкер - Аяпберген жастайынан жоқшылық пен қорлық көріп өседі. Ерте ағарған шаш, бетіндегі терең әжімдер соның айғағы тәрізді. Халық қасіреті, бұлыңғыр болашақ туралы ойлар оның жанын жегідей жеп, күндіз-түні маза бермейді. Әке-шешесі жоқ тұлдай жетім Марданға қамқор болып жүрген адам. Аяпберген айла амалдан да ада емес. Ауылдарына жау тиіп, еркектерін қосақтап байлап әкеткенде, ол тайқазанды төңкеріп соның астына тығылып қалып, кейін бас көтерер азамат ретінде өкімет орнына барып арызданып, көп істі атқарғандығы қызғылықты, күлкілі эпизодтармен жазылған. Елеке — әнші, сауықшыл адам. Жас кезінде халық ақыны Жанақпен кездескен, атақты Шөжемен айтысқан. Романда ол сөзге жүйрік, өткір ойлы, талантты адам ретінде суреттеледі. Оның әндерін, ертегі, жырларын естігенде жұрт көңілі жадырап, мәз болып қалушы еді. Елекенің қоғамға көзқарасы қарама-қайшы, ол көбіне ескі дәстүрлер төңірегінен ұзап кете алмайды. Бірақ оның әндері мен өткір мысқылдары халыққа қызмет етіп, қанаушы топқа қарсы күресте үнемі жігер косып отырады. Романда кейіннен көріне бастаған айтулы тарихи персонаждардың бірі – Субай адвокат. Сирек кездесіп жүрген бейнелердің бірі болса да «Субай адвокат: өзі шешен, іскер, қалаға да, далаға да бірдей сегіз қырлы, жылпың жігіт. Алты Алашқа аты мәлім, алғыр адвокат еді» [14, 414 б] деп суреттеледі. Субай ел ішінде іріткі салушы ретінде көзге түседі. Ол сот орнында қызмет істейді. Ойы – қалайда қазақ жігіттерін ұйымдастырып, «Үш жүз» деген партия құрып, сол арқылы өкімет билігіне қол жеткізу, ел-жұрттың үстінен басқару. Бірақ ол ойына жете алмайды. Өйткені, ол тек өзінің ғана жанын күйттеген адам. Соны түсінген қарапайым халық одан іргесін аулақ салады делінген романда. Осы қатардағы тарихи персонаж Субай туралы Ілияс Жансүгіров сол тұстағы саяси жағдайға байланысты салқын пікір айтқан болса керек деген ойдамыз. Өйткені, қазіргі өлшеммен қарасақ, негізгі прототип Субай дегеніміз – Көлбай Төгісов ХХ ғасыр басында қазақ даласына кеңінен танымал болған, елге қалтықсыз қызмет істеген адамның бірі болғанының күәсі боламыз. Көлбай Төгісовтің ағартушылық бағыттағы шығармалары сондай-ақ, ондағы көтерген өзекті мәселелер мен қазақ халқының саяси тұрмыс жағдайын толық ашып көрсететін туындылары арқылы зиялы қауымның қатарында екенін көре аламыз. ХХ ғасырдың басынан өрістей бастаған қазақ зиялыларының саяси қозғалыстарының басты талап-мақсаты қазақ елін отарлау жүйесінен құтқарып, езуші тап өкілдерінен азат ету, ұлттық тең құқылықты орнату, оқу-ағарту ісін жетілдіріп, өркениетті елдер қатарына қосылу еді. Осындай талаптарды жүзеге асыру барысында зиялыларымыз - Әлихан, Ахмет, Міржақып, Жаһанша, Райымжандармен бірге қоғамдық-саяси аренаға шығып, тұңғыш социалистік «Үш жүз» партиясын құрған, «Алаш», «Үш жүз» газеттерін ұйымдастырып шығарған, заң, әдебиет, тарих салаларына маңызды мақалаларымен үлес қосқан азаматтарымыздың бірі - ағартушы, драматург, публицист Көлбай Төгісов екенін тарих беттері ашық жазуда. Көлбай Төгісовтің өмірбаянына үңілсек, ол 1879 жылы Семей облысы Зайсан уезінің Шорға болысында дәулетті жанұяда дүниеге келген. Найманның Қаракерей руының ішіндегі Байжігіттен тараған арғы аталары Сарыарқаға әйгілі болған Ұлтарақ би, тобықты Бөжейдің нағашы атасы Бөжей, Сара ақын өлеңіне қосқан құт Шаянбай, Абаймен араласқан Төгіс пен Бөгіс. Шаянбай ұрпақтарынан сегіз адам қажылыққа Меккеге барған. Бұл жөнінде 1895 жылы Сара Біржанмен айтысқанда: «Сөйлейін Қара Шорға, Байжігітті, Ботабай Шаянбаймен екі құтты. Ұрқынан сегіз адам қажы барған, Болыпты осы кезде дінге мықты»[15, 243б.],-деген екен. Осы қажылыққа барғандар: ағайынды Бөгіс пен Төгіс, Иса, Құсайын Бөгісұлы, Айдос, Андабай Төгіс ұлдары, Бөжейден Әділ мен Қайран. Төгіс осы қажылық сапарында қайтыс болып, ұлы Айдос әкесін Семейге әкеліп, Ертістің шығыс жағалауындағы зиратқа жерленген. Төгістен Тобықты, Айдос, Андабай, Әбділдабек, Солтан, Көлбай туған. Көлбай Зайсан ауыл шаруашылық мектебін бітірген. Орыс тіліне жетік болғаннан кейін жергілікті үкімет орны оны Зайсан уезінің бітімгерлік сотының тілмашы қылып алады. Жалпы, Көлбайдың жоғарғы заң орнында оқығандығы туралы дерек жоқ. Сондықтан оның заң саласына келіп, кейіннен адвокаттық іске араласуының бірден-бір себебі орысша білуінде болса керек. Ал Төгіс ұрпақтарының айтуынша, ол Петербург университетін экстерн жолмен бітірсе керек. Көлбай Төгісовтің өмір жолы ХХ ғасырдың басындағы революциялық күрес жылдарымен тығыз байланысты. Сондықтан оның саяси қайраткер болып шыңдалуына елде болып жатқан өзгерістер әсер етпей қоймады. Оның публицистикалық қызметінің де оянуы осы кезеңге тап келді. 1905-1907 жылдары қазақ зиялылары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Ж. Ақбаевтармен бірге патша үкіметінің қазақ жеріне жүргізіп отырған саясатына қарсы шығады. 1905 жылдың 15 қарашасында Қарқаралыда патша манифесіне қарсы болған толқуға қатысады. Осы манифестация кезінде ол Жақып Ақбаевпен танысып пікірлес болады. Қазақ-орыс зиялыларымен бірлесе патша үкіметінің әділетсіз заңына қарсы шығып, өзін ел арасында күрескер ретінде таныта біледі. Жергілікті үкімет орындары Қарқаралыда өткен манифестацияны «бүлік» деп жоғарғы жаққа хабарлап, көмек сұраған кезінде Әлихан Бөкейхановқа болған мән-жайды түсіндіріп «бүлік» еместігін дәлелдеп, қол қойып, жеделхат жіберген қазақ-орыс зиялыларының арасында Көлбай да бар еді. Осы жағдайдан кейін ол «Семипалатинский листок» газетіне Қарқаралыдағы болған оқиғаның жайын түсіндіріп, уезд басшысы Оссовскийдің мәліметінің жалғандығын айтып Қарқаралы уезінің 21 болысының өкілдері патша ағзамға жедел хат жібергендігі жөнінде хабарлама жариялайды. К.Төгісов қазақ даласындағы болып жатқан өзгерістерді бақылап қана қоймай, оған қызу араласты. «Семипалатинский листок» газетіне патша өкіметінің қазақ өлкесіне жүргізіп отырған отаршылдық саясатын әшкерелеп бірнеше мақала жариялады. 1906 жылы маусымда Семей қаласындағы Халықтар үйінде болған қазақ сайлаушыларының жиналысына ол да қатысады. Жиналыс төрағасы болып Зайсан уезінің қазағы Отыншы Әлжанов, ал хатшылығына Көлбай сайланады. Жиналысқа Семей өңірінен 180-нен астам қазақ қатысады. Әскерлік міндеткерлік, земство ісі, жер мен дін мәселелеріне қатысты қазақ зиялыларының көрнекті өкілдері Отыншы Әлжанов, Өмірбек Жамулов, Шәкәрім Құдайбердиев, Сәдуақас Шорманов, Қызырмолла Қоңызов, Әбубәкір Құрмановтармен бірге Көлбай Төгісов те сөз сөйлеп, өз пікірін білдіреді. Жиналыс шешімі бойынша қазақ зиялылары бірауыздан Орынбордағы мұсылман жиналысымен қосылып, бірлесе жұмыс жүргізу қажет деп табады. Осы жиналыстың шешімін ол Санкт-Петербургтегі «Наша жизнь», «Речь» сынды газеттеріне хабарлама ретінде жариялайды. Патша шенеуніктері сайлаушыларға қысымшылық көрсетіп, кей кездерде қорлау фактілері де кездесіп жатты. Көлбай осындай бір жәйттің Зайсан уезінде орын алғандығын «Семипалатинский листок» газетінің бетінде қынжыла жазып, «әділдік күн туса» деген ойын ашық білдіреді. 1906 жылы 21 шілдеде Семей облыстық басқармасында Семей облысын земстволық мекемеге енгізу мәселесіне байланысты мәжіліс өткізіп, оған осы облыстың уақытша генерал-губернаторы А.С Галкин мен вице-губернаторы Н.Ф. Ницкевич қатысады. Патша шенеуніктері орыс шаруалары мен казактар мекен етіп жатқан жерлерді облыстық земствоға енгізу мәселесін қолға алуға айрықша тоқталады. Осы мәжіліс жөнінде хабарлама «Степной пионер» газетіне жарияланады. Көлбай Төгісов земство мәселесіне қатысты генерал-губернатордың басшылығымен өткізілген мәжіліске облыстық басқармадан 5-6-ақ қадам жерде тұрып жатқан қазақ өкілдерінің мәжіліске шақырылмауынан басты кемшілік дейді. Жалпы жергілікті шенеуніктердің отырықшы орыс жұртшылығының қызығушылығын тудыратын ережелерге ғана тоқталып, ал тұрғылықты халықтың 85 пайызын құрайтын қазақтарға патша әкімшілігінің «жабайы саяси және экономикалық өмір сүруге әлі лайықты емес» [15, 136б.] деген пікірді ұстанып отырғандығы оның ызасын туғызды. Сондықтан Көлбай земство ісіне зиялы қауым өкілдерінің тікелей араласып, «жеті миллиондай қазақ халқының атынан ұлтымыздың мәдени дамуына жұмыла кірісіп, еңбек етуіне шақыратынын» [16, 136б.]. 1906 жылғы «Семипалатинский листок» газетіне жариялаған мақаласында ашық жазды. Ол Жер басқармасының ендігі жерде көне беруге болмайтынын, сондай-ақ ескі әкімшілік аппараты өз орнында қалса қазақ халқының сол бұрынғы қалыппен басқарыла беретіні сөзсіз екенін баса көрсетеді. Кейін осындай ниетте жазылған мақалалары оның тұтқындалған кезінде үлкен айып болып, алдына көлденең тартылады. Осы мақала жарияланғаннан кейін Семей облыстық басқармасының земство мәселесіне қатысты комиссиясының мүшесі Запаловский оның сынына мүлдем келіспейтіндігін, комиссия мүшелерінің жұмысын өткір сынап отыр деген қарсы пікір айтады. Земство мәселесі бұдан кейін де осы және басқа газет беттерінде бірнеше рет көтеріледі. М. Әуезов «Ақаңның елу жылдық тойы» мақаласында көтерілген үш мәселенің екіншісі «қазақ жұртына земство беруді сұрау» екендігін көрсеткен болатын. Алаш жетекшілерінің бірі Ә. Бөкейханов та ақпан революциясы жеңіске жеткен алғашқы күндерде Ресейдің федеративті республика емес, кең земстволық басқару жүйесі бар республика болуын жақтағаны белгілі. К. Төгісов земствоның қазақ жұртына тигізетін пайданың зор екенін, земство жүйесін тек отырықшы аудандарда ғана емес, көшпелі жұртқа да енгізу қажеттігін баса айтқан. Кейіннен 1917 жылы бірінші жалпы қазақ съезінде де земство жүйесін көшпелі жұртқа енгізуді қажет деп тауып, шешім шығаруды Уақытша үкімет алдына қояды. Патша әкімшілігінің жергілікті қазақ халқына жүргізіп отырған әділетсіз билігіне арашашы болу мақсатында Көлбай Орыс үкіметінің тарапынан қысымшылық көрген қазақтардың істі мәселелеріне араласып, көпшілік жағдайда әділетті шешім табуына себепкер болады. Көлбайдың 1905 жылғы ереуілге қатысқаны, революциялық пиғылдағы әрекеттері мен жергілікті әкімшілік басшыларын сынай жазған мақалалары үшін патша үкіметі оны 1909 және 1910 жылдары екі рет тұтқындайды. Оған Семей губернаторы А. Тройницкий: «1900 және 1907 жылдар аралығында Зайсан уезінің сот басқармасында тілмаштық қызмет атқарып, одан босағаннан кейін Көкпекті қаласында заңсыз түрде адвокаттық іспен айналысып, ұры-қарыларға арашашы болды, орыс пен қазақ арасында жер шекарасын белгілеу мәселесін шешуде халық арасында жағымсыз пікірлер айтып екі ұлт арасында қақтығыс болатындай жағдайлар туғызды, 1905 жылы жергілікті баспасөз беттерінде әкімшілік басшыларын қаралаған, 1907 жылы «Семипалатинский листок» газетінде орыс өлкеде қоныстануына жол бермеу қажеттігін айтқан мақала жариялап, қазақтар арасында «автономия» мәселесін талқылап жүр» [17, 165 б.],- деген кінәлар тақты. Көлбайдың жазықсыздан-жазықсыз қамауға алынып, түрмеде отырғандығын айтып зайыбы Бәтима Дала генерал-губернаторына жеделхат жолдайды. Көлбайдың өзі де Дала генерал-губернаторы еш кінәсіз қамауда отырғандығын айтып бірнеше рет шағымданды. ХХ ғасырдың бас кезінде демократиялық бағыт ұстанған қазақ тіліндегі газет-журналдар дүниеге келе бастады. Ел болашағына алаңдаған қазақ интеллигенттерінің басым көпшілігі осы баспасөз төңіругіне топтасты. Олардың қаламынан шыққан пікірлер бір мақсатқа тоғысып, ортақ қоғамдық ойдың арнасына құйылып жатты. Сол тұста да, қазақ зиялыларын толғантқан басты мәселе – тәуелсіз мемлекеттікке қол жеткізу еді. Ағартушы, журналист, драматург Көлбай Төгісовтің де публицистикалық жолының басталуы осы мақсатта туындады. Оның мақалалары әр түрлі тақырыптарға арналды. Өмір ағысымен туындап жатқан құбылыстардың дамуына ілесе қалам тартып, өз ойын оқырман жұртқа мерзімді баспасөз арқылы жеткізуге тырысты. Патша өкіметінің қазақ халқына жүргізіп отырған отаршылдық саясатын әшкерелейтін, елдің әлеуметтік – саяси жағдайы туралы мақалалары ең алғаш Семейде шығып тұрған «Семипалатинский листок» газетінде жарияланды. К. Төгісов кей мақалаларын «Киргиз – кайсак», «К. Найманский», «Степняк», «Киргиз – степняк» деген бүркеншік аттармен жариялады. Ал оның ағартушылық бағытта жарияланған «Әй, қазақ» өлеңі «Айқап» журналының 1912 жылғы 13-санына басылды. Бұл өлеңінде ол қазақ баласының дұрыс жолға түсіп, бос сандалмай, надандық қапасын бұзып, білім алып, пайдалы іс істегендігі жөн екендігін жас буынға түсіндіруге тырысады. Қазақ халқын ілгері бастырмай, езілген, адасқан, тығырыққа тірелген халін дәл көрсетеді. К. Төгісов осы мақалалары арқылы халық арасындағы мәдениеттің төмендігі мен сауатсыздықтың ертеңгі болашағымыздың ең басты кедергісі екендігін түсіндіре келіп, ағартушылық бағыт ұстаудың қажет екендігін баса көрсетеді. Сондай-ақ, халық үшін мектеп ашып, кедей балаларының оқуына барлық жағдайды жасаған Қапал азаматтары Маманов, Тұрысбековтің игі істерінен көпшілікті хабардар етті. Бұл игі іс жөнінде сол тұста белгілі жазушы, журналист, комиссар Сабыржан Ғаббасов та «Қапалға да ай туды» мақаласында: «Қазақтарда бір Мамановтар мектебінен басқа мектеп, медресе жоқ. Мешіт, медресе былай тұрсын, оқу оқыту үшін қайғырушы бір адам жоқ. Шаһар ішінде қазақтардан бірлі-жарымды оқығандар бар болса да, олар жұрт қайғысымен шаруасы жоқ. Күні-түні босана алмайтын еді» [18, 26 б.] - деп жазған еді. Көлбай Төгісов қазақ жастары оқу-білімге ұмтылып, көзі ашық ел азаматы атанса екен деген үмітте болды. Ол үшін ел арасында оқу-білімді, ғылымды, мәдениетті насихаттайтын газет-журналымыздың көбейсе деген ойын «Айқап» журналы арқылы көпшілікке білдіреді. Егер газет шығарылатын болса, бес жүз сомды өз мойнына алатындығын дәлелдей отырып, «Бұл газетіміз шыға қалса маһурлыққа (редакторлыққа) Жаһанша мырза Сейдалин, Бақытжан мырза Қаратаев, Әлихан мырза Бөкейхановтар сияқты білімділерімізден, біреуден тиісті заявлениесін беріп қойсақ, ғылымға жүйрік зиялы жігіттеріміздің һәр уақыт сөз жазып тұрсаңыз қалайша бір газет-думаға өткізе аламыз» [19, 186 б.],- дейді. Осы «Айқап» журналының 1913 жылғы 2 санында жарияланған мақаланы Көлбай Қапал тұрғындары «Мамания» мектебін ұйымдастырушы Есенғұл Маманов және қазақ зиялыларының бірі Мұхаметсәлім Кәшімовпен бірлесе жазды.К. Төгісовтің ағартушылық бағыттағы ұсыныстарын, әсіресе газет-журналдарды көбірек шығаруға қатысты көтерген мәселесін қазақ оқығандары мен байлары құп алды. Көлбай ауқаттыларды алыс жерлерде білім алып жатқан қазақ балаларына ақшалай көмек беруге шақырады. Аягөз қаласына барған бір сапарында осы мәселе бойынша қазақ байларының арасында жиналыс өткізіп, мұқтаж студенттер мен шәкірттерге жәрдем беру қажеттігін түсіндіреді. Қапалдағы үш жыл мерзімі біткеннен кейін Көлбай 1915 жылы Наманган қаласында болған, ал 1916 жылы Ташкентке келіп, 26 қарашадан бастап «Алаш» газетінің шығуына ат салысады. «Алаш» газетін қазақ халқы қуанышпен қарсы алады. Газет ұйымдастырушыларына ризашылықтарын білдірген хаттар күннен-күнге редакцияға келіп жатты. «Алаш» газетінің жарық көруіне басқа ұлт өкілдері де тілектес болды. «Алашта» Көлбайдың «Вильсонның жаңа қадамы», «Государственный Дума һәм хүкімет», «Граф Игнатьев», «Жоғалсын Романовтар» және т.б тақырыптағы мақалалары жарық көрді. Ол әр мақаласында маңызды бір мәселені көтеруге тырысты. Мәселен, «Сорлы қыздар» мақаласында қазақ қыздарының аянышты халінен, от басы, ошақ қасынан шықпай, өз теңіне бара алмай, әйел үстіне әйел болып, кәрі шалға кете баратынынан мысал келтірді, қыз балаға деген қазақ арасындағы көзқарастардың зиянды, залалды тұстарын қынжыла отырып, ашып көрсетуге тырысады. Ағартушының «Алаш» газетінде көтерген мәселелерінің бірі – халықтың ескі мәдени мұралары-ертегілер, мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер, жұмбақтарды жинастырып, кітап шығару, яғни ескі асыл қазыналарымызды халық жадында сақтау еді. Міне, осы тұста Ілияс Көлбай Төгісовпен кездескен, пікірлес болған. Алғашқы «Жалпы жасқа» мақаласы мен өлеңін «Жас Алаш»газетіне жариялаған. Белгілі ғалым Қ. Нұрпейіс атап көрсеткендей, «Алаш» газетінде бастапқы кездерде ресми өкіметке ашық қарсылық көрсетілмей, тек оның 1917 жылғы 24 ақпандағы 12 санынан бастап қана революциялық-демократиялық бағыттағы мақалалар жариялана бастады. Оны Көлбайдың «Оян» деген мақаласынан байқауға болады. Қазақ халқының ауыр тұрмысын жеңілдетіп, қараңғы қапастан шығарудың бірден-бір жолы, дүниенің кілті оқу екендігін түсіндіргісі келген ол қазақ жастарын білім алуға шақырды. «Осы заманда дүниеде тұрам, жасаймын, адам қатарына өсем деген адам оқу дариясынан татпай «адамшылық» санына қосылмайтыны мағлұм болған жоқ па? Әсіресе, таласып оқу біздің мұсылмандарға өте керек уақыты емес пе еді? Біздерге адам қатарына қосылып, сілкінетін уақыт жеткен жоқ па?” [20, 143 б.],- деген сауалдарды халық алдына тартады. «Алаш» газеті редакциясы 1917 жылдың күзінде Ташкенттен Омбы қаласына көшті. Бұл кездерде К. Төгісов Петроградқа Бүкіл ресейлік шаруалар съезіне «қазақ демократиялық ұйымының» атынан өкіл ретінде қатысуға кеткен болатын. Оның «Оқушыларға өтініш» деген мақаласында К. Төгісовтің халық мәжілісіне, Петербордағы шаруалар съезіне өкіл болып сайланып, газет шығару жұмысы Т. Жанбаевқа тапсырылады. Алайда, газет басшылығының дұрыс жұмыс істемеуінен «Алаш» 1917 жылдың екінші жартысынан бастап тоқтап қалады. Көлбай драматургия саласында да қалам тербеп, еңбек етті. Оның қазақ драматургиясы тарихында өзіндік орны бар туындысы - «Надандық құрбаны» пьесасы. Үш перделі пьеса 1915 жылы Уфа қаласында «Тұрмыш» баспаханасынан жеке кітап болып басылып шықты. Кітапшаның алғы беттерінде Көлбайдың «Зармыз», «Құрбыма», «Қайғы», және тағы басқа өлеңдері басылды. Пьесасының сөз басында ол «Қырда болып жатқан көп надандықтың бірер жарымын қолдан келгенше жазып, қазақ жастарына ұсынамын. Егер де ұнаса һәр шаһарда, һәр ауылда ойнап қазақтың өз көздеріне көрсетсе мұндай жолдан тиылар еді деп үміт қылам» [21, 136б.],- деп қазақ халқын ілгері бастырмай жүрген надандықтан, қараңғылықтан арылып, ақ жолға түссе деген ниетін білдіреді. Пьесаның негізгі идеясы – қазақ халқын ілгері бастырмай, аяғына тұсау болып келген рулық-патриахалдық салт-дәстүрді жою. Бұл тұста Көлбай ел арасында сараңдықты, пасықтықты, надандықты ашып көрсетпек болады. Пьесаның «Надандық құрбаны» аталуы да сондықтан. Пьесаны жұртшылық қуана қарсы алып, қалаларда, ауылдарда «ойнады». Омбыдағы Қазақ оқушыларының демократиялық советі (Ә.Досанов, Т.Арыстанбеков, Ж. Сәдуақасов әдеби кеш ұйымдастырғанда осы пьесаны қояды. Алайда, пьеса кітап болып шыға салысымен бірден сынға ұшырады. Міржақып Дулатов Көлбайдың бұл пьесасының мазмұнын талдап, оның мағынасына тіптен келіспейтіндігін 1916 жылы «Қазақ» газетінің 170 санында жарияланды. Міржақыптың ойынша, бұл пьеса - «байқаусыз-мақтаусыз құр сөз, біріне – бірі қалаф оқиғалар. Кітап 40 бет. Мұның 26 беті өлеңмен толған, 16 беті ғана драмаға арналған» [22, 196 б.]. М.Дулатов көрсеткендей, бұл пьеса мазмұны жағынан кемшілікті болса да, тақырыбы қарапайым, халық тұрмысындағы келеңсіз көріністерді сынға алған өз кезеңіндегі бірден-бір туынды еді. Ғылыми зерттеулерде, саяси әдебиеттер мен көркем шығармаларда «Үш жүз» партиясы жөнінде буржуазиялық ұлтшылдар деп жаппай қаралаған пікірлер жазылып келді. Негізінде «Үш жүз» партиясының құрылуы, оның саяси және экономикалық, әлеуметтік мақсат-мүддесі, бағыты жөнінде сол кездің өзінде-ақ әр түрлі тілде, баспасөз беттерінде жариялана бастады. Мәселен, Омбы кеңес депутаттарының органы болған «Революционная мысль» газетінде де көптеген мәселелер көтерілді. «Үш жүз» партиясы жөнінде іле-шала «Алаш» партиясының органы «Қазақ» Х. Ғаббасов, И. Әлімбековтердің ұйымдастыруымен шыққан «Сарыарқа», Қызылжарда шығатын жастардың «Жас азамат» газетінде әр түрлі пиғылда жазылған бірнеше мақала жарияланған. Әрине, көпшілігі «Үш жүзді» мақтай емес, даттай жазды. 1990-шы жылдары «Үш жүз» партиясының тарихын арнайы зерттеген тарихшы Б. Елкеевтің мақалалары «Қазақстан коммунисі», «Жұлдыз», «Алматы ақшамы» басылымдарында жарық көрді. Ғалым «Алаш» партиясымен бір мезгілде дүниеге келген партияның негізгі бағыт-бағдарын талдап, «Үш жүз» жетекшілерінің бірі К. Төгісовтің саяси қызметіне тоқталады. Алаштанушы К. Нұрпейіс «Үш жүз» партиясының құрылуы, олардың көтерген әлеуметтік- экономикалық мәселелері, «Үш жүз» бен «Алаш» арасындағы автономия, ұлтаралық қатынас мәселелері жөніндегі көзқарастары бірде қайшы, бірде жақын екендігін, «Үш жүз» партиясының басшыларының бірі К. Төгісовтің жүргізген қызметі жөнінде нақтылай көрсете келе: «Үш жүз» 1917 жылғы қазан – қараша айларында пайда болды. Әуел баста ол «Алашпен» бірлесе әрекет жасау мүмкіндігі туралы мәлімдегенімен, ол ойынан тез қайтты да, көп кешікпей Қазақстанның қоғамдық-саяси мәселелері жөнінде «Алаштың» бәрі де басты сынаушысына айналды» [23, 194 б.], -деп жазса, ал М. Қойгелдиев «Үш жүз» өзінің пайда болу негізі жағынан да, әлеуметтік жағынан да толық қалыптасып үлгермеген, бірақ ықпалды саяси күшке айналу ниеті бар ұйым деп көрсетті. Жаңа партияның орталық комитетінің төрағалығына М. Әйтпенов, төрағаның жолдасы болып К. Төгісов, хатшылыққа Ы. Кәбеков, ал Ә. Қылышбаев қазынашы қызметін атқарушы боп сайланды. «Үш жүз» партиясы 1917 жылдың желтоқсанының соңғы күндерінде жұмысшы және солдат депутаттар кеңесінің толығымен қолдайтынын мәлімдеді, кеңестік өкіметті жақтайтындарын білдіріп жеделхат жолдады. К.Төгісов қол қойған жеделхатта Семей өңіріне қазақ демократиясын ұйымдастыруға «Үш жүз» партиясының өкілдері келді деп хабарлайды. Семей облыстық қазақ комитетін қалай да тарату қажет көрсетеді. Партия 1918 жылдың қаңтар айынан бастап жергілікті кеңестермен бірлесе жұмыс істеді және өздері қабылдаған қаулы-қарарларында қазақ даласында үкімет билігін халыққа беруді талап етті. 1917 жылы желтоқсанда «Дело Сибири» газетіне жарияланған «Ответ органу киргизской партии» атты мақаласында Көлбай Төгісов «Алаш» партиясының өкілдері мен оның басшысы Ә. Бөкейхановтың қызметін сынға алады. Үшжүзшілер өздерінің алға қойған ең негізгі мәселелерінің бірі «Алаш» партиясымен ашық күрес жүргізу деп есептеді. Ол үшін «Үш жүз» партиясының Омбы орталық комитеті алашордашыларға қарсы облыстық қазақ революциялық комитетін құрып, өздерінің солшыл социалист-революционерлерді, халық комиссарлар кеңесі, жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің бағдарламасын қолдайтындықтарын білдіріп, Омбы большевиктік газетіне жариялайды. К. Төгісов биліктен ғылым мен мәдениетті жоғары қояды, қаруға емес, білімге табылады. Көлбайдың «Сорлы қыздар» деп аталатын еңбегінде әйел теңсіздігін терең ой тастап жазады. Қазақтың қыз-келіншектерінің хал-ахуалы, адамшылық дәрежесі қандай аяныш, қандай қоршылдықта екені ешбір талассыз әр адамға мағлұм. Осы күнге дейін бейшара қазақ қыздары саудагердің дүкендеріндегі кездемедей сатылып, әр адамның қолына ойыншық болып, ғұмыры гүлдей сөніп, суық қара жерге барады. Алмадай жаңа ғана басқан қазақтың жас қыздары қайдағы намыссыз біреуге кете барады. Көлбайдың қабырғасына қатты батқандықтан осы мәселеге ерекше тоқтала кеткен. Оны мына жерден көреміз: «Қыз сорлылар өздері сүйіп сондай сұмдарға бармайды, ықтиярсыз қолға салған жүзіктей сатылып кетеді. Қалың малдың алды келіп белдеуге байланған соң махаббатсыз жүрегі қара, көңілі соқыр.Ата-анасы қыздың көз жасына қарамайды. 15-16 жасқа жаңа шығып, сұм дүниенің дәмін татып, ыстығына күйіп, суығына тоңған, ақ жүрек, ақ көңіл қыздарды қартайған, жақсылық, жамандықтың бәріне тойған, мұздай суық, тастай қатты махаббатсыз ата-ана жеңбей қоя ма?» [24, 176 б.]. Осы жолдарға біз зерделей қарайтын болсақ, оның қазақтардың сол кездегі салт-дәстүріне қарсы болғанын байқаймыз. Оның көтерген мәселесі - қыз теңсіздігі. «Алаш» газетіне келіп түскен хаттарды газет бетіне жиі жариялап отырған. «Граф Игнатьев» деген мақаласында оқу-білімге баса назар аударады. Граф Игнатьев барша жанға бірдей ауырлық түсіп тұрған кезде оқу тізгінін қолға алып, Россия елінің әр бұрышынан шам жағып, қараңғылықты қуа бастап еді.Оқу министрі Граф Игнатьев сол елдің балаларын білім нәрімен сусындатқан асыл азаматтардың бірі болған. Ол кісі адамдарды ұлтына, нәсіліне бөліп жармай, барлығын өз ұлтының азаматындай көріп, өнер-білімге шақырған. Дүние жүзіне ауырлығы білінген қалың соғыс уақытында граф Игнатьевтің еліне істеген қызметін, халқы еш уақытта ұмытатпаған. Россияның әр жерінен университет ашып, жағасы гүлденіп келе жатқанда ісін шала тастап, қызметтен шығып қалған графтың еңбегін зор ынтамен жазады. Осындай бір суық уақытта граф Игнатьевтің мемлекет кемесінен кеткені саяси жағынан қарағанда тарихта бір жол болып қалса керек. Мемлекеттің әр бұрышынан шам жағып, қараңғылықты қуа бастаған көзі ашық көкірегі ояу асыл азаматты үлкен сүйіспеншілікпен жазады. Бір жағынан өзін де соған ұқсатады. «Қазіргі күйіміз» мақаласында сол кездегі халықтың ішкі саяси жағдайын ашып көрсетеді. Мемлекет басшыларының жиі-жиі қызметінен ауыса беруін, әр басшының әр түрлі жүргізген саясатына наразылық танытады. Оның «Оян» атты әңгімесінде елдің сауатсыздығын жою басты мәселе болған. Халықтың көкірегінен орын алған сауатсыздықты жою, халықтың көзін ашу мақсатымен осы мақаланы жариялайды.Онда: «Түркістан жаққа да сәуле көрініп, ғылым шүмегінің құмды жарып шыққандай көзі ашылып, халыққа сусын боларлық құдық орнамақ. Міне, мұндай жақсы хабарды естіп, оқу дариясының қадірін білетін, бізден гөрі көздері бұрынырақ ашылған орыс халқының ақ жарқын зиялылары «темірді қызған кезінде соғу керек» [25, 136 б.] деген пікірді қолға алып, дереу іске кірісті.Түркістан жаққа ашылмақ болған жаңа білім ордасын ашпақшы болған ақ жүрек азаматтарға рахмет» [26, 136 б.],-деп өз ризашылығын білдіреді. Россия мемлекеті – зор мемлекет. Бұл мемлекет алға бармаса, кейін кетпейді. Россия мемлекеті алға кетіп, өсіп жасаған сайын, Россияға қарап мұсылиандар, біздер өсіп, жасап, гүлденеміз, бірақ біздің сол өсіп жасағанымызға, жоқ болып кетпесімізге бір-ақ нәрсе жолдас. Ол - жалғыз оқу.Б. Елкейұлының Көлбайдың қызметі жөнінде былай дейді: «К. Төгісов басқарған «Алаш» газеті «үлкен саяси» саласында да «бостандық», «теңдік» туралы мәселелер көтерді. Көлбай Төгісов қазақ жастарын әскер қатарына шақыруға да тікелей қарсылық білдірмеді, сондағы мұның көздеген мақсаты, қарапайым түсінігі қазақ жастарын орыс, украин балаларымен бірге әскерге алып, қазақ халқының правосы басқалармен тең болар еді» [27, 166б.] - деген болатын. Көлбай Төгісовтің рөлін толыққанды танып-білу үшін, олардың араларындағы кейбір текетірес, басарсыздық анатомиясын түсіну үшін, ең бастысы, азаттықтың азапты күндерінің үлгі-тәжірибесі мен өкініш сабақтарын ұмытпау үшін - барша мұрамызды түгелдеп, тиянақтап, жарыққа шығару - басты міндетіміз. Газет бетінде жарық көрген мақалаларының барлығы дерлік замана болмысын ашық әшкерелеген құнды мұра болып табылады. Елім, жұртым деп соққан жүректен шыққан жырларды келер ұрпақ дұрыс түсініп, қабылдауы шарт. Көлбай Төгісовтің асыл мұралары әлі де толығымен зерттеліп, әдебиеттен өз орнын тапқан туынды болары анық. Тарихи тұлғалардың бірі, спорт аренасында үлкен өнер көрсеткен атақты палуан Қажымұқан Мұңайтпасұлының есімі де кездеседі. Омбы қаласында циркте оның әлем чемпионы Мартыновпен күресі айшықты тілмен суреттеледі. Қажы Мұқан Мұңайтпасұлы — Қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой балуан. Тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнап, ұланғайыр жері мен өршіл халқын бірінші болып өзге жұртқа паш еткен, өзінен бұрынғы қандастары баспаған топырақты басып, көрмеген елді көріп, өзге қазақ тақпаған алтын, күміс медальдарды мойнына тұңғыш ілген Қажы Мұқан бабамыз. Орасан күштің иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған тұңғыш қазақ алыбы! Теңдессіз өнерімен жер шарын аралаған, 54 мемлекетте күреске түсіп, 48 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты XX ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болды. Ресейдің балуандар тобында Қажымұқаннан күші асқан ешкім болмағанын да айтуға тиіспіз. Дүние жүзінің чемпиондары Иван Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, Вейланд Шульц сынды жампоздармен қатар жүру, боз кілемдегі айқастарда осы балуандарды шетінен жығып, бәйге алу — сол заманда нағыз ерлік еді. Ол кезде империяның буына семірген Ресей күресінің қожайындары қазақты шын мәнінде менсінбеуші еді. Қажымұқан сондай ортада намысын жатқа берген жоқ. Кеудесін ешкімге бастырмады. Күрес қожайындарының, төрешілердің сан мәрте әділетсіздігіне белі бүгілмеді, еңсесі түспеді. Былай басталатын өлең жолдары оның сал-серілігінен де хабардар етеді: «Атандым Мұқан палуан, бала жастан. Ішінде күштілердің болдым астам. Талай-талай жерлердің дәмін татып, Өтті дәурен осылай біздің бастан» [28, 54 б.]. Сонда сол циркте жеңген палуан, ең соңында жеңген палуан мен Қажымұқан күреске түседі. Оны жыға алмайды, дегенменен халық арасына танылады. Злобин деген цирктің қожасына ұнайды да, бұл жаңағы барлық зерттеулерде жазады ол «Ваня ағай» деген атақты алғашқы кәсіби Санкт-Петербургдағы мектепті ашқан атақты Лебедевке хат жазып жібереді. Сол арқылы ол сол жаққа барады. Сол жақта үш жылдай дәріс алады. Содан кейінгі өмірі Қажымұқанның үлкен өрісте болады, биіктей түседі жылдан жылға. Сонда ол орыстың көптеген палуандарымен танысып, дос болады. Олардың ішінде Иван Поддубный, Иван Шемякин сияқты мықты мықты дүние жүзіне белгілі жауырыны жерге тимеген, Иван Зайкин тәрізді балуандар бар, Шульц деген палуан осылармен тек қана күресіп қана қойған жоқ, рухани жағынан жақындасып, ұзақ жылдар дос болды. Қажымұқанның тұңғыш рет әлемдік деңгейде көрінген шағы — 1909 жыл. Алманияда өткен дүниежүзілік сайыста ол әлем чемпионы атанады. Бірақ орыс әкімшілігіне бұратана халықтың атын шығарған палуан онша ұнай қоймайды. Сол үшін де Қажымұқан орыс палуандарының атымен күресуге мәжбүр болды. Қажымұқанға неше түрлі лақап аттар беріледі. Сол кездегі саясат бойынша, бізде тек орыстар ғана емес, жапондықтар да күреседі деген жарнамалар жасалып, Қажымұқанды «Ямагата Мухунури» деген лақап атпен күрестіреді. Сонымен қатар, Мухан, «Иван Чёрный» сияқты лақап есімдері болған. 1909 жылғы халықаралық палуандар жарысына ол «Қара Мұстафа» деген атпен шыққан. Сөйтіп, бүкіл дүние жүзіне Мұқанның неше түрлі лақап аттары тарай бастайды. Міне, осы сәтті жазу үшін Ілияс романына Мұқанның есімін, тарихи факті есебінде кіргізген. Романда орыс большевиктерінің іс-әрекетіне, олардың қазақ халқына бостандық әкелу жолындағы роліне көп орын берілген. 1905 жылғы революцияға қатысқаны үшін қазақ даласына жер аударылған Орлов қазақ еңбекшілерінің арасында астыртын жұмыс жүргізеді. Сатан, Мардан, Мәмбет сияқты жақын достарына жағдайды дұрыс бағалап білуге көмектесіп, олардың қалай жұмысты көп істесе де, кедейліктің қамытынан құтыла алмау себебін түсіндіреді. Жақсы өмір сүру үшін олар өзін қорғай білуі, өз праволарын түсінуі, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығаруы тиіс. Орлов өзінің ең бірінші борышы қазақ еңбекшілерінің басын біріктіріп, оларды революциялық рухта тәрбиелеу, сөйтіп бостандық үшін бірге күресу керек деп түсінеді. I.Жансүгіров оны зор ақыл иесі, көп білетін, жаны жайсаң етіп суреттейді. Орловтың бишара қазақ еңбекшілеріне шын жаны ашиды, олардың болашағы туралы тебірене толғанады. Ол Мәмбеттің жақын досы, сенімді ақылшысы болады. Түрмеге апара жатқанда Орлов: «Бәлкім, көпке дейін көрісе алмайтын да күн болар... Бірақ бұлар бізге түк те қыла алмайды. Сендер өздерің жасымаңдар. Жалтақ болсаңдар, бізге жолдас бола алмайсыңдар... Өздерің сақ болыңдар. Біздің сөйлескен сөзімізді көп жігітке шашпа. Өзің мүмкін болса, осы пристаннан орын ауыстырып, темір жол жағына өт. Онда жай жақсырақ болар...»[29, 94 б.] дейді Мәмбетке қоштасып тұрып. Олар кейін көтеріліс кезінде кездеседі. «Құттықтаймыз, жолдас Мәмбет. Вот молодец. Мылтықты шындап ұстаған екенсің» деп орыс революционері қазақ досының арқасынан қағады. Романның соңында Орлов мінбеге шығып, митингіге жиналған халықты Ұлы Октябрь социалистік революциясының жеңісімен құттықтайды. Алексей де 1905 жылғы революцияға қатысқан, ол да тап күресінің қатал мектебінен өткен, шыныққан күрескер. Ол Польшада туып өскен, Рига қаласында көп жыл әріп теруші болып жұмыс істейді, кейін социал-демократиялық ұйымға кіріп, большевиктік листовкалар таратады. 1908 жылы Сібірге жер аударылады, одан қашып, қазақ жеріне келеді. Алексей білімі мен тәжірибесін халықты революциялық күреске әзірлеуге қалтқысыз жұмсайды. Ол нағыз бостандық, теңдік революцияшыл халық буржуазияны түп тамырымен жойғанда ғана, жер еңбекші шаруалардың қолына толық көшкенде ғана келеді деп есептейді. Қазақстанға қашып келгеннің біреуі — Герасимов. Ол Тагил заводының қарт жұмысшысы, Екібастұзда астыртын большевиктер ұйымын құрып, оған қазақ жігіттерін тартады, адамдарды шілдің боғындай бытырамай, бірлесіп әрекет етуге үйретеді. «Егерде бір буда сыпыртқыны тұтасынансындырса, қолдың күші жетпейді. Егер оны бір-бірлеп исе, бәрін де оңай сындыруға болады», дейді ол жігіттерге. Ұлы Қазан көтерілісіне дейінгі ел өмірін көрсететін қай романды алсақ та тілмаш песір бейнесі жасалмаған бірде-бір шығарма жоқ. Кісі үлгі алатын персонаж ретінде жасалмаған «Ала көз, қоңқақ мұрын, тесік тамақ, қызыл қожыр би шақшасына насыбай істеп әуре қасында шылымы шашылған арық қара песір молда деген осы» деп суреттейді І.Жансүгіровтің «Жолдастар» романында революция қарсаңындағы қазақ даласының өмірі реалистік түрде суреттелген. Бірақ автордың сюжетті қосалқы оқиғалармен тым «ауырлатып» жібергенін де атап көрсеткен жөн. Негізгі оқиғадан шегіне отырып, ол көптеген новеллаларды орынсыз тықпалаған (мәселен, «Сиыр көрдің бе?», «Жанжал», «Цирк», «Жөгер, жоғары шық», «Тасаттық» тараулары). Романда екі жүзге жуық кейіпкерлер бар, олардың біреуі түрлі оқиғаларға белсене қатысса, екіншісінің тек аты ғана аталған. Романдағы негізгі персонаждар бедерлі бейнеленген. Мәселен,Шалматай қажыны «ит кемірген асықтай тығырайған қара қажы» деп бейнелеуі тек ірі қаламгердің қолынан келмек. І.Жансүгіровтің романы пейзажға бай емес, бірақ арагідік кездесетін табиғат суреттері әсем де дәл берілген. Мысалы: «Жазды күні ыстықта қоңыр тау құрысқан күйік тері сияқты. Шөл жерге қырау түсіп, қар жаумай бұл таудың маңайын ел де, мал да кермейді. Жалғыз-ақ бұл жерді мекендеп жүретін аңда— қара құйрық, қоян, қасқыр, құста — бөктергі, сауысқан, адамда — жол тосқан ұрылар ғана. Көсеумен шұқылап, отқа пісірген бауырдай қара быжырық таудың жырақамаларында жылт еткен су жоқ. Күні шыжып, тасы ысып, аңызақ желі ұдайы соғады. Сайлардың ішіне шанжағайлап біткен седірең тобылғы, тырбықбай бозқарағандар болмаса, берекелі шөп жоқ. Бұта да, шөп те таздың шашындай»[30,41б]. Даланың бұл сүреңсіз, сұрықсыз пейзажы кейіпкерлердің көңіл-күйімен сәйкесіп жатады. І.Жансүгіров — шұрайлы тілдің шебері. Қазыналы халық тілінен өзіне керектісін таңдап, талғап ала біледі, оны суреттеу кұралы ретінде өте орынды пайдаланады. Кейіпкерлердің көзқарасына, мәдени дәрежесіне, мінез-құлқына қарап, олардың аузынан шығатын сөз де мың құлпырып тұрады. Мәселен, Сатан мен Шалматай байдың сөздері бір-біріне ұқсамайды. Сатан мақалдап, мәтелдеп сөйлейді, сөзге ұста, тапқыр. Шалматай өз мүддесіне, көздеген мақсатына сай мақал-мәтелдерді көп қолданады («Жап аузыңды, сорлы, сенің балақ-бауың менің қолымда», «Құр аяққа бата жүрмейді»). Үстем тап өкілдерінің, мырзалардың, подрядчиктердің, саудагерлердің сөзі, сөйлеу мәнері дөрекі, түйедей дөкір, басыңа таяқпен салып қалғандай ауыр («шайтан», «ақымақ», «оттама», «ит» тағы сондайлар). Жазушы қазақ халқының әдет-ғұрпын, тұрмыс-салтын, мақал-мәтелдері мен нақыл сөздерін романда барынша мол пайдаланған. Романды оқыған адам еріксіз халықтың мол рухани қазынасынан сусындай отыра, оның қаншама бай диапазонына, жазушының қазақ өмірінің тұрмыс-салтының тамаша білгірі екендігіне көңіл тоқтатады. Ондағы қанық бояулы, жанды бейнелі картиналар, этнографиялық экзотика, тұрмыс суреттері шағын штрих, кішкентай деталь арқылы көрініс беріп, шығарманың көркемдік, композициялық нышандарына үлкен шырай-көрік берген. Романда қазақ даласының тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, халық өмірінің жарқын беттері кең көлемде көрсетілген, онда орынды теңеулер мол. Автор диалог арқылы кейіпкердің жан-дүниесін кеңінен танытады. «—Жылама, қарындасым, өзің разы болмасаң, қашсаң да құтыласың ғой, — деп Мәмбет үміт айтты. — Жыламай қайтейін, ағатай. Сүйеу болар бір кісім жоқ. Менің сөзім кімге өтеді, менің қайғым кімге батады..,— деді Күлән» [31, 414 б]. Бұл диалогта қазақ қызының дәрменсіз халі туралы ашы шындықтың беті ашылған. Тілдің қалыпты тірегі - сөз. Ол халқымыздың бағзы заман бергі тіршілігінің, елдігі мен ерлігінің сара жолының үлкен куәсі. Ал сол тіл сөз байлығын танытатын - көркем шығарма. Көркем шығарма тілі – қыры да, сыры да мол дүние. Әрбір қалам қайраткерінің, табиғи талантын, дүниетанымын, қабілетін, білім дәрежесін былай қойғанда, сөз өнерінде өзіндік қолтаңбасы, сөз қолданыс тәсілі, сөз саптау мәнері бар. Көркем сөздің жан дүниемізге рухани нәр беріп, әсерлі де әсем сезім ұялататын сиқырлы сыры оның эстетикалық қызметіне байланысты. Сөз қолданыстың сан алуан тәсілдері мен шынайы шеберліктің өнегесін біз, міне, осы тұста айқын көреміз. Басқаша айтқанда, әрбір жазушының әр қырынан көрінер, өзгеден дараланар өзіндік сөз өнері, топ жарған таланты сарапқа салынар кезі тілдің осы қызметіне байланысты. Кейіпкерлерді даралау үшін әр суреткердің қалап алған алуан түрлі бейнелеу тәсілі болады.Ол кейіпкердің болмыс – бітімін, мінез – құлқын, ішкі әлемін т.б қасиеттерін ашуда айтарлықтай роль атқаратын – диалог, монолог, полилог. Біздің алға қойған мақсатымыз аталған көркемдік тәсілдердің ішінде монологқа, соның ішінде ішкі монологқа тоқталып, жазушының образ жасаудағы шеберлігін, оларды қрлданудағы жеке тұлғалық ізденістерін теориялық тұрғыда қарастыру. Көркем шығармадағы диалог пен монолог – сөйлеудің формалары. Диалог пен монологтың айырмашылығы, олардың өзіндік сипаттамасы Г. Винокур, Л.В. Щерба, В.В. Виноградов еңбектерін де сөз болған. Диалог кемінде екі адамның өзара сөйлесуі, пікір алысуы. Диалогтағы пікірлер бірімен – бірі туындап жатады. Диалогтағы сөйлеу басқа біреулердің, екінші бір сөйлеушінің пікіріне тәуелді: Ал монологта мұндай тәуелділік жоқ. Монолог грек тілінен аударғанда – жеке бір адамның сөзі. Монолог сөйлеу, жауап алу, жауап беру мақсаттарын қажет етпейді. Монолог – адамның еркімен болатын көлемді сөз кестесі. Кейіпкер өз ойымен өзі, адам ішіндегі адаммен (человек в человеке), яғни, санамен, ой мен сырласу арқылы шындыққа қол жеткізеді. Суреткер адамның осындай ойлау үрдісін тек монолог арқылы беруге болады. Мысалы: «Ой, дүние-ай,-дейді Сатан. –Құдай бұл байлардың алапатын артық жаратқан адамдар ғой. Салдырған салқын сарай үйлері мынау, Көкқиядағы қойлары анау, қала, жәрмеңкедегі саудасы анау. Құдай бұларға бұ дүниені ғана емес, о дүниені де берген ғой. Өздері мешіттер салдырып, имам ұстайды. Мына бәйбішесімен Мекенің де жүзін көріпті. Дәретке құманмен баратын таза бәйбішенің дұғасы қабыл шығар. Қайтсе де бұлардың міні жоқ-ақ. Бұлардың шарасын құдайекеңнің өзі кең шапқан соң, әрине, осылай болады... Арғын, Найманның кедейлері осылардың қойын бағады, жылқысын жаяды, сиырын сауады, қазанын ұстайды, қорасын күрейді. От жағып отырған мылқаулардың тұрпаты мынау. Сорлының етінде жейдесі де жоқ. Бұл өмірінше осы отты үрлеумен өткізген шығар. Өзі көксау, күрк-күрк жөтеледі. Бұл сорлының сүйегі осы ошақтың аузынан бір-ақ шығады ғой» [32, 30б]деп ой толғайды. Ғалым Г. Винокур кейіпкерді бейнелеуге қолданылатын диалог пен монологтың айырмашылығын былай сипаттайды. «...Можно определить диалог как особую функционально - стилистическую форму речевого общение, которой свойственны: наличие двух или нескольких участников, обменивающихся речью; более или менее быстрый темп речи когда каждый компонент ее является репликой; сравнительная краткость реплик; лаконичность и эллиптичность построений внутри реплик. Монологическая речь как обратные свойства; односторонний характер высказывания, нерасчитанный на немедленную реакцию; наличие заданности, предварительного обдумывания, обусловливающего длительность, связанность, логическую построенность речи. Кроме того, диалог и монолог могут отличаться тематикой, различным кругом характерных для того и другого предметов обсуждения жүктеу/скачать 191,49 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|