Алаштың АҚИЫҚтары мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар жинағы
Қазақ елінің көркем ұлт әдебиеті қашаннан басталады?
жүктеу/скачать 5,84 Mb.
|
| Қазақ елінің көркем ұлт әдебиеті қашаннан басталады?
Меніңше алдымен тексерілетін мәселе осы. Бұл мәселе қақында түрлі ұғыспаушылықтар бар. Сондықтан бұл мәселе осы күнге шейін анық ашылмай жүр. Біздің әдебиетіміздің осы күнгі дәуіріндегі ұлтшылдық ағымы, бұл ағымның ішіндегі пайдалы жерін қабыл алып, зиян жерімен күресу өз алдына бір бөлек мәселе. Ал енді: қазақ елінің көркем әдебиеті қашаннан басталады деген сауалға ел не деп жауап береді екен? Бұл күнге шейін бұл сауал хақында бір жерге тоқталған пікір жоқ. Әке-шешесі, тарихы жоқ әдебиет болама екен! Қай елдің әдебиеті болса да көркем әдебиеттің қандай дәуірін алсаң да, өзінің жеке тарихы болады. Қошкенің сөзінің ішінде түсініксіз, көмескі жері көп («Еңбекші қазақ», 26-шы жыл 267 саны). Қошке қазақтың бұрынғы ауыз халық әдебиетінің жайын айтады да «орыстың отаршылдығына қарсы ұлт әдебиеті туды» дейді. Жаңа ұлт әдебиетінің 17-і жылдық тарихы бар дейді. Бұл сөз дұрыс болғанда да: қалайша, кімнен басталады деген сауалдар туады ғой. Қошкенің бұл сөздері қазақ әдебиетінің ұлтшылдық дәуіріне 17-і жыл болды дегені ме, жоқ ұлт әдебиетінің барлық тарихы 17-і жыл дегені ме, анық емес. Жоқ болмаса: қазақтың көркем әдебиетінің өзі ұлтшылдық арқылы туады. Бұрын ауыз әдебиетінен басқа түк жоқ болатын, кейін орыстың отаршылдығын сезген соң, орыс үкіметіне наразылықпен бірге ұлтшыл әдебиет туды. Біздің көркем әдебиетіміздің басы осы – деген пікірі ме, белгісіз. Осы айтылған Қошкенің сөздерінің түсініксіздіктерінен болар, Сәбит жолдас: Қошке ұлтшыл әдебиеттің тарихы 17 жыл - деп айтты деп түсінеді. Анығында Қошкені түсіну қиын. Ал Қошкенікі дұрыс болсын, теріс болсын, біздің көркем әдебиетіміздің тарихы туралы Сәбит не дейді? «Тарихтың жүрісінің буындарын айыру өте қиын, тұтасып отырады» - дейді Бухарин. «Ұлтшыл әдебиеттің басын кесіп 17-і жыл деп айтуға келмейді» деген Сәбит жолдастың сөзін де түсіну қиын («Е.Қ», 27-і жыл, 5-ші ғинуар №3»). Біздің көркем әдебиетіміздің өмірі пәленше жылдық деген сөзге таласуға болады. Қошке аптекада өлшеген дәрі секілді мысқалдап 17-і жыл деп отырса, бұл дұрыс емес. Бірақ Сәбиттің сол жоғарыдағы көрсетілген мақаласының әлгі айтылған жерінен бастап ақырына шейін оқып шыққанда туатын пікір: бірінші, көркем әдебиетіміздің тарихын айыру қиын, екінші, көркем әдебиетіміздің басы жоқ, аяғы жоқ, ұшан теңіз бір нәрсе. Керек десең көркем әдебиетіміздің басы жүз жыл бұрын басталады. Мұның ішінде қазақтың ұлт сезімі де 100 жыл жасайды. «Орысқа бағынғаннан бері қазақ арасында орысты жек көру болмай қалған жоқ. Орысқа қарсы сөз тарату Абайдан әрі басталады». Күн батыс елдері көтерілістерінің ұшқыны, әдебиеттің әсері мұнан жүз жылдай бұрын келгенін көреміз. Сөйтсе де бұл сөздердің ішінен тарих табылмайды. Сәбит сөзінің аяғын «қысқасын айтқанда қазақтың соңғы жүз жылдағы әдебиетіне өзге халықтың, 19-шы ғасырдың аяғы 20-шы ғасырдың басындағы орыстың төңкерісшілдерінің әсері тимей қойған жоқ» - деп тоқтатады. Сәбиттің бұл сөздерінің бәрі де жаңылысқандық. Сәбит жолдасқа айтатын жауабымыз: рас тарихтың буындарын айыру қиын, тарих тұтасып қайталап отырады, бұл диалектика материализімінің жолы. Бірақ осы диалектиканың өзі тарихты дұрыс түсіну үшін керек. Екінші, адам баласы бұл күнде Гегель, Маркс арқылы диалектикаға, материализімге жетіп отырса, тарихты білумен, тарихты тексерумен жетіп отыр. Бухаринның болсын, басқаның болсын, диалектиканың жалпы негізін шолып айтқан сөздерінен қисынсыз жерге көлденең мысал әкеліп, ұлт тарихының болсын, не көркем әдебиет болсын мөлшерлеп айтуға болмайды деп; не нәрсенің болса да тарихын тексергенде шұбалаңдатып 100 жыл, 200 жыл деп дәлелсіз құрғақ айта берсек, онан тарих та шықпайды, диалектика да табылмайды. Тарихты шуалаңдатып басын қаратұманға шалып қоюға не болмаса тарихты бір жерге үйе беруге келмейді. Тарихты аралап әуре болма. Аралайтын болсаң шытырман қалың тоғайдың ішіне кіресің де адасасың, диалектика білсең бәрі де табылады, деп отыруға болмайды. Көркем әдебиеттің айтысында ең алдымен әдебиетіміздің өзі қайдан басталды, соның тарихын тексеріп кету бірінші мәселе. Ал енді мәселенің өзіне келгенде жоғарыда айттық: Сәбит қазақ әдебиетінің санын жүзге толтырып қояды. Бұл сөзіне бір үлкен дәлел қылып: баяғыда мұнан жүз жыл бұрын жер ауып айдалып келген Зелинский деген поляк қазақ туралы қазақтың халын ойлап өлең жазыпты - дейді. Сәбит жолдас қазақтың ауыз әдебиетін, халық әдебиетін айтып отырған шығар деп ойлауға мүмкін. Бірақ олай деп отырған жоқ. Екінші таласып отырған Қошкенің сөзі де халық әдебиеті жайында сөз емес және де айтыс(тың) өзі де көркем әдебиет туралы болып отыр. Ал анық тарихын айыра алмайтын нәрсе - әр халықтың ауыз әдебиетіне басқа көршілес елдердің зор әсері болады. Бірақ біздің халық әдебиетімізге келсе, бұған көбінесе әсер берген орыс әдебиеті де емес, 19-20 ғасырларда болған орыстың төңкерістерінің де әсері аз. Біздің халық әдебиетімізге көп әсер берген күншығыс елдерінің әдебиеті. Орыс әдебиетінің, не орыс ішінде болған төңкерістердің тіпті әсері болмады деп айтпаймын. Бірақ күншығыс елдерінің берген әсерінен қарағанда тіпті аз. Бұл күнге шейін қазақтың не бір ертегісінде, не бір өлеңінде айтылмай жүрген орыс ішінде болған көтерілістер қалайша әсер берген болады? Екінші, қазақтың халық әдебиетінің тарихы Зелинскийден де басталмайды. Керек болса 100 ғана жыл емес, 200, 300, 400 жылдар не онан да арман болар. Әр елдің ауыз әдебиеті өзімен бірге туып өседі. Тек біздің ескі әдебиетіміз жиналған жоқ. Көбі жоғалып кетті. Енді көркем әдебиетке келсек, мұның тарихын неқұрлым арман алыстатып 100 жылға апарып қойғысы келген Сәбит жолдастың бір ниеті болмас па? Сәбиттің айтқан сөздерінде басқа дәлел жоқ. Әдебиет сынына шеберлік керек. Әсіресе сақтық керек. Әдебиет жайына бір шорқақтың бірі өзіміз. Сөйтсе де біреудің қатесін көрген соң түзетіп, түсініс беруді мойынға алдық. Қате - адамның бәрінде де болады. Сонда осы арада Сәбиттің қатесін зор десек Сәбит ашуланбас. Әйтпесе «қазақтың соңғы 100 жылдағы әдебиеті» деген сөздеріне Сәбит толық түсініс беру керек. Мұнан 100 жыл бұрын қазақ даласына айдалып келген поляк ақыны қазақты аяп өлең жазыпты деп қазақтың көркем әдебиетінің жасын 100-ге шығарып қою қисынсыз. Біз түгіл орыс елін алсақ, олардың ұлт әдебиетінің туғанына Пушкиннен бастап санағанда, міне, жаңа ғана 100 жыл туып келеді (Пушкин 1837-жылы өлген). Әдебиеттің әр түрлі дәуірі белгілі күшті ақындардан басталып саналады. Әсіресе, бұл ұлт әдебиетінің жаңа туып келе жатқан кезінде осылай. Сын жүзінен өткен атақты ақындар ұлт әдебиетіне бас болып кетеді. Бұл сөзде ешбір марксизмге қайшылас нәрсе жоқ. Бұл арада (роль личности таланта) деген мәселелерді қозғамай өтіп кеттік: бірінші бұл мәселелердің әдебиеттке қатынасы бар болса да, өз алдына жеке бір мәселелер; екінші бұлар қиын мәселелер. Сондықтан басқа сөздерге арналған мақаланың ішінде бұл мәлелелерді толық жазып отыруға орын аз. Сонда да айтатыным Сәбиттің (талант) дегенге берген жауабында қатесі бар. Түбінде саясат, ғылым, пәлсафа, әдебиет, дін барлығы да шаруашылыққа байланады. Өндіріс қатынастарының өзгеріп отыруымен бірге бұлар да өзгеріп отырады. Бірақ белгілі бір дәрежеге жеткеннен кейін бұлардың да шаруашылыққа, қоғам тұрмысына зор әсері болады. Адам баласының тарихы – тап тартысының тарихы. Саясат, әдебиет барлығы да тап тартысына байланулы. Тап тартысынан тысқары өмір сүрген әдебиет жоқ және коммунизм негізі орнағанша болмайды. Әр елдің әдебиетінің өсіп- гүлденуі, әдебиеттің әр түрлі ағымдары, олардың жырлайтын жырлары, өндіріс қатынастарымен байланулы, тап тартысының күйіне қарай болады. Бұл марксизм жолы. Бұған әзір Жүсіпбек те, Қошке де таласып отырған жоқ көрінеді. Егерде таласатын болса да - оңбас. Қайта Жүсіпбек бұған мойындап отырған көрінеді. Бірақ кей жерлерін түгел түсінбей ме, өзінше бұрып жүр. Егер де қазақтың ұлт әдебиеті пәлендей заманнан бастап туды яки пәлендей ақыннан басталады десек, жаңағы айтылған марксизім жолынан шыққандық болмайды. Сондықтан біз қазақтың ұл әдебиеті Абай заманынан басталады - деп айтушы жолдастарға қосыламыз. Ал енді бұл заманда қазақтың ұлт әдебиеті туғандай қазақ ішінде қандай күштер оянды? Қазақ елінің шаруашылық тұрмысы, саяси күйі қандай еді деген сауалдар туса, оның өзі бөлек бір мәселе. Әзірше айқынта (айқындай – Т.Ж.) алатын мәселе: көркем әдебиетіміз қай уақыттан, кімнен басталады деген сөз ғана болып отыр. Қалайша Абайдан басталады, басқа біреуден неге басталмайды, Абай сондай ақын ба еді, Абайдан бұрынғы әдебиет қандай еді, әдебиетімізге берген Абайдың әсері қандай? - деген сауалдар туады. Айтыстың да көбі осы арада болуы керек. Бұл сауалдардың арқайсысына берілетін жауап, меніңше, Абай жағына шығар деймін. Бәлки толық дәлелдермен бұл пікірді теріс шығаратын жолдастар табылар. Сонда да біздің ұлт әдебиетіміздің жасы 100 жыл емес. Сол Абайдың заманының маңынан әрі кетпес. Тағы сол соңғы мақаласының жоғарғы мен келтірген жерінде Сәбит айтады: «Орысқа қарсы сөз көтеру Абайдан әрі басталған. Абай заманы ұлтшылдықтың, отаршылдықтың ұшқырланған заманы еді, Ахмет заманында одан да күшейді» - деп. «Отаршылдыққа қарсы әдебиет туды» деп Қошке де айтады. Екеуінің де қате жері: қазақтың ұлт әдебиетінің тууы – елдің ұлтшылдық сезімінің көтерілуімен бірге қосып, арластырып жіберуі. Отаршылдыққа қарсы туған ұлтшылдық қандай елдің болса да әдебиетіне үлкен әсер береді. Бірақ қазақ елінің көркем әдебиеті нағыз ұлтшылдықтың дәуірінен ерте басталған. «Қазақ арасында орысқа қарағаннан бері» орысқа наразылық болмай қойған емес. Сөйтсе де жауыз патша үкіметінің құрып отырған залымдығын білгелі, оған қарсы ақыл тауысып, айла құрамын деп қазақтың ұлтшылдығының ояна бастағаны - Міржақыптың «Оян қазағынан», Ахметтің абақтыда жатып жазған өлеңдерінен кейін. Онан бұрын қазақтың жалпы қара бұқарасы, тек орыс жаман, орыс кәпір дегені болмаса, қазақтың ұлтшылдық сезімі дөңгелектелмеген уақыты. Кейін ұлтшылдық сезімі «Қазақ» газеті шыққан соң әбден күшейді. Абайдың заманы қазақтың кеңбайтақ заманы. Ұлтшылдық дәуірі тумаған, Абайдың пісіп-қатпаған заманы болатын. Сәбит пен Қошкенің сөзіне қарағанда Абай кейін шыққан ұлтшылдардың бастығы болуы керек. Әсіресе, Сәбиттің сөзінен Абайдың ақындығы таза ұлтшылдықтан, отаршылдықпен күресуден шықты деген пікір туады. Бұған қарағанда: Сәбит Абаймен аса жақсы таныс емес пе?- деген ой туады. Абайдың өлеңдерінің ішінде жалғыз процент ұлтшылдық, не орысқа қарсы пікір таратушылық жоқ. Тек қана үгіт, мысқыл есебінде қазақтың мінезіндегі яки тұрмысындағы кемшіліктерді айтқан өлеңдері көп. Бұл ұлтшылдыққа енді Абайдың ақындық жағын алсақ, қазақ елінің тұңғыш шын ақыны - Абай. Онан бұрынғылары «Көжебайлар». Абай өлеңдерінің ішіндегі сұлуы жалғыз «Теректің сиы» емес, басқа да Абайдың мағаналы, әдемі, осы күнге дейін жас жазушыларымызға үлгі боларлық өлеңдері бар. «Қыс», «Жаз», «Жазғытұрым», «Аттың сыны», «Желсіз түнде жарық ай» және басқалары. Пероуаттарының ішінде көбі «Теректің сиынан» қалыспайды. Сәбит Абайдың сопы болып Толстойдың жолына түскенін айтады да, Толстойдың «Жексембі» («Воскресенье») деген романын көлденең келтіреді. Бұл қате. Толстойдың дінге көзқарасы және өзінше тұтынған анархистерге жақындау пікірлері «Менің дінім қандай»- деген жазуында және «Санодқа» берген жауабында айтылған. Және де «Отец Сергий» деген секілді пьесаларында жазылған. «Жексембі» деген психологический роман. Мұндағы сөздің бәрі бір жігіт пен қыздың әңгімесі. Жігіт қызды алып рәсуә қылады. Қыз бара бұзық болып сотқа түскенде жігіт тәубаға келеді. Айыбын мойнына алады. Абайдан бұрын көркем әдебиетіміз қандай екені елге мәлім. Бір ауыз сөзбен «жоқ» деп жауап беруге болады. Бар болса тек әр түрлі қиссалар, не әлі де әдебиетке қосыла алмайтын «Көжебайлар» болатын. Абайдың әдебиетке әсері қандай болды? Мол болды. «Оян қазақтан », «Сары масадан» бастап соңғы барлық белгілі ақындарымыз үлгіні Абайдан алды. Кейінгі ақындарымыздың көбі орысша оқығандардан шықты. Әрине, олар әдебиеттің негізгі жолдарын әдебиеті бай орыс жұртынан көріп үйренді. Жас жазушыларымызға пішін, сұлулық жағынан Абай әлі де болса үлгі болады. Көп жолдастар Абайдың атын бүркей береді. Бұл тарихи қиянат. Абайды апарып осы күнгі ұлтшылдарға жанастырады. Мұның теріс екенін жоғарыда айттық. Абайдың заманы да, өмірі де басқа еді. Бәлки кейінгі ұлтшылдық дәуірі күшейген заманға жетсе Абай да белгілі ұлтшылдардың бірі болар еді. Атақты ақыны болар еді. Бірақ олай болғанда, әңгіме өз алдына басқа болар еді де, сонда да ел оны ақын дер еді. Ұлтшылдар Абайды жақсы көреді деп Абайды – Абай демеуге бола ма? Ұлтшылдар «Күн қозғалмайды, жер қозғалады» деп айтады екен деп бізге жер айналмайды деу жөн бе? Екінші, Абайды жуан атаның баласы деп үркетіндер бар. Бұл бізге ұят. Абайдың тумысы бай болғаны оның ақындығына таңба сала алмайды. Абайдың байдың жырын жырлағаны аз. жүктеу/скачать 5,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|