Айша бибі күмбезі

Айша бибі және Бабаджа хатунға арналған ескерткіштер Тараз қаласынан оңтүстікте 20 шақырымдай жердегі Айша бибі ауылында бой көтерген. Белгілі археолог Н.Бернштамның XX 30-40 ж.ж. зерттеулерінің негізінде бұл көне ғимараттар XI-XII ғ.ғ. салынған деп жазылған. Ескерткіш қазіргі кезеңде ғашықтық символы, киелі кесене, сәулет өнерінің інжу-маржаны ретінде бағаланады. Айша бибі күмбезі бізге жартылай бұзылған қалпында жеткен. Құрылыстың бастапқы жобасы мынадай: жалпы ауданы 7,23х 7,23м; диаметрі тұтас оюланған. Әшекейлі кабырғаларының қалыңдығы 80 см. Күмбездің ішкі беті кірпіштен, ал сыртқы беті күйдірілген құйма балшықтан қаланған. Кірпіш пен күйдірілген құйма тастардың арасын әк қосылған балшықпен жымдастырып, арша ағашымен ұстатқан. Бұл ағаштар қабырғаларды жер сілкінгенде құлатпай ұстап тұрған. Мұнда оюдың 20 түрі кездеседі. Халық аузында Айша бибі туралы аңыз сақталған. "Айша" сөзі араб тілінен аударғанда "өмірге құштар, іңкәр" деген мағынаны білдіреді. Ел аузындағы аңыз бойынша айдай ару Айша мен қолбасшы Мұхаммед (Қарахан) бір-біріне ғашық болып, сөз байласады. Әкесі Зеңгі баба Айшаның тілін алмай Таразға - ғашығы Қараханға аттанғаны үшін теріс батасын береді. Аса өзені жағасында шомылып жатқанда аруды жылан шағып өлтіреді.

Айша бибі ескерткішін Мұхаммед тұрғызды деп батыл айтуға негіз болатын бір жайт бар. Қазақстанның сәулетші зерттеушілері В. Қадырбаевтың, Н. Бәсеновтың және басқалардың мәліметтеріне қарағанда күмбездің маңдайшасына мазарды тұрғызған Мұхаммед хан деген сөздер мұндаға дейін сақталған екен. Айша бибі кесенесі ата-бабаларымыздың құрылыс сәулет, әшекей, математикалық есеп, материалтану т.б. салаларды жүздеген жылдар бұрын-ақ әлемдік деңгейде игергендігінің, сонымен бірге адамдар арасында ізгілік, имандылық, танымдық өрелерінің жоғары болғандығының белгісі болса керек. Біздің уақытымызға кесене бұзылған күйі жеткендігін айтып өттік.

Кесененің тек батыс қабырғасының біраз бөлігі мен сонымен жоспарлас екі қабырғаның аздаған қалдықтары сақталған болатын. Сондықтан ежелгі шеберлердің өнерін қайта тірілту, болашақ үшін қалпына келтіру көкейтесті мәселеге айналды. Кесененің шынайы бейнесін жасау ғалымдардан, сәулетшілерден үлкен білім мен кәсібилікті талап етті. Ұзақ пікірталастан соң кесенені бұзылған қалпында сақтамай, қайта қалпына келтіру керек деген шешім қабылданады. Бірақ, кесененің салынуы туралы жазба деректер жоқ болатын. Оның күмбезі қандай пішінде болғаны белгісіз еді. Көптеген зерттеушілердің еңбектерінде оның пішіні болжам түрінде айтылды.

Ғалымдар мен мамандар Қазақстан мен Өзбекстандағы тарихи жәдігерлер мен сәулет өнерінің туындыларын терең зерттей келе Айша бибі кесенесінің күмбезі конус тәрізді болған деген ортақ пікірге келді. Бұл сәулетші, қалпына келтіруші Ә.Итеновтің 1981 жылы ұсынған жобасы болатын. Оған дейінгі

1979, 1980 ж.ж. кесенені қайта қалпына келтіру жайлы жобалар