соматикалық әлсіздік аясында вегетативті тұрақсыздық (жетілмегендіктен немесе әлеуметтік, экологиялық, биологиялық себептер аясында вегетативті жүйке жүйесінің әлсіреуі салдарынан),
вегетативті жетілмегендік (организмнің биологиялық төзімсіздігі ретінде),
жүйке жасушаларының энергетикалық сарқылуы (созылмалы стресс аясында) және басқалар.
“Ақыл-ой дамуының тежелуі" анықтамасы әлеуметтік депривацияға байланысты педагогикалық қараусыздығы бар балада танымдық саладағы ауытқуларды сипаттау үшін де қолданылады.Осылайша, бұл анықтама сау ағзаның толық дамуы қиын, жеке дамыған тұлғаның қалыптасуы кешіктірілетін және әлеуметтік жетілген тұлғаның қалыптасуы біркелкі дамитын мемлекеттің пайда болуы мен дамуының биологиялық және әлеуметтік факторларын көрсетеді.
2.ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ ТЕЖЕЛГЕН БАЛАЛАРҒА КӨМЕК КӨРСЕТУ КЕЗЕҢДЕРІ
Даму бұзылыстарының әртүрлі типтері бар адамдарға көмек көрсету жүйелері қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайымен, дамуында ауытқулары бар балаларға қатысты мемлекеттік саясатпен, білім берудің цензуралық сипатын және арнайы білім беру мекемелерінің түлектеріне қойылатын талаптар деңгейін анықтайтын нормативтік заңнамалық базамен тығыз байланысты. XVIII ғасырдың ортасында психикалық және физикалық дамуы терең бұзылған балалар мемлекеттен бірінші болып көмек алғаны белгілі. XIX ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың басы ақыл-есі кем балаларды жүйелі түрде оқытудың бастауы болды. ХХ ғасырдың елуінші жылдарының ортасынан бастап ғалымдар мен практиктердің назарын психикалық дамуы тежелген балалар тарта бастады.
Бастапқыда психикалық дамудың тежелу мәселесі мектеп жасындағы балаларда кездесетін оқу қиындықтары аясында қарастырылды. Мұғалімдер, ең алдымен, батыстықтар, бұл топқа оқуда қиындықтары бар балаларды біріктіріп, оларды оқытуда қабілеті жеткіліксіз немесе оқуда қиындықтары бар балалар балалар деп атады. Балалардағы қиындықтардың пайда болуы педагогикада және әлеуметтік тұрғыдан қарастырылды. Бұл ғалымдар баланың психикалық дамуының тежелуінің пайда болуын оның өмірі мен тәрбиесінің әлеуметтік жағдайында көрді.
Балалардағы психикалық дамудың тежелуінің себептері мен салдары туралы ғалымдар арасындағы пікірталас бұл мәселені практикалық шешуге өте пайдалы болды. Бүкіл әлемде дамуында осы ауытқушылығы бар балаларға арналған арнайы сыныптар ашыла бастады. Бұл ПДТ бар балаларды оқыту мен оқытудың алғашқы кезеңі болды.
Келесі кезең үлгерімі нашар оқушыларға (Кеңес Одағында) және арнайы сыныптарда оқитын балаларға кешенді медициналық-психологиялық-педагогикалық зерттеулермен байланысты(АҚШ, Канада, Англияда). 1963/64 оқу жылында АҚШ-та, Калифорния штатында "озық оқыту" бағдарламасы қабылданды ,ол жалпы білім беретін мектепке тиісті мерзімде бара алмайтын немесе баруға дайын емес үлкен мектеп жасына дейінгі балаларды бір жылдық оқытуды қарастырады (Л.Тарнополь, 1975). Ол үшін жалпы білім беретін мектептерде арнайы сыныптар немесе топтар құрылды.
Кеңес Одағында осы уақытта және одан кейінгі онжылдықтарда мектеп жасындағы ПДТбар балаларға көмек көрсету жүйесі белсенді дамыды. Балалардың психикалық дамуының кешеуілдеуі мәселесі жан-жақты зерттелді. М. с. Певснер (1966), г. Е. Сухарева (1965, 1974), и. А. Юркова (1971), В. В. Ковалева (1973), К. С. Лебединская (1975), М. Г. Рейдибойма (1977), и. Ф. Марковская (1993) және басқа ғалымдардың зерттеулерінде осы нозологияның клиникалық құрамы нақтыланды. Психологиялық педагогикалық зерттеулерде балалардың психологиялық ерекшеліктері, олардың әртүрлі идеяларын, білімдері мен дағдыларын қалыптастыру ерекшеліктері зерттелді (Н. А. Никашина, В. И. Лубовский, Н. А. Цыпина, Е.А. Слепович, А.Авотиш, В. В. Ульенкова). 1981 жылы арнайы білім беру құрылымына мекеменің жаңа түрі — ПДТ бар балаларға арналған мектептер мен сыныптар енгізілді.
Біраз уақыттан кейін елде мектеп жасына дейінгі балаларды зерттеу басталды. Дефектология институтында 5-6 жас аралығындағы балаларды зерттеу, тәрбиелеу және оқыту бойынша көпжылдық эксперимент жүргізілді. Оның нәтижесі балабақшаның дайындық тобында (1989) ПДТ бар балаларды оқытудың типтік бағдарламасы болды, ал 1991 жылы С.Г.Шевченконың жетекшілігімен осы институттың авторлық ұжымы ересек мектеп жасына дейінгі ПДТ бар балаларды түзету бойынша оқыту бағдарламасының нұсқасын ұсынды. 1990 жылдан бастап психикалық дамуы тежелген балаларға арналған мектепке дейінгі мекемелер біздің еліміздің арнайы (түзету) мектепке дейінгі мекемелерінің номенклатурасына енгізілген.
Қарастырылып отырған патологиясы бар балаларды отыз жыл зерттеу барысында отандық ғылым мен практикада теориялық база қалыптасты, тәрбие мен оқытуды ұйымдастырудың негізгі әдіснамалық тәсілдері анықталды, мамандандырылған балабақша жағдайында ПДТ бар мектеп жасына дейінгі балаларға түзету-педагогикалық көмек көрсету бойынша жұмыс тәжірибесі жинақталды
Осы кезеңді балалардағы психикалық дамудың тежелу проблемасын ғылыми-әдіснамалық түсінудің екінші кезеңі деп атауға болады. Біздің еліміздегі оның жетістіктері психикалық дамудың тежелуінің жалпы қабылданған этиопатогенетикалық жіктелуін дамыту, осы санаттағы балаларға вариативті психологиялық-педагогикалық қолдау қажеттілігін түсіну, әртүрлі жастағы ПДТ бар балаларды тәрбиелеу және оқыту процесінде туындайтын ұйымдастырушылық және әдістемелік мәселелерді шешу тәжірибесін жинақтау деп санауға болады.
Психикалық дамуы тежелген балаларға көмек көрсетудің үшінші кезеңін біз ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басымен байланыстырамыз. Дәл осы уақытта ғылыми ортада баланың психофизикалық дамуындағы ауытқуларды ерте диагностикалау және түзету проблемаларына көбірек назар аударумен байланысты жұмыстың бүкіл бағыты пайда болды. Осы жылдардағы көптеген зерттеулер бізге алдыңғы кезеңде көргеніміздей, ПДТбар балаларға түзету-дамытушылық көмек жүйесін "жоғарыдан" емес, мектеп жасына дейінгі балаларға мектеп проблемаларынан "түсіп" жатқан кезде, бірақ "төменнен" құруға мүмкіндік береді. зерттеушілер баланың гетерохронды онтогенезінің заңдылықтарын түсінуге ұмтылған кезде, жолдарды салыстыру баланың дамуы қалыпты және патологияда, компенсаторлық механизмдерді іске қосудың оңтайлы стратегиясы мен тактикасын анықтайды
