Тәрбиеліліктің компьютерлік диагностикасы

103

Тәрбиелілік диагностикасының технологиясы төмендегідей маңызды талаптардан тұрады:

1) тәрбие ісімен айналысушы кез келген маманның жаппай қолдануына қолайлы болуы қажет:

2) уақыт пен күш аз жұмсалатындай үнемді болғаны жөн;

3) мүмкіндігінше жоғары негізде сенімді қорытынды шығара білу керек;

4) диагностикалық ақпараттың нәтижесі көкейде жүрген көптеген мәселелердің шешімін табуға көмектесуі қажет;

5) нәтижелері графиктік салыстырмалы кесінді, суреті түрінде көрнекі болса, оларды өлшеу, талдау, жинақтау-тиімді болады.Бұл талаптардың бәрін орындауға сыныпты компьютерлік диагностика-мен зерттеудің технологиясы мүмкіндік береді.

Сыныптын негізгі көрсеткіштерін жүйе ретінде түсіну. Америка педаготтары Дж.Кемфилда мен С.Вистидің зерттеулеріне сүйене отырып, көптеген нақты сипаттамалардың ішінен неғұрлым ақпараттық мәліметі толығы алынды.

Олардың тізімі мынадай:

1) сыныптың дербестігі - бұл сыныптың өзгеге қатысынсыз өз бетінше іс-әрекст жасауы, табысқа өз еңбегімен жетуі;

2) топтық бақылау — бұл сыныптың жеке оқушылар тәртібін ретке келтіруінің сипаттамасы;

3) сыныптың икемділігі - бұл сынып оқушыларының өз міндет-терін шығармашылықпен орындауының көрсеткіші;

4) оқушының сыныпта болуға деген пейілі. Көрсеткіші — оның топпен бірге болуға кездесуге ынтасы;

5) сынып оқушыларының бірігуінің деңгейі - оқушылардың маңызды әлеуметтік жоспар төңірегіндегі топтарға бірігуінің деңгейі. Оның көрсеткіші — ата- аналардың кәсібі, білім өресі, белгілі бір арнайы әлеуметтік топтарға жататыны, өмірлік құндылықтары, қызығушылық аясы, құрылымы.

104

7) қатыстылығы (үлесі) — әрбір оқушы жалпы топтық істерге қанша үлес қосады және қанша уақыт жұмсайды;

8) сыныпта оқымайтын басқа да оқушылардың сабақтан тыс уақытга демалу үшін оған қатысу мүмкіндігі бола ма? Ол үшін оларға қосымша талаптар қойыла ма? Оның ажыратқышы — сыныпқа сырттан келіп қатысқан окушылардың саны;

9) сыныптың күш алуы — топқа қатысушы оқушылардың барлығына белгілі және барлығы бірлесіп қабылдаған ортақ мақсатқа жетуге ұмтылуы;

10) мүмкіндік деңгейі — топтың өз мүшелері үшін қаншалықты маңызды екенінін көрссткіші. Топты қанағаттандыра алатын немесе толық қанағаттандыратын талаптарынын, саны мен сипаты ажыратқыштық қызмет атқарады. Қажеттіліктің өзі сыныптың қандай құндылықты сақтаушы болып табылатынының куәсі;

11) сыныптағы оқушылардың толық қатысуы оның сандық сипаттамасы және құрамдық толықтығы болып табылады;

12) сыныптың сақталу ұзақтығы - сыныптың құрамы өзгеріссіз қанша уақыт сақталады;

13) стратификация - сынып құрамындағы әрбір оқушының рөлін және көзқарасын танытатын сипаттама көрсеткіші;

14) сыныптың тұтастығы-бірлігі мен беріктігі және тағы басқа да жақтарын танытатын көрсеткіші.

Осындай негізгі тірек сипаттамаларына сүйене отырып, диагностикалық талдау жасалады. Бұл — талдаумен бағалауға ұсынылған накты пайымдаулар жүйесі. Компьютерлік бағдарлама сынып өмірінің барлық жағы мен қызметін көрсететін пайымдаулар түрін ендіруге, оларды бағалайтын өлшемдердің көпқырлылығын және нәтижелердің жоғары ақпараттылығы мен сенімділігін ұсынуға мүмкіндік береді.

Сыныптың тәрбиелілік деңгейін компьютерлік диагностикамен зерттеуге оқушылар мен педаготтар түгел қатысады.Сондықтан бір мәселеге екі жақты көзқарас салыстырмалы түрде алынады: іштей — оны балалар қалай көреді және сырттай — оны педаготттар қалай көреді. Диагностикалық зерттеуге қызыққан адамдардың бәрінін,

105

Диагностикалық зертгеу кем дегенде жылына екі рет жүргізіледі (тәрбие ісінің басталу және аяқталу кезеңінде). Алынған ақпараттың мәнін қайта бағалау қиын. Алқашқы зерттеуде алынған нәтижелер сыныптың тәрбиелшгінің барлық параметрлері бойынша өзгеруін көрнекі түрде бейнелеп береді. Сынып жетекшісінің еңбегі де көрініп тұрады. (Айта кету керек, басқа әдістемелермен ұштас-тырыла қолданғанда бұл технология педагогикалық шеберлік пен кәсіби деңгейдің сандық өлшемін шығаруда әлдеқайда тиімді.) Технологияның бұл нұсқасы өзін-өзі тәрбиелеуді жүзеге асыруға өте пайдалы. Қызықты ойынды аяқтай отырып, әрбір оқушы жалпы адамзатқа тән сапалардың өз бойында қалыптасуының диагаостикалық картасын көреді. Басты мақсат — тәрбиеленушілердің өзін-өзі тәрбиелеу мәселесіне назарын аудару. Тәрбиеге осылай жаңаша келу оқушылардың үлкен қызығушылығын туғызады: Әрбір оқушы өз бейнесін көргісі келеді. Егер ол ең болмаса бір рет өз бейнесіне назар аударса, онда ол өз бойындағы мінін жоюға тырысады (1-суретке қараңыз).

Тәрбие негізіне Л.С.Выготскийдің баланын жас ерекшелігі мен жеке бас қасиетгерінің дамуы туралы негізгі ұстанымы басшылыққа алынады. Оның пайымдауы бойынша, жасөспірімдердің тәрбиелілік деңгейін анықтауда баланың осы кезеңдегі орталық психологиялық жаңа құрылымының, яғни өзіндік санасының кальштасуын ескеруді керек етеді. Оқушылардың өзара қарым-қатынасы, олардың тәрбиелілік деңгейі жас ерекшелігіне, меңгерілген білім, білік, іскерлік дағдыларына лайықты әлеуметтік және мінез-құлықтық көрінісімен анықталады. Олай болса, тәрбиелілік өлшемінің көрсеткіші әр сыныпта өзгеріп отыратын болғандықтан, педагогикалық тұрғыдан субьективтік баға беріледі. Бұрын мектеп тәжірибесінде оқушының төрбиелілік деңгейі оқушылардың ережесімен сәйкестендірілетін, сол арқылы оқушыларға мінездеме берілетін.

Оқушының тәрбиелілік деңгейін бір көрсеткіш арқылы анықтау мүмкін емес. Ол үшін жеке басты жан-жақты зерттеуге бағытталған көптеген өдістерді пайдаланған жөн. Сондықтан бүгінгі жеке тұлғаның дамуына психологиялық тұрғыдан қарау қажеттігі туып отыр. Соған орай біз Л.М.Фридман, Т.А.Пушкина, И.Я.Каплуновичтердің “Изучение личности учащегося и ученических коллективов” деген еңбегін басшылыққа ала отырып, тәрбиелілікті анықтаудың түрлі үлгілерін пайдалануды ұсынамыз.

Оқушының адамгершілік тәрибелілігін зерттеуде және оның жеке басының дамуын (психологаялық тұрғыда негізделеді) анықтауда төмендегі жағдайлар қарастырылады: адамның адамгершілік жағынан тәрбиелілігі оның адамгершілік жайындағы білімімен (адамгершілікті адам болу туралы түсінік), оған деген қатынасымен (сол білім оның жеке басының қажеттігіне айналды ма, бойындағы құндылықтар жүйесіне енді ме) жеке адамгершілік мінез-құлқымен (жеке адам бойындағы осы қатынастар түрлі жағдай, іс-әрекет үстінде қалай қолданылады) анықталады.

Адамның өмірінде білім, қарым-қатынас және іс-әрекет (қылық) өзара тығыз байланысты, біртұтастықты, бірлікті құрайды. Ол ұжымшылдық, жауапкершілік, өзін-өзі сынаушылық деген жеке сапалардан көрінеді. Міне,

107

Жеке бастың бойындағы адамгершілік сапасының бір түрінің немесе екінші түрінің деңгейін анықтау үшін, оның түсінігі (білімнің) мен адамгершілік қатынасын, ол қатынастың күші мен тұрақтылығын нақты іс-әрекет ,үстінде зерттеу керек. Соған сәйкес төмендегідей деңгейлерін бөліп қарастыруға тура келеді

I деңгей. Адамгершілік сапасының мәнін құрайтын адамгершілік қалыптар (өлшемдер) жайында түсінік, білімі бар. Бірақ бұл өлшемдер жеке бастың мінез-құлқына кіріспеген. Оған деген қарым-қатынас қарама-қайшы немесе тұрақсыз болып келеді.

II деңгей. Адамгершілік мінез-құлық нормалар жөнінде дұрыс және айқын түсінігі бар. Жеке бастың оған деген активті жатымды қарым-қатынасы байқалады. Бірақ, бұл өлшемдер жеке бастың қасиетіне толық айналып кірікпеген.

III .деңгей. Адамгершілік мінез-құлық нормаларын саналы меңгерген және ол мінез-құлық нормаларының дағдысына айналған.

Сонымен, жеке бастың адамгершілік сапасын айқындайтын қалыптар жөніндегі түсінік дәрежесін анықтап алып қана, баланың адамгершілік жағынан тәрбиелілігінің өлшемін анықтауға болады. Оны сынып жетекшісі мен психолог маманның оқушымен сұхбаттасу, анкета жүргізу, әңгімелесу, бақылау тапсырмалар беріп, оны орындау арқылы жүзеге асырады.

Сынып жетекшісі оқушылардың сыныптағы, сабақтан тыс уақыттағы, отбасындағы іс-әрекетін зерттейді. Жекелеген оқушыларға “Жақсы деген немене, жаман деген не?” деген сұрақ беру арқылы да олардың адамгершілік жайлы түсініктерін (сезімтаддық, табандылық, адалдық, діншілдік, тәртіптілік, жауапкершілік туралы түсініктерін) анықтайды.

Оқушылар жазбаша түрде мысалдар келтіріп, өз ойларын жазып та береді.

Талқыланатын сұрақтар:.

1. Өзіңнің немесе өзгенің бір нақты қылығы.

2. Басқалардың саған жасаған жамандығы.

3. Сен куә болған жақсы іс (жақсылық).

4. Біреудің жасаған әділетсіз ісі.

5. Сенің танысыңның жасаған әділ ісі.

6. Сенің ол жөніндегі көзқарасың.

108

Оқушылардың жауабын саралай келе, олардың бойында қаллыптасқан кейбір адамгершілік туралы түсініктерін төмендегіше бағалайды:

1. Қате түсінік.

2. Дұрыс, бірақ толық және анық емес түсінік.

3. Толық және анық түсінік.

2.5.1—IX сынып оқушыларымен жүргізілетін

Тұлғаны жан-жақты дамыта тәрбиелеуге арналған жаңа шешімдерді іздестіру тәрбиелік үрдістің тұтастық идеясын тұрақтандырудың қажеттігін туғызады.

Соңғы он жылда тәрбие үрдісі шынына келгенде оның құрылымындағы жекелеген үрдістер жиынының жалпы саны ретінде қаралып келді. Бұл үрдістер тәрбие ісін ұйымдастыра да, жетілдіре де алады деп саналды. Бұдан басқа тұлғаның тұтастай қалыптасуына емес, оның жекелеген сапаларын қалыптастыруға көңіл бөлінді, сонымен бірге тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуының

ұстанымы бұзылды.

Тәрбие үрдісін осы заманғы жағдайдағы түсінік бойынша тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің бірлескен мақсатқа жетуге бағытталған өзара тиімді әрекеті, ынтымақтастық әрекеті деуге болады.

Еңбектің бірінші бөлімінде бүгінгі күнгі өмір талаптарынан шыққан тәрбиенің мақсаты белгіленген. Осы негізгі мақсатты нақтылай келш, қазіргі қоғамды ізгілендіру мен демократия-ландыру үрдістерінде, нарықтық қатынастарға көшіп отырғанда, жалпы адамзаттық құндылықтарға және тәрбиенің осы заманғы теориясына сүйене отырып және Қазақстанның ұлттық, әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып, оның ішкі мүмкіндіктерін өздігіне толық пайдалануға даяр белсенді, іскер, қоғам алдындағы өзінің жауапкершілігін сезінетін, сонымен бірге қайырымды және тапқыр, қоғамдық талаптарға икем, жеке басының мүдделерін қоғам мүддесімен ұштастыруға қабілетті, жеке бастың құндылығын бағалай білуші, жоғары ойлы, адал, ұлтгық санасы оянған, басқа да ізгі қасиетгері жетілген, жан-жақты мәдениетгі азамат тәрбиелеу керекгігін еске саламыз.

109

Уақыт талаптарына байланысты тәуелсіз республикамыздың жалпы білім беретін мектептерінде тәрбие жұмысының негізгі түрлері сақталғанымен, оларға тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі. Ең бастысы сол — мектептегі сабақтарда, сыныптан тыс және мектептен тыс уақытта “мұғалім мен оқушының” өзара қатынасында қажетті білім көлемін игерту арқылы ғылыми көзқарастар негізін қалыптастыруға қамқорлық жасалуы керек. Сонымен қатар, тұлғаны рухани-адамгершілік құндылықтарымен байыту көзделуі керек, соның нәтижесінде оқушылардың жоғары қабілеттілігі дамиды, еңбекке, табиғатқа, өнерге, айналадағы адамдарға саналы қатынасы орнайды, тиісінше өзін қоғамда ұстай білушілігі қалыптасады.

Бірінші топқа тұлғаның әлеуметтік бағыттылығын айқындайтын оқушылардың дүниетанымын, көзқарасын, сенімін қалыптастыру жатады Екінші топ орнықтырылатын ізгі қарым-қатынасты құрайды. Бұған Отанға, басқа елдерге және халықтарға деген көзқарас енеді; '

— еңбекке көзқарас;

— қоғамдық-халықтық, ұлттық игілікке ұқыпты қарау және табиғатты, қоғамның материалдық құндылығын қорғай білу;

— қызмет міндеттерін орындауға (тәртіптілік) көзқарас;

— өзіне және басқа адамдарға көзқарас (ұжымшылдык, адалдық, өділдік, қарапайымдылық, кішіпейілділік, достық, жолдастық, үждандық және т. б.).

Үшінші топты тұлғаның эстетикалық көзқарасы құрайды (өнерді танып білу, өнерге деген сүйіспеншілік, өнер саласындағы шығармашьшыққа талпыну).

Төртінші топ тұлғаның дене шынықтыруға деген көзқарасынан тұрады. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келіп, бүгінгі мектептің тәрбие жұмысының мазмұнына төмендегілер енеді деп айтуға болады: а) тұлғаның (балаңың) ғылыми көзқарасын қалыптастыру; ә) оқушыларды ізгілік мұраттарға тәрбиелеу; б) оқушылардың эстетикалық талғамын қалыптастыру; в) дене тәрбиесін жетілдіру.

Ең бастысы, төрбие ісі оқушылардың ізгілік деңгейін, адамгершілік жағынан тәрбиелілігін арттыруға бағытталуы тиіс.

110

Іс-әрекет көптеген ұсақ бөліктерден — әрекеттерден тұрады. Әрбір әрекетке өзінің жеке мақсаты мен міндеті сәйкес келеді. Әрекеттер үрдісінде сыртқы себеп-салдардың ішкі жоспардағы әрекетке ауысуы мүмкін. Ол әрекеттерде жеке себептердің болмауына байланысты. Олар жалпы себепке — қызмет себебіне бағынышты болады. Сондықтан әрекетгің сыртқы (байқалатын) және ішкі ой қорыту жағы болады.

Тәрбиешінің тікелей тәрбиеге бағытталған қызмет түрлерінен өзгешелеу мақсатта педагогикада тәрбиешілік қызмет және тәрбиелеушіге жағдайлар жасау жөніндегі қызмет деп ажыратылады.

Соңғы жылдары мектептің тәрбиелік қызметін жасау жөніндегі түрлі бағыттардың арасында тәрбиелік істі ұжымның шығармашылықпен ұйымдастыру әдісі өзін ақтады.

Тәрбиелік іс — тәрбиеленушілердің нақты қызметінің түрі, үлгісін ұйымдастыруы және жүзеге асыруы. Тәрбиелік істің ерекшелік белгісі — қажеттілік, пайдалылық, жүзеге асырушылық.

Тәрбиелік үрдіс толастамайтын тәрбиелеушілік істердің тізбегінен тұруы керек. Тәрбиелік іс ұжымдық және шығармашылық сипатқа ие болады және ұжымдық тәрбиелік істер деп аталынады. И.П.Ивановтың айтуынша, тәрбиелік іс “Қамқорлық, еңбекпен және ойынмен, шығармашылықпен және жолдастықпен, өмір қиялымен және қуанышпен толтырылған айқын ұйымдастырудың әдісі, сонымен бірге негізгі тәрбиелік үрдіс”. (И.П.Иванов, “Тәрбиелік шығармашылық істердің энциклопедиясы” М,1989 с. 3-4).

Бұл орайда, біріншіден, төрбие ісінде төрбиешілердің оқушьшармен бірлестіктегі өзара өрекеттерінің түрі мен

111

Тәрбие ісінің мәні бір мезетте адамгершілік, эстетикалық, саяси, жоғары ойлы ықпалдың болуы керек. Сонымен бірге іс~әрекеттік көзқарас тәрбиенің бағыттылығын көрсетеді, оның мазмұндық сипатын айқындайды.

Егер тәрбиелік істерді білімнің оңашаланған жүйесі деп қарайтын болсақ, онда олардың сан алуандығына қарамастан мектептерде олардың бәрінің негізінен біркелкі құрылатынын байқауға болады.

Педагогке кез келген тәрбиелік істі ұйымдастыруда төмендегі кезеңдерді бөліп алып қарауға тура келеді:

1) мақсаттылықты көздеу (жағдайларды талдау, тәрбие ісінде басты бағытты және мақсаттарды қалыптастыру); 2) жоспарлау; 3) ұйымдастыру және даярлау; 4) істі тікелей жүзеге асыру; 5) қол жеткізілген нәтижелерді талдау. Осы кезеңдерді қарастырып көрейік.

Мақсаттылықты көздеудің және тәрбие ісін жоспарлаудың қайнар көзінің бірі ретінде тәрбие істерін жүзеге асыратын сол кезеңнің әлеуметтік жағдайы болып табылады. Бұл жағдай еліміздегі жіне әлемдегі қоғамдық оқиғалармен, мемлекеттік мерекелермен, мерейтойлық күндермен, үкіметтің қаулыларымен, қоғамдық мәні бар идеялармен, сондай-ақ күнделікті өмірдегі оқиғалармен орайлас келіп отырады. Тәрбие істерін ұйымдастыру мені өткізудің қайнар көзі ретінде тұлғаның бойында қажетті^; сапалар мен белгілердің қалыптасуына педагогикалық диагноз қызмет етеді: Тағы бір қайнар көз — белгілі кезеңде оқу—тәрбие орындарындағы жұмыстардың жалпы бағыттылығы. Осы қайнар көздерді бірлікте ұстау' (жағдайды талдау және мақсатты қалыптастыру); істі жоспарлау; істі ұйымдастыру; (істі жүзеге асыру; қорытындысын шығару) тәрбие ісін өмірлік күшпен толықтыру және олардың сонылығын, бағыттылығын қатесіз айқындап беру болып табылады.

112

Басым тәрбиелік мақсат (әдетте бұл мақсат адамгершілікке тәрбиелеуді мақсат етеді) нақты істердің міндеттерін белгілейді. Әрбір істе тәрбиенің жалпы бағыттарының бір-бірімен үйлесуін (ой, дене, еңбек және т.б. бағыттағы) және өзекті идеяларды айқындау бөлініп шығады.

Сондай-ақ өткен кездегі тәрбие жұмыстарында тәжірибе жүзінде ашылған кемшіліктерді талдауға көңіл аударылады. Қолға түскен ақпараттарды өңдеп болған соң тәрбие ісінің мақсаты алгоритм бойынша қалыптасады: ұжымның және жеке тұлғалардың жайы — педагогтың және оқушылардың мүмкіндіктері.

Тәрбие тиімділігінің маңызды шарттары мыналар болып табылады:

1. Тәрбие істерінің нақты міндеттерін терең ұғыну. Бұл міндет-тердің ешбір зорлықсыз шеберлікпен түсіндірілуі және оқушылар-дың оларды өздерінің міндеттеріндей терең сезіне орындауы үшін олардың ой-санасына жеткізілуі керек.

2. Кез келген тәрбие ісі қызметтік және кіріктірмелік көзқарас негізінде жобалануы керек. Біріншіден жанды, шығармашылық түрде, тәрбиеленушілердің өздерін қызықтыратындай болуы талап етіледі және күш-жігер жұмсауды қажет ететін қозғалысты істерді таңдауға бағытталады.

113

Ал екіншіден педагогке бір істен әржақты тиімділік алуға көмектеседі.

4. Тәрбие ісінің мазмұнын оны жүзеге асырудың міндеттері мен шарттарына байланысты айқындау керек. Материалды оқушьшардың қызығушылығын туғызу үйіне тәрбиеленушілерге ықпал ететіндей, дұрыс бағдар беретіндей және, оларға сүйенетіндей дәрежеде іріктеп алу керек.

5. Тиімді әдістерді, тәсілдерді және құралдарды тәрбие ісінің әр кезеңі үшін жобалап отыру қажет. Мұнда әдістердің әр оқушының белсенділігін, ынтасын, өздігінен жұмыс істеуін молынан қамтамасыз етуін еске ұстаған жөн.

6. Төрбие ісін даярлау кезінде үйымдастырушылықтың барынша дүрыс болуына көңіл бөлу қажет. Кез келген тәрбие ісі тәрбиеленушілер үшін “ұйымдастыру мектебі” болып саналады. Тәрбие ісін даярлау ынталықты, талап қоюшылықты, көпшіл болуды, міндетті бөлісе білушілікті, жағдайларға тиімді бағдар таба білушілікті және мұғалімдермен, құрбыларымен өзара қарым-қатынас жасауды қажет етеді.

7. Тәрбие істері бір үлгідегі шаблонға төзбейді, олардың айырмалық белгілері — икемділік және ауқымының кеңдігі. Олар түрлі қажеттілікті, әр тәрбиеленушінің қызығушылығы мен қабілеттерін молынан пайдаланумен шығармашылық тәсілдің жүзеге асырылуын талап етеді.

8. Тәрбие істері алуан түрлі болуы керек. Жарқын қызықты істерді тәрбиеленушілер есінде ұзақ сақтайды, істің ал бір істің әлденеше қайталануы кері әсерін тигізеді. Оларды әр сыныптың нақты жағдайларының арақатысын, әр оқушының жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін және дербес ерекшеліктерін есепке алумен жетілдіріп отырған жөн.

9. Өткізілетін төрбие ісінің тиімділігінің басты шарты педагогтың оқушылардың әсерленушілігіне, түрлі сезімдеріне сүйене білуі болып табылады.

Әрбір тәрбие ісінде тәрбиеленушілердің жүрегіне жақын, оңды белгілерді дамытуға, тұрақты берік өмірлік көзқарасты қалыптастыруға, айналадағы шындықты дұрыс түсіне білуге көмегін тигізетін жайларды таба білу керек.

Тәрбие ісін жоспарлау кезеңі мақсаттылықты көздеудің соңынан келеді. Бұл кезеңде педагогтың алдында тәрбиеленушілермен бірге қызметтің бағыттастылығы, әр атқарылатын әр істің бөлшектері және қатысушылар арасындағы міндетті бөлісу сияқты маңызды міндеттер тұрады.

Педагогтың қызметі тәрбиеленушілердің жұмысын жоспарлы түрде ұйымдастыру. Сондықтан тәрбие ісі тәрбиеленушілер қатысымен жоспарланады, дәлірек айтқанда, балалардың тәрбие ісін даярлауы мен қатынасы сынып жетекшісінің басшылық жасауымен бірлесе қызметтестікте шығармашылықпен өткізіледі. Олай болмағанда, тәрбиелік іс оқушылардың жеке ісі емес, формальды өткізілген шара болып қалады.

Ең бастысын ұмыт қалдырмау, белгіленген бағыттан ауытқып кетпеу және қойылған мақсатқа жету үшін тәрбие ісінің қалай орындалатынын жоспарлау мен ұйымдастырудың сапасына байланысты болады. Мәселені көп боп жасай отырып, бірден шешу керек.

Егер жетекші (басшы) төмендегі ұсыныстарды есепке алатын болса, тәрбие ісін жоспарлау табысты болады: тәрбиеленушілердің даярлық деңгейіне сүйенген, олардың жас және жеке бастық ерекшеліктерін есепке алған жөн.

Тәрбие ісін жоспарлау өте жауапты іс, сондықтан оқушы жұмыс істейтін әр бөлімді міндетті түрде басқа бөлімдерімен нақты байланыста болатындай етіп ұйымдастыру керек. Солай болғандықтан, жоспарлауды кешенді сипатта іске асыру көзделеді.

Мақсаты мен міндеті бойынша тәрбие ісінің көп түрлері қамтылады: әдептілік, әлеуметтік-бағдарлық, эстетикалық, танымдық, спорттық, экологиялық, экономикалық, құқықтық, еңбектік болып, көп түрге бөлінеді.

Тұлғаның қоғамдық мәнге иелік сапасы басымдық мақсатта болып, ол шартты түрде әлеуметгік-бағдарлық деп аталады. Тәрбие ісінің басты мақсаты оқушылардың бойында үкіметтің қоғамдық органдарына, құқықтық тәртіпке және т.б. әлеуметтік көзқарас жүйесіне қатысуды қалыптастыру болып табылады.

Тұлғаның қоғамдық сапасының мазмұны қоғамда, едде, әлемде болып жатқан жағдайлардың бәріне оның тікелей қатыстылығын көрсететін азаматтық көзқарас сияқты маңызды көзқарасты қалыптастырумен қорытындыланады. Өйткені қазіргі жағдайда азаматтық

115

Жауаптылық адамның қылықтарында, әрекеттерінде пайда болады және мінез-құлықтың міндетті өлшемдері мен ережелерін саналы орындауын көрсетеді. Ол азаматтық, саяси, адамгершілік, жанды құқықтар мен міндеттерге қарым-қатынасты сипаттайтын бұған дейін туған ойлар мен әрекеттерге сәйкес ойдың үнемі күшейіп тұруын және дағдылардың қалыптасуын талап етеді. Осындай қатынастардың арқасында адам түрлі жағдайларда мінез-құлықтың түзу жолын табады. Жауаптылықты, төзімділікті, табандылықты, тұрақтылықты, өзін ұстай білуді талап етеді. Осының негізінде еріктікке ие болады, бірақ қатынасқа қажетті басқа да адамгершілік сапаларды, сондай-ақ ішкі жинақылықты, ұқыптылықты, күні бұрын істеушілікті, айналадағыларға көңіл бөлушілікті қамтиды. Алайда жауаптылықты тәрбиелеу кезінде тек сыртқы емес, мінез-құлықтың таңдаған жолына ішкі сенімнің де керектігін есте ұстаған жөн. Сонымен байланысты тәрбие ісін ұйымдастыруда әлеуметтік-бағдарлылық жүйесіне енетін тәрбиелік істерді ұйымдастыруды қажет етеді.

116

Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесі елеулі өзгерістерге ұшырауда. Өйткені жалпыадамзаттық құндылықты жаңартудың аса қажеттігі туып отыр.

Мұндағы басты құндылық - өмір. Адамның өмірге деген құқығы киелі, әрі берік. Бала басқа адамдардың өмірі мен денсаулығына және өз өміріне қастандық жасауға болмайды деген шындықты ана сүтімен бойына сіңіруі керек. Бұл күнде оқушьшар арасында өзін-өзі өлтірудің көбеюі үлкен аландаушылық тудыруда. Олардың кейбірі өмірдің мәнін жоғалтып, өмір сұру мұраттарынан айырылуда.

Жалпыадамзаттық ерекше құндылық — бостандық. Демократияландыру жағдайларында тұлғаның құқығы мен бостандығы айтарлықтай өсті. Бұл көптеген оқушылардың мәдени деңгейінің төмен екенін ашып көрсетті. Қарым-қатынастың демократиялық стильдегі мәдениеті төмен адам өзінің айтқанын шексіз бостандық деп, ол айналадағылардың сезімін, қасиетін елемеуге болады деп түсінеді. Шындығында бостандық пен жауаптылық, бостандық пен тәртіп ажыратылмас ұғым. Мектепте айтқанды істеу — жемісті тәрбиенің, әсіресе төменгі жастағы тәрбие жағдайларының бірі. Айтқанға көне беруден гөрі бала мүмкіндігінше тезірек жауаптылыққа, саналы тәртіпке көшуі керек.

Сонымен бірге патриотизм, басқа халықтарға қолдау көрсету, ар-ұят, парасаттылық, қайырымдылық, адал ниеттілік т.б. адамгершілік қасиеттср өзінің мағынасын жойған жоқ, керісінше, олардың маңызы бұрынғыдан да арта түсті.

Осы заманғы адамгершілік тәрбие жүйесінде еңбекке көзқарас проблемасы барынша маңызды. Әр түрлі, күрделі проблемалар көп. Арамтамақтық, нашақорлық, маскүнемдік, жезөкшелік, күш көрсетушілік, мейірімсіздік жастар арасында өршіп кетті. Олармен мектеп күн сайын ұшырасады. Олар жастардың адамгершілік санасын және олардың өзін бүлдіреді: ол рухани және дене дамуы жағынан кері кетіреді.

Педагогика этикалық бағаттағы тәрбие ісінің құрылымына адамгершілік мораль туралы мағлұматтарды ендіреді, адамдық сананың моральдық үлгісі адамдық мәдениеттің бір бөлігі дегенді айқын түсінуіне қол жеткізеді. Моральдің мәнін, өлшемін және ұстанымдарын

117

2.6. I—IX сынып оқушылары тәрбиесінің міндеттері мен