ТАҢ МЕМЛЕКЕТІ МЕН ОРТА АЗИЯНЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ

Орталық Азия – Азияның ішкі аумағында орналасқан табиғат аймағы. Оның батысы мен солтүстік-батысында ТМД елдері (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан), солтүстігінде Моңғолия, Қытайдың солтүстік-батыс бөлігі орналасқан. Оңтүстік-батысы мен оңтүстігін Ауғаністан, Пәкістан, Үндістанның солтүстік бөліктері, орталығы мен шығысын Қытай алып жатыр. Аумағы 6 млн. шаршы км. Жер бедері қиыршық тасты және құмды шөгінділермен жабылған әр түрлі биіктіктегі жазықтар мен оларды қоршай орналасқан биік тау жоталарынан тұрады. [1,34бет]

7 ғасырдың ортасынан 8 ғасырдың ортасына дейінгі 100 жыл Таң мемлекетінің ең күшейіп,.Осы кезеңде шетелмен байланысы өте ауқымды болған.Таяу Шығыс елдерімен Иранмен, Европа,Араб елдерімен,Ундімен, Шығыстағы Жапон Корея елдерімен Үнді Қытай түбегіндегі мемлекеттермен байланысы өте кең ауқымды болған. Соның ішінде Тибетпен Түркі Қағанатымен қарым қатынасы терең болды. Ол кезде бір жағынан Қытайлар Түркі қағанаты және Тибетті өзін өзіне бағынышты территория деп, соны өздеріне бағындыру мақсатында экспансия соғыстарды үздіксіз жүргізіп отырған, бірақ осымен бір уақытта мәдени қарым –қатынаста болған. Будда діні Орта Азия арқылы Қытайға тараған. Батыстың мысалы әйнек өндіру технологиясы олда осы Орта Азия арқылы Шығысқа тараған Шығыстың жібек, фосфор өнімдері түрлі безендіру өнімдері, дәрі шөптері батысқа шыққан Қала, қолөнер және сауда .

Ежелгі Қытай мемлекетінде Чаньань, Лоян, Тайюань, портты қала Гуанчжоу өсіп жетілді. Қалалар қолөнер мен сауданың орталығына айналды. Мата тоқу өндірісі кең етек алды. Фарфор өндірісі жедел өркендеді. Қала саудасы тұрақты дүкендер мен жайма базарларда жүргізілді. Сыртқы сауда - Монғолиямен, Оңтүстік Сібір елдерімен жүргізілді. Ұлы Жібек жолы арқылы Жоңғария, Қашқария, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан, Өзбекстан, Түркменстан арқылы Батыс Еуропа елдерімен сауда жасады.Теңіз арқылы үнді, парсы, араб елдерімен сауда жасасты. [ 2,114бет ] Қытай - ежелден теңге шығарып келген ел 11ғ. қағаз ақша шыға бастады, Батыстың, Орта Азияның жеміс жидектерінің мынау гранат жүзімнің түрлері. Содан кейін мынау жүзімдері де Қытайға тараған, енді керуен саудасы арқылы екі ортада сауда қарым-қатынасы үздіксіз орын алған . Бұл енді Хим коридор арқылы, қазіргі Шыңжан арқылы сосын Орта Азиядағы үш бағыт бойынша Оңтүстік,Орта және Солтүстік бағыт бойынша Жібек жолы арқыл Орта Шыгыс елдеріне Европаға қатынап тұрған. 5 - 6ғ. Қытай мемлекетінде өнер, әдебиет және ғылым дами бастады. Халық емшілігі, аспан әлемі туралы ғылыми жаңалықтар ашылды. Қағаз жасау, кітап шығару, шөптердің құрамын біліп, дәрілер әзірлеу ерте дамыды.[3,17бет] Қытайда және Моңғолия жерінде жатқан көне түркі ескерткіштері міне осынау тарих кезеңдердегі түріктер мен Таң патшалығы(кейде империя)арасындағы саяси ,экономикалық ,рухани байланыстардан сыр шертетіндіктен,тарихи окиғалардың тоқтала кеткен орынды болар. [3,52] Қытай географтары Үндістанға, Орта Азия елдеріне сапар шегіп, ондағы тұрғын халықтар өмірінен еңбектер жазды. 645 ж. Сюань Цзянь үнді халықтары туралы кітап жазды. Будданың бейнесін салу, пагода тұрғызу (бірнеше қабатты биік мұнаралар ) қолға алынды.Ақындар Ли - Бо(701 - 762), Ду Фу(712 - 770), Бо Цзюй - и(772 - 846). Еңбектері дүниежүзілік классикалық қорға қосылды. [4,17бет]

Эфталиттер мен Солтүстік Қытай патшалықтарын күйреткеннен кейін, түркіттер саяси ғана емес, экономикалық құдыретке де не болады, өйткені Батыс пен Шығысты қосып жатқан ұлы керует жолы солардың қолына келіп түседі.. Жәңгір Кимінхан шекараны қорғап қана қоймайды, сонымен бірге өз халқын қытайларға ұқсас ету үшін қолынан келген шаралардың бәрін істеп бағады. Ол түркіттерге күшпен қытай киімін киіндіруге, үй тұрғызып, егін салуға көндірмек болады. Оның өз басы, бұл үшін қытайлар әдейі салып берген, Кинко мен Динсян атты шағын қалаларда тұрса, ханның бодандары киіз үйде тұрғанды жақсы көретін. Хан өзінің бірден-бір тірегі император екенін көміл түсінетіндағы, осынау одақты жалғыз ғана жолмен — қытай ханшайымына некеленіп қосылу жолымен нығайтпақшы болады. Қырсық соққанда, оның бірінші әйелі дүние салады да, ол дереу оның орнын басатын ханшаны сұрайды. Жаңа ханшайым Ичжен көз ілеспес жылдамдықпен әкелінеді, өйткені, кейін анықталғанындай, ол әйел рөліне қоса құпия тыңшы рөлін де атқарады екен. Оның ханның іс-әрекеті халықтың көңіл күйімен мүлде қабыспайтынын байқағаны дәйексіз еместі. [6, 162 бет]

Орта Азияда керуендер тыныс алатын. Ең ірі аялдама — тасымал пункттің бірі Пайкент болатын. Жол одан әрі Хорасан арқылы Рей мен Хамаданнан өтіп, Византия бекінісі Несевия (Низиб) арқылы Сирия мен Константинопольға қарай кететін. Қытай теңізінен Персияның шекарасына дейін 150 күн жүру керек болатын, ал осы арадан рим шекарасындағы Низибке дейін тағы 80 күн жүру керек еді, Сауда-саттық қазандай қайнап жататын және тиімді болатын. [7, 13 бет] бірақ шынайы шаруашылықпен күн көретін халық бұқарасына қызмет етпейтінтек сән-салтанат жиһаз-мүліктеріне мұқтаж, әлеуметтік сатының биігіндегі бай-бағландарға қызмет ететін.

Қытайлар, мәселен, Ираннан тек өз патшайымдары үшін аса қымбат тұратын, қас пен көз сүрмелерін алдыратын, сол сияқты вавилон кілемдері сирек кездесетін мүлік еді. Ақырыңда Қытайға Сирияның табиғи да жасанды асылтастыры, Қызыл теңіздің інжу-маржандары, Сирия мен Мысырдың маталары, Кіші Азияның есіртпе нашалары [8, 130 бет]

Олай болса, таң халқының салт-дәстүрінде, әдет-ғүрыптарында және т.б. дін этикалық нормаларға айналды. Демек Орта азия елдеріне ықпалын тигізді. Аспанға табынуда моральдық және адамгершілік жақтарға баса назар аударылды. Ерекше атап өтетін бір жайт, Қытайда халық Аспан еркінің жаршысы деп жарияланып, рухтарға қарағанда халықтың жағдайына ерекше мән берілді, ал бұл жағдай Қытай мәдениетінің дамуына өз әсерін тигізбей қалған жоқ.

1. 
   沈福伟. 中西文化交流史. 上海 "人民出版社"1985-469 бет
   
2. 
   法国著名学者布尔努瓦 (Llice Roulnois,1931~ ), 耿.“丝绸之路”1963-287 бет.
   
3. 
   Тұрсынхан.Зәкенұлы.Қазақ Қолжазбалары Көне Түрік және
   

4. 
   陈.大唐帝国.2012-263 бет.
   
5. 
   Л.Н. Гумилев. Хұндар. - Алматы"Қазақстан",1998 - 528 бет.
   
6. 
   Л.Н. Гумилев. Көне түріктер. - Алматы."Білім",1994 – 480 бет.
   
7. 
   Қазақ энциклопедиясы VII-том; .
   
8. 
   Б. Еженханұлы, Ж. Ошан, С. Сұңғатай аудамалар мен түсіндірмелер,
   

	Петров Пламен Димитров Доктор PhD, внештатный лектор Софийского университета «Святого Климента Охридского», Болгария. Научные интересы: Внешняя политика США, Евразийская Энергетическая геополитика другие.
	Есенгалиева Анна Михайловна Кандидат филологических наук, доцент. Заведующий кафедрой иностранных языков ЕНУ имени Л.Н. Гумилева. Автор многих публикаций и E-mail: Esengalieva_AM@enu.kz
	Саулегуль Сайлаукызы кандидат исторических наук. Директор института дипломатии Академии государственного управления при Президенте РК.