Ай қанатты арғымақ

Есен – Қалыбек тұлғасы биік, жауырынды, бет сүйектері шығыңқы, мұрны үлкен, жау қабақтанып адамға түйіле қарағанмен, сөйлеген кезде түбі түскен шелек секілді дарылдақ, аңқау, бөспе, кім шылбырынан ұстаса, соның жетегінде кете беретін боркемік екенін білдіріп қояды. Талтайып тұра қалғаны, шіреніп аспанға қарағаны, өзіне-өзі сұқтанып, етігінің басына көз тастағаны – бәрі мақтаншаққа тән әрекеттер. Кебек – Құрманбек бір орнында тұра алмай тыпыршып, екі көзі жайнап, беті алабұртып, жарқ-жұрқ етіп, толғау сөздерін тебіреніп, егіліп, мөлдіретіп айтса, Есен – Қалыбек қыңыратқып, тыржиып, тұрған орнынан әрең қозғалып, кейде күтпеген жерден таудан тас құлатқандай дар етіп күле сап, арасында “түбің түскір” деп қойып, мұрнын шүйіріп, қап-қара мұрты салбырап, үңірейіп қарап, найзамен қазір шаншып тастардай қаһарланып кетіп, елдің зәресін алып, тіпті кемпірлер бетін басып, мойнын бұрып қап, қорқып кетеді.

Осы актерлардың ішіндегі ең жасы – Құрманбек, екінші жағынан оқығаны да көп жігіт. Басқаларға ұзақ толғап, бажайлап, шегелеп түсіндіретін нәрселерді бұл емеуріннен, бір-екі ауыз сөзден кейін қағып алады. Алғашқы кезде Құрманбек бірталай ойындарда Кебекті сұлу жігіт, көзсіз батыр кескінінде ғана бейнеледі. Өзі ұғар, түбі түсінер деген оймен Жұмат ескертпе жасай қойған жоқ. Бірақ ерекше мақтап дәріптемеген де. Басқа қаһармандар тұлғасын жан-жақты, терең, мол сарынды сомдау хақында айтылған талдау-дәлелдеу, саралау – ұғындыру талқылары Құрманбекті де қамшылаған болса керек, қажет-ау деген қосымшалар, тың жалғаулар табылды, көбінесе жас актердің өз бетімен ізденіп оңашада тапқан, тіпті аяқ астынан, шабыт үстінде сахнада қосқан жаңалықтарын кәнігі режиссер жақсы ажыратып, көңілмен қостап, қуанып қалған.

Ал Қалыбек шеберлігінде адам таңқалардай ерекше сиқыр бар-ды. Пьеса қояр алдында, рольдерді бөліп, болашақ спектакльді ойша көзге елестетіп, тұтас ансамбль пішінін пайымдағандай бір шақ болады: актерлардың қимыл-қозғалысын, сөйлеу мақамын, ым-емеуірін ерекшеліктерін мөлшерлейсің, оқиғалар, көріністер ауысуындағы ырғақ, шек, тынысты ескересің, соларды табу жолында сан алуан қағаз қарайсың, кітап оқисың, өзгелердің тәжірибесіне үңілесің, таңды таңға ұрып, ұйқы-күлкіден айрыла жүріп ой түбіне кетесің, бірдеңелерді тапқандай боласың, қуанасың, кейде олардың түкке жарамай қалып, қайта әуре-сарсаңға шырмаласың, қайта іздейсің, енді анық таптым деп, ұмытып қалмас үшін қағазға жазасың; содан барып актерлардың алдына жайып саласың бар білгеніңді. Басқалардың ұқпай, қайталап сұрап, бірнеше рет айтқызып, артынан сахнада ұмытып қалып, қиналып берекесі кетіп, терлеп-тепшіп, абдырап-сабдырап, тағы жаңадан бастайтыны аз ба? Әншейінде қалжыңнан аузы бір жиылмайтын, біреуді мазақтап, әжуалап, күлмесе ішкен асын бойына сіңбейтін Қалыбек алғашқы дайындық, репетиция басталғанда, мүлде басқа адамға айналады: шашы оң жағына қайырылып, екі қолын қусырып, шеттеу бір орынға, көбінесе жерге малдасын құрып отыра кетеді, бұдан кейін оны мылқау, не саңырау дерсің, тас мүсіндей мелшиеді де қалады, бір ауыз сөз сұрамайды, ешкімге тіл қатпай безеріп, тесіле қараған көздері ту сыртыңнан шығардай, сол отырғаны отырған. Бітті. Келесі күні Қалыбекті көр сен: мүлде басқа адам, маңайына нұр шашқандай, ылғи қалжың, күлкі-әзіл, жылқы боп кісінейді, қой боп маңырайды, қасқыр боп ұлиды, кейінгі кезде машина, паравоз, самолет дауысын салатынды шығарған. Ал репетиция басталып кеткенде, бәрін қоя салып, өзіне берілген рольді ойнап берсін. Сен айтқан, орта жолда қалып қояды да, актер – суреткер өз кереметін көрсетеді, өмірдің өзінен шыққан тұлға тұр алдында, бір артық бояу, бір артық әуен жоқ, тап-таза, саф алтын секілді тіршіліктің табиғи үзіндісі көз алдыңа келеді буы бұрқырап. Сол керемет өнерін Есен – Қалыбек дәл қазір де жасап жүр.

Дастарқан басының гу-гу әңгімесі басталды да кетті, әлгі қойылған ойынның әсерінен айықпаған жұрт бірін-бірі тоспай, әркім өз ойын, өз пікірін қыстырып жатқан кезде Матан қазандай үлкен басын шұлғып қалып, көздері адырайып, тосын хикая шерткен.

- Жазықсыз кісі өлтірмек түгіл біреудің тышқақ лағына қиянатымыз жоқ момын ел емеспіз бе, әлгіндей қанды оқиғадан кейін не болғанын сендер білесіңдер ме, білмейсіңдер ғой, пәтшағарлар. Масқара сұмдықты білімсіздік, надандық, қараңғылық кесепатынан жасап алған екі ел, жүз жылдар бойы қатар қонып, қатар көшіп, қыз беріп, қыз алып, қан араласып, сүйек шатыс боп кеткен екі ел қос боздақты ат құйрығына байлап өлтіргеннен кейін барып есін жиып, ойланғанда қылмыстан жандары күйіп, жүректері өртеніп, иманы қашады; содан бірін-бірі көруге жүздері шыдамай, қоңсы қонуға дәттері болмай, шалқая көшіп, қисая тартып отырады. Әрбір қылмыстың осындай жазасы болмақ. Бұл оқиғаны Құнанбайдың немересі Шәкәрім қажы “Жолсыз жаза” деп әділ бағалаған ғой. Жас Мұхтар да заңсыз зорлықты айыптап отыр емес пе?

Тұнжырап барып, қабағын жазған Жақсылық:

- Кісінің қабырғасын қайыстыратын қаралы оқиға екен. Екі рулы ел жауласып, атысып тұрған кезде бейшаралар неге ғана ғашықтық дертіне шалдықты екен? Бейбіт кезде малмен бітісетін, пәтуаға келетін шаруа ғой. Әне, дауылға қарсы ұшып, ағысқа қарсы малтып, мойындарын балта шапты да тастады, обал-ақ, - дегенде Әріпқали ыңыранып барып сөз қатты.

- Белің аспанға шығып, ыңыршағың айналса да дүниенің біріне әлі күнге ғашықтық, махаббат деген жоқ нәрсенің көзімен қарайсың сен, Жақсылық. Әңгіме сүйіспеншілікте, қыз бен жігіт арасындағы қарым-қатынаста тұр ма? Дымды да түсінбегенсің. Мұсылманшылық, шариғат жолын көп білсең де бұл жолы Матан сен де қате кеттің. Қылмыс дейсің, неге қылмыс болсын, әділ жаза. Әрбір кесепатқа бір дауа бар. Мың жылдық салт, жол-жораны әрбір құтырған қыз-қырқын, жігіт-желең басқа теуіп жүре берсе, ел ұйтқысы, жұрт берекесі қалай болмақ, қыз – шеше, ұл - әке бетінен алса, өз бетімен кетіп ауа жайылса, ұшпаққа шығамысың? Жоқ. Барыңнан айрылып, ит талағандай болып, шашылып қаларсың әр жерде. Ескі салт, бұрынғы дәстүр бұзылды дегенше, елдіктен айрылдық, кісіліктен кеттім дей бер. Бір ұл, бір қыз – шіріген жұмыртқа. Жұрт қорыққанды ғана сыйлайды, бағындырам десең, алдымен мойнын бұра. Көздеріне көрсетіп тұрып, бәйтерегін құлатшы, содан кейін именбегенін көрейін. Бұл хикая, қанды ойынның мен ұққан мағынасы мынау: ей қазақ, ұятым сақталсын, дәстүрім орнында тұрсын десең, ет пен терінің арасындағы аз күндік қуық желік құтыртқан бейбастақ ұл мен бетпақ қызыңа тию сал, ата-бабасы, ана-шешесі жүрген жолға түссе адаспайды, басқа сүрлеу – харам, - деп барып, сұрланып, қанын ішіне тартып, ешкімнің бетіне қарамай, басын төмен салып, көзімен жер шұқығандай болып, салбырап отырып қалды.

- Баяғының билері айтты-бітті. Ел тыңдады, бұйрық орындалды. Қазір ғой ырың-жырың бірдеңе. Қыздарды былай қойғанда, байынан айрылғысы келсе, қызыл бұрыш, қызыл керуенге барса болды, талақ деген сөзді де айтқызбай ала қағазға бірдеңені жаздырып басына азаттық береді. Сол шүйкебас содан кейін сымпи бұт біреуді қолтықтап Ақтөбе ме, Шалқар ма, Орынбор ма, әйтеуір, бір шаһар қайдасың деп тартып тұрады. Оларды жазалайтын билер сендедің түрлерің мынау, - деп Ықас шоқ тастай сөйлегенде, Айнолла күйіп кеткендей болды.

- Өй, қай заманда отырсың? Совет орнамаған, кедей-кепшік көтерілмеген кешегі патша билік құрған кезеңде жүрмісің? Маған салсаңдар, бәріңдікі де дұрыс емес. Сақалы сасыған жаман шал қыз аламын деп әкірең-әкірең етеді. Сүйегі сықырлаған сорлы. Ондайларды маған билік берсе, атты бауырына алып, қамшылап тұрып сабар едім. Әр нәрсе өз уақытында. Қазір жастар не істесе де ерсілік жоқ, тайраңдасын, көрсін өздеріне арналған қызықты. Бәрібір қанша зарла, ойбайла, аттанда, өткен өмір - өткен. Ол қайтып келеді деп отырмысың? Келмейді. Қайдағы қылмыс, жаза, заман, кесепат, шарапат деген бірдеңелерді айтып, айдалаға лағып кеттіңдер ғой. Менің жаным Есен батырға ашып отыр. Бейшара-ай, аңқау, ақ көңіл, дар-дар етеді. Не жазығы бар? Алданған сол. Адал малы, заңды әмеңгері. Құтырған қатын анау – Еңлік. Ың-шыңсыз, тып-тыныш қана Есен батырға күйеуге шығып алса, бітіп жатыр, дүние де, мал да жетіп жатыр. Бала тауып, аузынан ақ майды ағызып, рахатта өмір сүре бер. Сонда Кебек батыр да әуреге түспейтін еді, өз елінде оған да бір қыз табылар. Ол да сөйтіп үйленіп кететін кісі ғой, беталды жаулас елдің жесіріне жармасып, бәрін бүлдірді. Енді не болды? Өлді де қалды. Ақымақ, есеп білмейтін ақымақ. Оның орнында мен болсам ғой... – деп созып бара жатқан.

Көлденеңнен киліккен Жангерей:

- Е, сен болсаң, бақай есеппен отырар ең. Қырар ең сен. Түк түсінбей, қайда лағып кеттің? Бәрің де беталды сөйлей бастадың, немене алжи бастағансыңдар ма? Бұл ойын емес пе? Жұртқа сабақ болсын деген нәрсе. Соның бәрін шын көріп отырмысыңдар? Қанша уақыт ойын көрсеткен жігіттер шаршаған шығар, өз бетімізбен лауламай, әне, ет келді, дәмге қарайық, - деп еді. - Өздерің түгел жиналдыңдар ма? Ал, тамақ ішейік. Пәлі, қылқан кескендей өңкей жігіт, бағанағы екі кейуана, екі кемпір қайда, өздері де әбден шаршаған шығар, шақырыңдар, келсін тамаққа.

Қалыбек Елубайға көзін қысып қойып тіл қатты:

- Кәрі адамдар емес пе, ұйқтап қалды.

- Ұят болады, шырақтарым, оятыңдар, бізбен отырып дәм ішсін, - деді Жақсылық.

- Ояна қояр ма екен, екеуінің де ұйқысы қатты еді. Түстерінде шалдарын көріп жатқан болар.

- Осындай алыс жолға кемпірлерін жіберген шалдары да шалдар-ақ екен, - деді Айнолла.

- Жол азықтарын дайындап, қант-шайларын дорбаға салып Қызылордадан шығарып салған. Шырағым, біздің кемпірдің белінің құйаңы бар, сол ұстаса, жүре алмай қалады, өзің үзіп беріп жүр, құдай жолыңды қылсын, үлкен адам шапағаты тиеді деген бір шал. Екіншісі анау ептеп жөтеледі, шайына сары май салып ішкізіп жүр деген. Бұйрықтарын тапжылтпай орындап жүрміз ғой. Ұйқылары қатты, кешкі ойынға шыдамай жатып қалады.

- Ой, сен өзің, қақсауық пәле екенсің. Барып шақырып келсеңші, айттық қой.

- Жүр, Еллеки барайық, болмады ғой, - деп Қалыбек орнынан көтерілді.

Кішкенедей кейін біреуі “ойбай, белім” деп бебеулеп, екіншісі тық-тық жөтеліп, екі кемпір үйге кіріп келгенде, отырғандар әуелі “төрге шығыңыздар” деп барып, артынан жақындағанда Қалыбек пен Елубайды танып, жапылыра күліп, жамырай мәз болысып:

- Астапыралла, біресе би, біресе кемпір, мына екі барболғыр шындаса күлкімен кісі өлтіретін шығар, - десті.

12
Бақтияр мен Жұмат бұл жолы көп ырғасты.

- Сенің қай сөзіңе жауап берейін, айтшы, кәне. Ылғи талап, ылғи тілек. Біресе театрды мақтап, аспанға шығарасың, біресе жерге өзің тұқыртасың. Мақала жазған сайын, жиналыста сөйлеген сайын жылайсың. Бізбен ақылдасу жоқ. Жоқ-жітік кемшілік-олқылықты айтып, зарлағанда етегің жасқа толады. Ақыр заман орнағандай қыласың. Өкіметтің бар шаруасы театрға тіреліп тұр ма? Айтты-айтпады, театрсыз да қазақ мың жыл бойы қойын бағып, қойыртпағын ішіп, күнін көрген. Айналып келгенде, айт пен той, ән мен күй, жыр мен өлең, ораза мен намаз тоқтықта керек шығар, ал бүгінгідей маңызды кезеңде, ұлы бетбұрыс тұсында сенің театрың үшін басқаны жиып қойып, түгел пәруана бола алмайсыз, көке. Қазіргі майданға, қазіргі саясатқа қызмет етсе ғана, сенің театрың театр. Әйтпесе ескі бақсы, бұрынғы батыр, кешегі сал-серінің гөй-гөйіне баса берсе, қөұндарың бес-ақ тиын. Қалай жер-жерден оп-оңай жиналсаңдар, солай жер-жерлеріңе оп-оңай тарап жүре бересіңдер. Таратып жібереді. Тап тартысына, кеңес жолына қызмет етпейтін мекеменің бізге керегі жоқ, білдің бе, керегі жоқ. Он екіде бір нұсқасы келіспеген қазақ театры түгіл алтын мен күміске малынған, гауһар мен жақұт тағынған император театрының қайда кеткенін менен гөрі сен жақсы білесің, Жұмат.

- Ойбай-ау, дүниенің кілті сенің қолыңда тұрғандай дік-дік етесің ғой! Қазақтың ұлт театрын заман, Октябрь төңкерісі тудырған. Оны жаптырып тастау екеуміздің қолымыздан келмес, сірә. Артистер мезгілімен еңбек ақысын алмаса, қалай күн көреді? Жарытымды еңбекақы және жоқ. Ақ үрпек балапандай аузын ашып отырған бала-шағасына не дейді? Гастрольде айлап жүріп, арып-ашып, жүдеп-жадап ошақ басына оралғанда, мезгілімен тиын-тебендерін ала алмаса, көптен үміт күткен театр үйі салынбаса, көздерін сатып кім көрінгеннің босағасында жүрсе, ойын қойғанда ескі-құсқы, жыртық-тесік, қиынды-жиынды бірдемелерді пайдаланса, не театр боп жарытады. Ондай труппа кімге өнеге береді, кедейшілік кемдік шырмауығында тұншығып өлетін шығар, - деп Жұмат күйзеле сөйледі.

- Сен қызықсың, ей. Қазақтың өзге жұрт секілді мың жылдық қаласы, жүз жылдық астанасы бар ма? Қай мекемені қайда кіргізерін білмей өкімет дал болып отырғанда, сен театрға жеке сарай керек деп зарлайсың да отырасың. Қазіргі үйлерің жарап тұр. Уақыты жеткенде, сарай да салынар. Ал артистеріңнің көштен қалып, аштан өлетін түрлері жоқ көрінеді ғой. Ел ақтап, жинаған жылуларымен-ақ жан бағуға болар, еңбекақының сендерге не керегі бар? Ақша сауып, тиын еміп отырған біз секілді қаланың қаратаяғы емессіңдер? – деп Бақтияр ырқ-ырқ күліп алды.

Жұмат бұл сөздерді жақтырған жоқ:

- “Ел ақтаған, жылу жинаған?” О не дегенің?

- Түсінбей тұрған шығарсың. Түсінбейтін несі бар? Қалада отырып, заңды еңбекақы алып, жоспарлы ойындарыңды көрсете бермей, алты ай жазда дамыл таппай, күллі Сырдария, Жетісу, Ақтөбе, Семей, Ақмола, Омбы, Қырғызстан облыстарын түк қалдырмай аралаған сендер емей, мен дейсіңдер ме? Білеміз не істегендеріңді, күнде той, күнде жиын, күнде тамаша. Сойылған мал, ақтарылған қымыз, төгілген арақ-шарап. Әрқайсысыңа сый-сияпат, шапан-тон, ат-арғымақ. Ырғалып-жырғалып, рахат кешіп, ән салып, күй тартып, ойнап-күліп, ел үстінен күн көргенге не жетсін. Қолдан келмейді, әйтпесе мен де сенің сал-сері, әнші-күйші тобыңа қосылып кетер-ақ едім. Құйрығымды жауыр қылып, кеңседе отырмас едім.

- Ондай арманың болса, орындайын. Кір труппаға.

- Менсіз де берекелерің жоқ. Қайтесің әуреленіп. Рахатқа өздерің-ақ бата бер.

- Олай кекетпей-ақ қой. Театр атаулының бір қалаға байлаулы болмайтынын, гастрольге, турнеге шығатынын сен жақсы білесің. Кейін, әр жерде қазақ театрлары ашылған заманда, ұзақ, алыс сапарлар азаяр, бірақ бүгін ұлт театрын ұлт топтарынан, ата-ана тамырынан ажырата алмаспыз. Сапарға шығармыз, халықтың өз өнерін өзіне көрсетпей, шаһараға байлап қоям деп бас режиссер ретінде уәде бере алмаймын. Тірі артист, шын спектакльді көрмеген ауылдар толып жатыр, соларға барармыз.

Бақтияр шап ете түсті:

- Театрдың бар тағдыры, бар тұтқасы сенің қолыңда ғана деп ойлайсың ба?

- Қазір тұтқа менің қолымда. Сен білсең керек, режиссер деген французша басқарушы, ойынның барлық буынын бақылаушы емес пе?

- Басқарушы? – Бақтияр мазақтағандай күлді. – Қайдағы басқарушы, бір күндік қара нәрсе. Сенің үйреткеніңді істеген, айтқаныңды орындаған актер ертең-ақ соның бәрін бойына сіңіріп әкетеді. Өзі ойлап тапқандай, өзі жанынан шығарғандай жорғалайды. Сахнада ойнаған соң бәрі актердікі, былайғы жұрт осыны режиссер тауып берді, режиссер істетті деп ойлайды дейсің бе? Сұлу әйелдің бетінің әрі секілді режиссер деген де бір опасыз, өткінші, көшпелі дүние. Тарихта белгі ізі қалады деп малданбай-ақ қой. Алдымен сатқындық көрсең, кеше өзің әліпбиді үйреткен, бүгін кеудесіне нан пісіп, даңқ буымен басы айнала бастаған артистеріңнен көрерсің. Тел өскен құлын мен тепкенге сенің етің ауырса да, сүйегің сынбас.

Жұмат таңырқай қарады:

- Мұның бәрін қайдан білесің? Мені режиссерліктен бездірердей сөз айттың ғой. Сонда да қолымдағы тұтқаны кім жұлып алады?

- Сол тұтқаны бір-ақ минутта кімнің жұлып алатынын сен білетін шығарсың. Әлде білмейсің бе?

- Кім? Жұлып алатын қай дүлей? Жұлғызбаймын.

- Білмесең айтайын, өкімет, партия. Сенен басқа жер бетінде режиссер құрып қалып па? Рас, қазір қазақта ондай адам жоқ болса, ертең шығады. Оқытып жатырмыз. Немене, тіпті қажет десек, қазақ театрын орыс режиссер, еврей режиссер, татар режиссер басқара алмай ма? Әр түрлі ұлт өкілдері қазақ өкіметін басқарғанда, ойын-сауық қиын дейсің бе? Көңіліңе келмесін, өзің де арнаулы өнер мектебін бітірген білгір маман емессің ғой, дипломың бар ма? Жоқ. Сендейлерді мақтағанда самородок, самоучка, әділін айтқанда, любитель, дилентант дейді. Осы жағдайыңды неге білмейсің, аяғыңды көрпеңе қарай көсіліп, бойыңа шақ сөйлеу орнына ылғи бізге күш көрсетіп, нұсқау беріп, билік айта келесің. Баласын емізген әйел, тер сасыған шал-кемпір, улап-шулаған бала-шаға, тақия, тымақ, түкірген насыбай, борсыған саптама етік – осы ғой сенің көрерменің. Біз білмейтін талғампаз қауым жасап тастағандай шалқиясың. Көрсететінің ылғи ескілік суреті, бұрынғы оқиғасы. Орыстан үйрен, орыс театрынан үлгі ал, көшір. Қателеспейсің сонда, көке. Құр бекер кеңірдек жыртып, ұлт, жұрт қазақ дегеніңнен ештеңе шықпайды, Жұмат. Біл осыны. Мен әлі жоғары жақтың пікірін айтпай отырмын. Өзі түсінер, ұғар, ақырын сипап жеткізейін десем де ылғи, ораққа ілінесің де отырасың. Жоғары жақтың не дегенін сөзбе-сөз айтсам, жүрегің жарылып кетер.

- Не дейді, сонда жоғары жағың, а?

- Сен туралы пікір қатты өзгере бастаған. Репертуарыңда ылғи кешегі Алашорда зиялыларының шығармалары: “Шернияз”, “Еңлік - Кебек”, “Қарагөз”, “Алтын сақина”, “Күнәсіз күйгендер”. Қайдағы бір тұрмыс-салт, ескілік дәстүрлерді көрсететін “Екі заң”, “Панасыздар”, “Сеңсең бөрік”, “Зарлық” деген қылқыбыр бірдеңелер. Театрды жағалайтындар ылғи ескі оқығандар. Сен туралы мақтау, мадақ айтушылар солар. Рецензия – мақтау, мақала-мақтау, қошемет-мақтау, нені сахнаға шығарсаң, соның бәрі дәріптеледі. Партиялық талап, идеялылық ауызға да алынбайды. Ылғи мақтау.

- Қайдағы мақтау?

- Бізді сауатсыз, газет оқымайды деп пе едің? Анау Садуақасов, анау Сәтбаев, анау Әуезов, анау Тоғжанов ауыздарынан суы құрып, өліп-өшіп, жер-көкке сыйғызбай сені мақтап бір-бірімен жарысқа түскендей, құлаш-құлаш мақала жазды емес пе? Байтұрсынов, Аймауытов, Жұмабаев, Дулатпаевтардың саған бүйрегі бұрып жүргенін көрмейтін біз соқырмыз ба? Театрға тиісті пианиноның Байтұрсынов үйінде тұрғаны да бізге белгілі. Сенің сонау Омбыдағы Қаржас ауылынан тазы әкелгенің де белгілі. Семей гастролінде кемеге мініп, айлап Ертісті шарлап, серуен құрғандарың да белгілі. Зайсанда жүргеніңде Қытайға қашқан бандит Дәрібай дегенмен сыбайлас болғаның да бізге белгілі. “Арқалықтың” желісін соның аузынан жазып алғаның да бізге белгілі. Театрдағы хал-ахуал, қарым-қатынас та бізге белгілі, Ақтөбеге барғанда, артистеріңді ішкізіп, жегізген, бас-басыңа сый берген, Тастан деген бай-қулак коллективтендіруден қашып келіп, сені паналап, қамір теміржолда жұмысшы болып жүргені де бізге белгілі, - деген кезде Жұмат шыдамай кетті.

- Сен немене, менің соңымнан тыңшы салып қойып па едің? “Анауық белгілі, мынауың белгілі” деп алқымнан сығып барасың. Тағы немене белгілі?

Бақтияр да қызынып алған, тоқтар емес:

- Бәрі де белгілі. Артистерге ең алдымен орыс театрының үлгілі тәжірибелерін, бай дәстүрлерін үйрету орнына, олардың бастарын қатырып, миларын шатастырып, ертедегі грек, итальян, ағылшын театрларының тарихын оқтытатының да белгілі. Қолдан келмеске ұмтылып, шала сауатты артистермен Шекспирді қоймақсың! Гамлет қайда, сендер қайдасыңдар? Бос әурешілік. Артистерді тәртіпке шақыру орнына жағалай мадақтап, бәрін әулие, бәрін құдай, бәрін талант деп құтыртып жібергенің де белгілі.

- Артық сөйлеме, Бақтияр. Шама жеткенше театр, режиссура, актер өнері туралы жүйелі білім бермек жолындамыз. Не нәрсені іргетастан бастау керек. Орыс театры Европа, грек өнері болмаса, қайдан шыққан?

- Ішкілікке салынғандарды неге қумайсың театрдан?

- Кімдерді?

- Әмірені, Исаны.

Жұмат күрсінді.

- Олар ішкен емес, біле білсек, маңдайдағы жұлдыз, жағадағы құндыз, халықтың еркесі.

Асырып айтты деме, Әміре жүз жылда бір туатын әнші, Москва, Париж, Майндағы Франкфурт төбесіне бекер көтерген жоқ болар.

Исадай суырып салма ақын қазір дүние жүзінде бар ма, жоқ па, кім білсін. “Құралай сұлу”, “Қойшының ертегісі”, секілді ғажайып дастандарды қолма-қол кім шығара алар екен? Әміре, Иса ғана емес Қалыбек, Серке, Елубай, Құрманбек, дұшпандар не десе о десін, бәрі де нар қарағай, бәрі де бәйтерек, менің олармен шығарда жаным бір. Бұлардың қай еркелігін де көтеруге дайынмын. Елі де көтерер.

Бақтияр бір сәт бәсеңдегендей болды.

- Мен сенімен бала кезден бірге өскен, ағайын адам болған соң шешіліп, жанып ашығаннан ақтарылып отырмын. Саяси хал-ахуал өзгеріп барады. Былтырғы жер-су реформасы, кәмпескеленген алты жүз тоқсан алты бай, олардың үрім-бұтағы, жақтастары тап тартысын күшейтіп жіберді. Бір кезде Ленин кешірім жасаған Алаш зиялылары бастарын қайта көтеріп, кеңес үкіметіне қарсы астыртын, зымиян әрекетке көшті. Бұлардың бәріне тойтарыс беріледі. Аппарат жиналысында Филипп Исаевич Голощекин “ұлтшыл-уклонистер мен екі жүзді оқығандар тамырына балта шабамыз” деді. Ол бекер айтылған сөз емес. Сен, Жұмат, біле білсең, анау “Қызыл қырманды” тезірек сахнаға шығарасың, көп қатерден арыласың, әлеумет алдында кім екеніңді көрсетесің.

Жұмысшы ортасынан көтерілдің, өзің жұмысшы болдың, майдан бардың, революциялық қозғалысқа қатыстың, совет үкіметі үшін күрестің, белгілі әлеумет қайраткері болдың, өнер саласына ойыстың – осындай анкетаны неге бұзуға әуессің. Өзіңе-өзің жанығ ашымай ма? Сенің жырың, сенің ісің – қаратабан, қара шаруа, қара жұмысшы жағында болса керек қой. Жуандарда не атаңның құны бар? Өз табыммен мүлде қоштасып, ат кекілін шорт кесіп, кедейлердің сойылын мен де соғып отырмын ғой. Қалай түсінбейсің. Театр репертуарын шұғыл өзгерт. Жаңа пьесалар тап. Әйтеуір, қазіргі уақытқа лайық, кешегі тұрмыс-салтты, бұрынғы өмірді түп-тамырына дейін әшкерелейтін пьеса керек.

- Оны кім жазып береді?

- Сұраныс болса, жазушы қайда кетеді, табылады. Әр заманның өз сұрқылтайы шығады. Не десең о де, мен өз басым идеология атаулы, философияң, әдебиетің, театрың, өнерің – бәрі саясаттың құлы деп білем. Бәрінің атасы – саясат. Қалаңдар, қаламаңдар, көніңдер, көнбеңдер, бәрібір – саясат қалай бұрылса, солай бұрыласыңдар. Бұрылмаған мойынды үземіз, иілмеген басты кесеміз, - деген кезде Бақтиярдың түсі суып бара жатты.

Ертеңіне Бақтияр тағы шақырады. Өң жоқ, түс жоқ, көгеріп кеткен, бірден тарпа бас салды:

- Естідің бе? Не қылып естімедің? Әшкереленді! Ұсталды! Жабылды! Айтпадым ба саған? Олардың пьесаларын бүгіннен бастап сахнадан сыпырасың. Мен сенің басына араша түсе алмаймын. Өзіңді өзің қорға.

Жұмат қапелімде жауап таба алмай абдырап:

- Не дедің? Бекер шығар. Олардың бәріне кезінде Ленин, партия кешірім беріп еді ғой. Мынауың тіпті жаман сөз ғой, - деді.

Бақтияр айқайлап жіберді:

- Жаның ашып, қимаң қышыса, солардың қасына бара ғой. О несі ей! Мына түріңмен өзің де қақпанға түсерсің. Жау, дұшпан, банда, контра деп тұрған сөз құлағыңа кірмей ме?

Жұмат енді ғана көрді: Бақтиярдың кабинетінде бір орындықта Сәлімрахман, бір орындықта Балуан отыр екен. Бұларға не жоқ?

Ұсталып жатыр дейді. Әр жерде ұсталған: Алматыда, Ташкентте, Москвада, басқа қалаларда. Өзін ұстап алса қайтеді? Ұстаса ұстасын. Аналардан жаны тәтті ме, дарыны артық па? Ұлттық партия құрып па, ұлттық газет шығарып па, ұлттық классикалық шығарма жазып па – сондай дүниелер тудырған алыптарды қамап жатса, қатардағы көгенкөзге не шара, кете барады жылап-сықтап.

Бұл ұйқы-тұйқы, астан-кестен қайдан шықты? Кеңшілік беріліп, ел белін жазып, еркін демала бастағанда тағы қысылды. Бұрын суретіне табынып, сөзіне құлдық ұрған небір саңлақ жаманатқа ілігіп, күйе жағылып, замандастар қарғысына ұрынып, тіпті дұшпан, жау атанып, мерт болып жатыр. Кезінде есімі әулиедей ауызға алынған, Алматыға жер ауып келген көзілдірікті, мұртты бір жерден шыға келсе, кім болса да, кесепат көргендей зытып береді. Қорқады. Тілге келсе-ақ пәлеге ұшырайтындай көрінеді.

Күллі дүниені аузына қаратқан сондай жандардан безініп жатқанда, мұның мойнына тұзақ түссе, кім аузына су тамызар дейсің, құрдым түбінде кете барады, қол ұшын берер кім бар, аз уақыттан соң бәрі де ұмытар.

Біреулерге қазақ даласына сыймай жатқан байлық көрінген, ең дәулет есепті қора-қора қой, үйір-үйір жылқы, келе-келе түйе пышаққа түсе бастады, тау-тау ет қайда кетеді, соның бәрін кім жұтып жатыр – мұның есебі де, сұраушысы да жоқ. Осы бетімен бара берсе, ертең ноқта, жүген ұстап қалған ел-жұрт еңкейген кәрісі мен еңбектеген баласын, қызыл қарын, көк жөтелді қалай асырайды, немен бағады? Айы-күні аманда рулы елге тұмылдырық салып, бір бұлақтан су ішкізіп, бір қорадан өргізе бастаған белсенділер ертең қай тығырыққа тірейтініне кімнің көзі жетіпті. Әйтеуір, бәрін ортақ етеміз, жерді, суды, малды жинаймыз, отырықшы қыламыз деп шу-шу еткен көп тобыр. Бақтияр аузынан тастамайтын “Қызыл қырман” пьесасындағы әпербақан жандайшап, желөкпе сумақайлар туған әкесін аямайтын қызылкөз боп көрінеді.

Өнер – саясаттың, уақыттың құлы, - деді Бақтияр. Жоқ, оған келісе алмайтын шығар. Бұл нұсқау-жарлыққа келіспесең, мойныңды бұрап тастамақ. Өнер тағдыры бір кісінің қолында ғана ма сонда? Өнер деген ай қанатты арғымақ, оның мекені балталасаң бұзылмас тас қамал талантты ерлердің жүрегінде екенін ол қайдан білсін. Сәйгүлікті, тұлпарды мерт қылар, атып тастар, сонда да оның орнын тай басады. Ал енді ай қанатты арғымаққа оқ дарыр ма, тіпті ол шіркін жендет көзіне көрінбейді де, неге көрінсін, Жұматтың өзі ай қанатты арғымақты өң мен түс арасында, аян бергендей бір сәттерде ғана көріп қалып жүрді. Жазу-сызудан қол үзіп, домбыра, скрипкаға жоламай, бұйығып, мұң басқан бір сәттерінде жарықтықтың кісінеген даусы құлаққа еміс-еміс келер еді, не бір жұлдызды түндерде спанда заулап ұшып бара жатқандай көрінер еді. Сондай тұстарда рухы көтерілген Жұмат түбі қазақ театрына сарай соғылса, соның маңдайшасына ай қанатты арғымақ суретін салдыруды арман етті.

Көше кезіп, ойға батқан Жұмат енді байқады.

Алматыда болмайтын қарлы дауыл дүмдей үлкен қара ағаштардың өзін құлатып, опырып, сындырып, жерге жығып кеткен. Жас тал-теректің бұтағын үзіп, жапырағын төккен. Кейбір үйлердің шатыр темірлерін ұшырып түсірген. Бұрынғы шіркеу иелігіндегі, қазіргі қалалық парк театр үйінің іргесіне тиіп тұр. Жұмат шаршаған кезде бақ ішіне кіріп кетіп, ұзақ серуендейді. Бұл жерге жан-жақтан қала зиялылары ағылады. Кезінде тамаша бапталған, әбден күтімдегі, қолдың саласындай ағаштардың өзі қатты дауылдан жарақат алып, оқ тиген жауынгерлер секілді дал-дұл болып тұр. Кейбір жалаңаш бұтақтар көрден шығып қалған өліктердің саусағы секілденіп, жаман елес береді.

Қазіргі хал-ахуал, Мәскеудегі мұртты айдаһардың ажалды ысқырығы, қолы дір етпестен патшаның бала-шағасына дейін қырып салған, соның өзінің тарихи ерлігі деп мақтан тұтып, екі сөзінің бірінде қазақ даласында әлі төңкеріс болмағанын, оны жасау керек дегенді екілене айтатын сақалы шошаңдаған дүлейдің ызғары, әсіресе осы жиырма тоғызыншы жылдың соңғы айларында қаңтардың қақаған боранындай соғып берді. Кім араша түседі? Қайда барасың? Басшысынан айрылған ел серкесіз қой секілді ыға бермей не істейді? Қалың боран, қарлы дауылды көлденең кездескен кез келген көкбөрі тамақтап тастай береді. Байтал түгіл бас қайғы болатын заман туды. Сонда өнерді ойлайсың ба, өңешті ойлайсың ба?

Жұмат аласұрып, әрлі-берлі толғанып, алды-артын шолып, өткен күндерін көз алдына келтіріп, түбегейлі тұжырып қарағанда, бүгін бе, ертең бе өзін де қамайды, абақтыға жабады, сотталам деп санады. Басқа жол жоқ. Қайтеді? Көнбегенде не істейді? Қайда қашады? Қай тесікке кіріп кетеді? Еш нәрсе тоқтата алмас зауал деген осы. Аяқ астынан есіне Рига түбіндегі окоптар, түрме, кісі талағыш иттер, жендеттер, қорлық, зорлық азап келді. Бойы тітіркенді. Көзі қарауытқандай болды.