Алматы экономика және статистика академиясы

1. Кеулімжаев Қ.К. "Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері" Алматы, 2008

2. Радостовец В.К. Радостовец В.В., Шмидт О.Ю. «Бухгалтерский учет на предприятии» Алматы, 2010

3. Әбдіманапов Ә., Раимов С. Бухгалтерлік есеп принциптері және қаржылық есеп беру, Алматы 2008

1. Бетке И. Балансоведение пер. с анг. М: Бухгалтерский учет 2009

1. Ақша баламалары дегеніміз не?

2. Овердравт дегеніміз не?

3. Касса операцияларының есебін ұйымдастыру тәртіптері

4. Банк шоттарындағы ақша есебін жүргізу тәртіптері
Тақырып 7. Қорлар және сатылған өнімнің өзіндік құны

Дәріс мақсаты: Ұйымдағы тауарлы-материалды қорлардың есебін жүргізуді ашып көрсету және де қорларды есептеудің үзіліссіз және кезеңдік жүйелерін қолдану дағдыларын ұғындыру

Дәріс сұрақтары:

1. Қорлар және олардың жіктелуі

2. Материалдардың қозғалысының есебі

3. Қорларды бағалау әдістері

4. Материалдық қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі
Дәріс мазмұны:

1. Қорлар және олардың жіктелуі

2. 
   Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
   

2. 
   ФИФО әдісі
   

Орташа өзіндік қүнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандағы шоты бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық қорлар тобының (түрінің) орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар құнының жиынтығын (қосындысын) материалдардың ай басындағы сандарының қалдығымен ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.

Бірінші кіріс етілгендер, соның ішінде: айдың басындағы кәсіпорынның қоймасындағы материалдардың қалдық саны 50 дана сомасы 5000 теңге, бірінші топтамада кіріске алынғаны 100 дана сомасы 11000 теңге, екінші топтамада кіріске алынғаны 80 дана сомасы 9600 теңге, үшінші топтамада кіріске алынған материалдардың тек қана 20 данасы сомасы 2600 теңге шығыс етіледі. Барлығы 250 (50+100+80+20) дана, сомасы 28200 (5000+11000+ +9600+2600) теңгенің материалдары.

Салыстырудан кейін құжаттардың деректері кәсіпорында белгіленген есеп топтары бойынша /материалдар, ағаш материалдары және т.с.с./ материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы тізімдемесінде топтастырылады, ол тауарлық-материалдық құндылықтарының кірісі мен шығысы бойынша «Материалдар» 1310-шы және «Тауарлар» 1330-ші ішкі бөлімдердің жинақтаушы, шоттары материалдар топтары бойынша жүргізіледі.

Бухгалтерияда материалдың жинақтама есебінің жинақтаушы тізімдемесінің негізінде /сальдо әдісі қолданылғанда/ немесе материалдық жағынан жауапты адамдардың материалдық құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы есеп берулерінде /егер сальдо әдісі қолданылмаса/ «Материалдардың ақша түріндегі қозғалысы» деген тізімдеме жасалады. Бұл тізімдемеде материалдық құндылықтардың қоймалар немесе материалдық жауапты адамдар арасындағы қозғалысы көрсетіліп, нақты өзіндік құны мен есептік бағалары бойынша бір айдағы материалдық құндылықтардың қалдықтары мен кірісі туралы деректерге орай КДШ-ың орташа процентін /нақтылы өзіндік құнының есептік бағадан ауытқүын +,--/ есептеп шығарады. Табылған процент бойынша жұмсалған материалдық құндылықтардың құны нақты құн деңгейіне дейін жеткізіледі. Тізімдеме екі бөлімнен тұрады.

Бірінші бөлімде кәсіпорынға нақты өзіндік құны мен есептік құны бойынша материалдардың түсуі туралы деректер жинақталады, КДШ немесе ауытқулардың /+,--/ сомасы мен проценті айқындалады, есептен шығарылуға тиіс материал қалдықтарына КДШ /ауытқу/ сомасы болады.

Тізімдеменің екінші бөлімінде «Материалдық жинақтама есепке алудың жинақтаушы тізімдемесі» немесе материалдық жағынан жауапты адамдар жасаған материалдық құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы есеп берулер деректерінің негізінде, құндылықтардың есептік бағасы мен нақтылы өзіндік құны бойынша қалдықтары мен қозғалысы туралы деректердің жиынтығы жасалады. Бұл бөлімнің деректері «Материалдар» 1310-шы немесе «Тауарлар» 1330-ші ішкі бөлімдердің шоттары жөніндегі Бас кітаппен салыстырылады.


Өзін- өзі бақылау сұрақтары:

1.Қорлар анықтамасы, жіктелуі;

2.Қорлардың қозғалысының есебі;

3. Қорларды құжаттау;

4. Қорларды бағалау;

5. Қорларды есепке алу жүйелері

1.Кеулимжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері 2008ж.

2.Кеулимжаев К.К.т.б «Кәсіпорындағы қаржылық есеп», Алматы, Экономиа 2009;
3.В.Л. Назарова «Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі» Алматы, Экономиа 2010;Оқулық

4.В.К. Радостовец «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы 2008

1. Негізгі құралдар және олардың жіктелуі мен бағалануы

2. Негізгі құралдарды кіріске алудың есебі

3. Негізгі құралдардың тозуы мен амортизациясының есебі

4. Негізгі құралдарды жөндеудің есебі

5. Материалдық емес активтер есебі

1. Негізгі құралдар және олардың жіктелуі мен бағалануы

Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.

Оларды

2412-ші "Үйлермен ғимараттар",

2413 "Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар",

2414-ші "Көлік құралдары",

- машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматгы машиналар және кұрал-жабдық);

- шаруашылык мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимаратгарсыз) шыққан күрделі шығын; баска да негізгі кұралдар.

Амортизациялық аударымдар өнімнің, жүмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын қүрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмсалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына, бұдан барып салық салудағы дәлсіздікке әкеліп соғады.

Амортизация (латынның өтеу деген сөзінен) - тозуына қарай негізгі қүралдардың қүнын олардың көмегімен өндірілетін өнімге аударатын объективті процесс; арнайы ақша қаражатгарын-негізгі қүралдарды (негізгі капиталды) қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе айналыс шығындарына енетін амортизациялық аударымдарды пайдалану. Амортизация үшін еңбек қүралдарының өндіріс процесіне және қүн жасауға қатысу ерекшеліктері объективті негіз болады. Негізгі қүралдардың қызмет мерзімінің үзақтығы нәтижесінде олардың қүны өнімге бір циклда толықтай емес, олардың табиғи және сапалық тозуына қарай бөлек-бөлек өтетін болады. Өнімнің қүнының бөлігі ретінде амортизация бірнеше кезеңнен өтеді: бітпеген өндіріс, дайын және сатып-өткізілген өнім элементі болып қызмет етеді. Оның бітпеген өндіріс және дайын өнім кезеңдеріндегі қозғалысы айналым қаражаттарының аванстандырылуын (алдын ала ақша жұмсалуын) тәлап етеді.
3. Негізгі құралдардың тозуы мен амортизациясының есебі
Амортизациялық аударымдар қатардан шыққан негізгі қүралдарды қайта қалпына келтіру үшін жүмсалады. Сондықтан да қызмет етуінің бүкіл кезеңіндегі амортизациялық аударулар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді (жою қүнын) алып тастағанда, олардың бастапқы (қалпына келтіру) қүнына тең болуы керек.

Амортизациялық аударулар амортизация нормалары бойынша жүзеге асырылады. Амортизация нормасы—амортизациялық аударымдардың жылдық сомасының негізгі қүралдардың орташа жылдық қүнына процентпен көрсетілген қатынасы. Нормалар еңбек қүралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін көрсететін экономикалық тиімді қызмет мерзіміне қарай белгіленеді. Олардың деңгейі техникалық-қүрылымдық және материалдық-заттық ерекшеліктеріне қарай бағаланатын негізгі қүралдардың қанша мерзімге арналғанына және табиғи тозуына; негізгі қүралдардың, әсіресе пайдаланудағы машиналар мен жабдықтардың нақты жасына; қолданылып жүрген еңбек қүралдәрының моралдық жагынан тозуына тікелей қатысты.

Мынандай негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді: өнім беретін малдарға, буйволдарға, өгізге, бұғыларға; кітапхана қорларына; қаланы көріктендіру ғимараттарына; ведомостволық әкімшіліктерге; ортақ пайдаланатын автомобиль жолдарына; белгіленген тәртіпппен тоқтатылған қорларға; бюджеттк ұйымдардың қорларына.

Кәсіпорындар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына және балансты құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын амортизациялық аударымдар жасап отырады.

Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірлген өнімнің, орындалған жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өіндік құнына апарылады; маусымдық өндірістерге амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл ішінде жұмыс істеу кезеңнің өндірістік шығындарына қосылады.

Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасынан сүйеніп, ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.

Жаңадан пайдалануға берілген негзгі құралдар бойынша амортизация есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал шығып кеткен негізгі ұүралдар бойынша шыққан айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.

Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу бұл қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші қүні тоқтатылады.

2410 шотында есептелген негізгі құралдар ай сайын амортизацияланады. Амортизация есептеу кезінде 2410 шоты дебеттеледі жөне және 2420 «Негізгі құралдардың тозуы» шоты кредиттеледі.

Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу сызықты) есептеу әдіс яғни обьектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі апарылады Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы оның қызмет ету мерзімінен ұзақтығына байланысты деп пайымдауға негізделген және ол бухгалтерлік есептің отандық тәжірибесінде қолданылып жүрген әдіс.

Амортизацияны орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде есептеу өндірістік тәсіл.

Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы тек пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу процесінде уақыт бөліктері ешқандай роль атқармайды деген пайымдауға негізделген.

Амортизацияны есептеудің жеделтілген әдістері. Бұл әдістер өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері пайдаланудың алғашқы жылдарында тиімдірек жұмыс істейді немесе жоғарғы өнімділік қабілетін көрсетеді деген пайымдауға негізделген. Амортизацияны есептеудің жеделтілген әдіс:

.а) Азайып отыратын қалдық әдісі.

Азайып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдіс те кумулятивтік әдістің принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амотизациялау нормасын қолдану арқыл азайып отыратын қалдық әдісі деп те атайды.

Қалдық құнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды қоспағанда, тозуды есептеен кезде жойылу құны есепке алынбайды деп саналады.

Негізгі құрал-жабдықтарды есептен шығару негізгі құрал-жабдықтарды /автокөлік құралдарынан басқа/ толық және ішінара есептеп шығару кезінде пайдаланылатын "Негізгі құрал-жабдықтарды жою туралы Акт" /ү. № НҚ—3/ арқылы жүзеге асады. Актіні субъектінің басшысы тағайындаған комиссия немесе соған уәкілетгі адам екі дана етіп дайындайды. Актінің 1-ші данасы бухгалтерияға, беріледі де, екіншісі негізгі құрал-жабдықтардың сақталуына жауапты кісіде болады және есептен шығарғаннан кейінгі қалған қосалқы бөлшектерді, материалдарды, металл сынықтарын және тағы басқаларын қоймаға өткізуге негіз болып табылады.

Есептен шығаруға жұмсалған, сондай-ақ жоюдан және үйлерді, ғимараттарды бұзганнан, құрал-жабдықтарды бөлшектегеннен тускен материалдық қүндылықтардың бағасы актінің «Обьектіні есептен шығару нәтижелерінің есебі» деген бөлімінде қарастырылады.

Баланстан автокөлік қүралдарының барлық түрін есептеп шығару "Автокөлік құралдарын есептен шығару актісінде" /ү. № НҚ--4/ көрсетіледі. Актіні комиссия екі дана етіп дайындап, субъектінің басшысы немесе өкілетті уәкіл бекітеді. Бір данасы бухгалтерияға берілсе, екіншісі негізгі құрал-жабдықтардың сақталуына жауапты кісіге беріледі де, ол автокөлік техникасын есептен шығарудан кейін қалған материалдық құндылықтар мен металл сынықтарын қоймаға тапсыруға негіз болып табылады.

5. Материалдық емес активтер есебі
Материалдық емес (сезілмейтін) активтер— нақты табиғи нысаны жоқ, бірақ «сезілмейтін қүндылыққа» ие, болғандықтан субъектіге үзақ уақыт немесе үнемі қосымша табыс әкелетін активтер. Соны-мен қатар материалдық емес активтер иеліктен шығару қабілетіне ие болуы тиіс. Материалдық емес активтерге тауарлық белгілер (қызмет көрсету белгілері), тауарлардың тіркелген жасалу орындары, «Фирма бағасы» (гудвилл)¹, «Ноу-Хау, патенттер және өнеркәсіптік үлгілер, лицензиялар, интелектуалдық (ақыл-ой) меншіктік ұйымдастыру шығындары, жер учаскелелері мен табын ресурстарды пайдалану құқықтары, өндірістік мәліметті пайдалану қүқықтары, ЭЕМ бағдарламалық қамтамасыз ету және т.б/

Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес материалдық емес активтер төмендегідей тәртіпте бағаланады:

Тараптардың келісуі бойынша - құрылғалы жатқан кәсіпорынның жарғылық капиталына құрылтайшылардың салған салымдары екі жақтың келісімі бойынша. Мұндай салымдар тәуелсіз аудитор арқылы расталуға тиісті:

объектілерді сатып алуға және оларды дайын қалпына келтіруге кеткен нақты шығындарды есептей отыра, басқа кәсіпорындардан, мекемелерден, азаматтардан ақысын төлеп алынған материалдық емес активтер;

басқа кәсіпорындардан, мекемелер мен азаматгардан тегін (сыйға) алынған материалдық емес активтердің бағасын анықтау сараптау арқылы немесе келісімді баға бойынша;

І.Фирманың іскерлік байланыстарының шартты құны, жинақталған материалдық емес активтердің «бағасы», сезілмейтін капиталдың ақшалай бағалануы- сауда белгісінің мәртебесі, іскерлік байланыстар-дың тәжірибесі, клиенттердің, сондай-ақ басқару, ұйымдастыру және техникалық ресурстардың түрақтылығы, қаржы әлеміндегі бедел,өткізу қызметін бақылау тетігін; сезілмейтін негізгі капитал, ак-тивтер, кәсіпорынның жалпы бағасы мен нақты негізгі капиталдың бағасы арасындағы айырмашылықты білдіреді. Сезілмейтін теріс актив (бедвилл) кәсіпорынның сатылу мен баланстық қүны арасындағы айырмашылықты білдіреді.

2.”Ноу-хау” ағылшын тілінен «қалай екенін білемін» деп аударылады. Халықаралық қатынастарда термин қүжаттау, өндіріс тәжірибесі, дағдылары және тауар белгісі арқылы көрінетін техникалық білімдерді анықтау үпгін қолданылады.

Материалдық емес активтердің бастапқы қүны бойыиша амортизацияны есептеп, оны өндіріс шығынына жатқызу немесе басқа көздердің шоттарына аудару арқылы жабылады.

Материалдық емес активтер заңды және жеке тұлғаларға сатылғанда, моралдық тозуға ұшырағанда заңды және жеке түлғаларға тегін берілгенде, табыстық сапасын жоғалтқандығына байланысты есептен шығарылганда, басқа субъектілердің жарғылық қорларына үлес ретінде салынғанда баланстан шыгарылады.

Төрт топқа бөлінетін материалдық емес активтердің әртүрлі түрін қарастырып көрелік.

Материалдық емес активтердің нақты бары мен қозғалысын есеп-ке алу 2700 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарына жазылады. Осы шоттардың дебеті бойынша-- материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындагы қалдықтары, олардың түсу операциялары көрсетіледі, кредит бойынша-- материалдық емес активтердің шығарылымы көрсетіледі. 2700 бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді:

2710 – “Гудвилл”, онда гудвиллдың болуымен және қозғалысымен байланысты операциялар көрсетіледі. Гудвилл – жеке сәйкестендіруге және бөлек тануға болмайтын активтерден туындайтын алдағы экономикалық пайдалар;

2720 – “Гудвиллдың құнсыздануы”, онда құнсызданудан болуы мүмкін залалдар тұрғысынан жүйелі жүргізілетін тестілеу қорытындылары бойынша гудвиллдың құнсыздануын көрсету жөніндегі операциялар ескеріледі;

2730 – “Өзге материалдық емес активтер”, онда сипаты және ұйымның қызметінде қолданлу жағынан ұқсас активтер тобы есепке алынады, мысалы:

1. тауарлық белгілер;

2. титулдық және баспа құқықтары;

3. компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету;

4. лицензиялар және франшизалар;

5. өнеркәсіптік меншікке арналған авторлық құқықтар, патенттер және басқа да құқықтар, көрсетілетін қызметтерге және пайдалануға арналған құқықтар;

6. рецептілер , формулалар, модельдер, сызбалар және тәжірибелік үлгілер;

7. әзірлеу процесіндегі материалдық емес активтер;

2740 – “Өзге материалдық активтердің амортизациясы және құнсыздануы”, онда материалдық емес активтердің құнсыздануынан болатын амортизация мен залалдар сомалары шоғырланады, бұл ретте пайдалы қолданудың анықталмаған мерзімі бар материалдық емес активтерге амортизация есептелмейді, бірақ жыл сайын құнсздануға тест жүргізіледі.

Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы «Материалдық емес активтерді қабылдау-беру актісінде (ү. №МЕА-1) көрсетіледі. Актіде материалдық емес актавтер үлгілердің дәл аты оның кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы қүны, амортизация нормасы және басқа қажетгі мәліметгер көрсетіледі. 2700 «Материалдық емес активтер» бвлімшесінің шоттарына талдамалық есепке алу «Материалдық емес активтерді» есепке алудың мүліктік қарточкаларында» (ү. №МЕА-2) көрсетіледі.

Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алуда қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады.

Өндірістік - шаруашылық қызметі процесінде материалдық емес активтер моралдық тозуға ұшырайды. Басты мақсат материалдық емес активтердің моралдық тозуына байланысты шығындарды жабу көздерін табу ғана емес, өндіріс немесе айналым шығындарына амортизацияны қосу арқылы олардың құнын өтеу көздерін жасау болып табылады.

Материалдық емес активтердің амортизациясы есепке алуға 2740 «Материалдық емес активтердің амортизациясы» бөлімшесінің шоты арналған.

Бұл шоттар пассивті, реттеуші контрактивті. 2740 - бөлімше шотының кредиті бойынша ай басындағы амортизацияның қалдығын, ағымдағы айға есептелінген амортизацияны және есеп берілетін айдың соныңдағы амортизацияның қалдығын көрсетеді, ал дебеті бойынша —материалдық емес активтердің амортизациясын (тозуын) есептен шығару (төмендету) көрсетіледі. Материалдық емес активтердің амортизациясы олардың бастапқы құнынан және тиімді пайдаланудың болжамды мерзіміне анықталған нормалар бойынша әр ай сайын есептелініп түрады.

Әрбір кәсіпорын материалдық емес активтердің барлық түрлерінің пайдалану мерзімін, негізделген (дәлелденген) есептер бойынша анықтауы тиіс. Оларда тиімді пайдалану мерзімін қол-дану негізді болуға тиіс:

а) пайдалану мерзімін анықтау мүмкіндігі бар материалдық емес активтер бойынша (патенттер, лицензиялар және басқалар) оларды пайдалану мерзімі арнайы нұсқаумен анықталып патентте, лицензияда көрсетіледі: 1,5.10,15 жыл.

ә) пайдалану мерзімін көрсету мүмкін болмайтын материалдық емес активтер бойынша (ЭЕМ бағдарламалық жабдықтау, «Фирма бағасы» және басқалар), мүндай мерзім 10 жылдан аспайтын уақыт деп керсетіледі.

б) қызмет ету мерзімі жарғысында көрсетілген кәсіпорындар сатып алған материалдық емес активтер бойынша тиімді пайдалану мерзімі ретінде "а" және "ә" пунктерінде көрсетілген мерзімдер алынады, бірақ олар кәсіпорын қызметінщ мөлшерлі мерзімінен аспауға тиісті.

Материалдық емес активтер пайдалану мерзімінде кәсіпорынға белгілі бір мөлшерде табыс әкелуі тиіс. Кәсіпорын материалдық емес активтерден кіріс түсіріп отырғанда олар өз функциясын атқарады, ал керісінше болса балансты «бүлдірушіге» айналып, нақты емес, бұлдыр активтерді құрайды. Бұл аксиоманы өндірістік немесе айналымньщ шығындарына енгізілетін олардың амортизация сомаларын есептегенде ескерген жөн. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу оның баланстық құны толық өтелгенде тоқтатылады.

Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін дұрыс және дәлелді есептеуге олардың амортизациясын өндіріс пен айналым шығындарына жатқызудың негізділгі, яғни кәсіпорын қызметінің нақты қаржылық нәтижелері тәуелді.