Егемен Қазақстан және философиялық ой-пiкiрдiң дамуы

Қазақстанның егемен елге айналуы рухани салада зор серпiлiс пен шабыт тудырды - Отандық философия сахнасына жоғарыдағы аталған үлкен тұлғалармен қатар жаңа буын көтерiлiп, өзiнiң қомақты ұлесiн қосты. қазақ халқының мыңдаған жылдық тереңдiкке кететiн руханияты, дiлi, дұниесезiмi қайта тексерiлiп, зерттелiп, төл мәдениетiмiздi байытты. Бұл мәселерге арналған М.Орынбековтың бiрнеше нәтижелi еңбектерi жарық көрдi. Сонымен қатар, бұл салаға қомақты үлес қосқан С.Ақатайдың еңбектерiн атауға болады. “қазақтану» саласына бiртұтастық тұрғыдан қарап, тарихи, әлеуметтiк-экономикалық, саяси-құқтық, рухани сараптау жасаған Ж. Молдабековтың еңбектерiн атау қажет. Орта ғасырдағы Отандық философияға жаңаша қарап өз үлесiн қосқан Ж.Алтаев болды.

Қазақ мәдениетiнiң типтiк бiтiмдерiн зерттеп, оны ең соңғы мәдениеттанудағы көкжиектермен ұштастыра бiлген, мәдениет философиясының басқа да салаларын зерттеп жұрген Т.Ғабитовтың еңбектерi ерекше қызықты да нәтижелi деп есептеймiз.

Қазақ халқының тарихи қалыптасқан дiлi мен дұниесезiмiнiң ерекшелiктерiн нәзiк те терең көрсете бiлген Қ.Нұрланованың еңбектерiн атап өткен абзал. Отандық рухани мұраны зерттеулерге Т.Айтқазин, Т.Бұрбаев, К.Бегалинова өз ұлестерiн қосты.

Егемен Қазақстанға ғұлама Абайдың берерi әлi көп. Бұл арада “Абайтануұ саласын жаңа биiк дәрежеге көтерiп, басқа да философия салаларын зерттеуге өз қомақты ұлесiн қосып жүрген Ғ.Есiмнiң еңбектерi ерекше аталуға тиiс.

Қазақстан қоғамының тұбегейлi өзгеруi, өз руханиятымызға жаңа дәрежеде қайта оралу, сонымен қатар Дәуiрдiң қойған жаңа Талаптарына сәйкес Жауап беру, Дүниежүзiлiк көштен қалып қалмау т.с.с. халықтың болашақ тағдырына байланысты көп мәселер зиялылар қауымында, университеттер мiнбелерiнде қызу талданып, сарапталды, бiршама қомақты еңбектер жарық көрдi.

Бұл арада немiс классикалық философиясы көтерген өзектi мәселелерге өз үлесiн қосқан, сонымен қатар, Батыс Еуропа топырағында пайда болған ең соңғы ағымдарды талдап, оны өз руханиятымызбен салыстырып, мәдениет философия саласында компаративтi (салыстырмалы) зерттеулер жүргiзiп жүрген дарынды ғалым Б.Нұржановтiң еңбектерi өтпелi қоғамдағы болып жатқан өзгерiстердi тереңiрек түсiнуге мұмкiндiк беретiнi сөзсiз.

Соңғы жылдары ұлттық ғылым академиясының философия институтында қазiргi адамзаттың рухани-адамгершiлiк дағдарысы, соған байланысты Қазақстанның дамуындағы құндылықтар бағдарламасы, өтпелi дәуiрдегi адамның экзистенциалдық вакуумда қалып қоюы, әлеуметтiк нормалардан ауытқу (аномия) т.с.с. күрделi де өзектi мәселелер акад. Ә.Нысанбаевтың жетекшiлiгiмен зерттелiп, белгiлi нәтижелерге қолымыз жеттi. Оған өз үлесiн қосқандар С.Колчигин, А.Хамидов, К.Альжанов, И.Ергалиев, Г.Соловьева, А.Капышев, Р.Қадыржанов, З.Сарсенбаева т.б. ғалымдар болды.

Жоғарыдағы аталған iзденiстермен Б.Құдайбергеновтың еңбектерi де өз ерекшелiктерiмен үндесiп жатады.

Өтпелi дәуiрде философиялық деңгейде қажеттi түрде мына сұрақтар пайда болып, өз шешiмiн табуын талап еттi - ол : Ақиқат кiмнiң қолында ? қазiргi адамзаттың негiзгi даму жолы Батыс, я болмаса, Шығыс цивилизациясында ма ? Дүниежүзiлiк көштен тағы да қалып қалмас үшiн Қазақстан қай жолмен дамуы керек ? - Бұлар, әрине, халық тағдырын, егемендi елдiң болашағын анықтайтын сұрақтар.

Тарихи жеке адамның ерiктiгi мен жасампаздық iс-әрекетiне негiзделген Батыс цивилизациясы жағалай ортаны өзгертiп адамның игiлiгiне жарату жолында соңғы ұш-төрт ғасырдың, әсiресе ХХ ғ шеңберiнде орасан-зор жетiстiктерге жеттi - оның ең биiк сатысы бұгiнгi таңдағы постиндустриалдық цивилизацияның шеңберiнде өмiр сұрiп жатқан бiршама Еуропа елдерi, АқШ пен Канада, Австралия т.с.с. Бұл елдер материалдық-техникалық жағынан қандай биiк сатыға көтерiлгенмен, рухани жағынан сондай тайыздыққа төмендедi - оның дәлелi орасан-зор қылмыстық, iшушiлiк, нашақорлық т.с.с. қазiргi уақытта бiзге жақсы таныс құбылыстар. Мәдениеттi нарық жолына қою - тобырдың нәпсi, дене интенцияларына (бағыт) байланысты дөрекi мәдениет формаларын тудырды. Биiк өнер тек қоғамның элитарлық аз тобының мүдделерiн қанағаттандырады. Адамның қоғам өмiрiндегi статусы (орны) - оның байлығымен анықталатын болды - Э.Фроммның айтуына қарағанда “иелену арқылы болу» - негiзгi адам өмiрiнiң мән-мағнасын анықтайтын принципке айналды. Сонымен, тән ләззәты бiрiншi орынға қойылып, материализм бағыты тек қана философияда ғана емес, бұкiл өмiрдi шырмап толығынан жеңдi. Бiз марксизмнiң өзi - Батыс дүниетанымының логикалық аяқталуы екенiн естен шығармауымыз керек.

Ендi Шығыс цивилизациясына келер болсақ, ол қауымдастыққа, қоғамдық мұдденiң жеке адамға қарағанда жоғары тұруына негiзделген. Бұл принциптi өзiнiң логикалық аяғына шейiн жеткiзiп бүкiл жеке меншiктi жойып, оны тотальды (бiртұтас) мемлекеттендiру арқылы жаңа қоғамды орнатуға бағытталған орасан зор әлеуметтiк тәжiрибе Кеңес елiнде сәтсiздiкке әкелгенiн таяудағы тарихтан жақсы бiлемiз. Бiршама Шығыс елдерiнде өндiргiш кұштер осы уақытқа шейiн төмен деңгейде, кедейшiлiк, күнбе-күнгi ең қажеттi нәрселердiң жетiспеушiлiгi - көп жылдарға созылған ауруға айналды.

Сонымен қатар, кейбiр Шығыс елдерi (Жапония, Малайзия, Сингапур, Оңтұстiк Корея т.с.с.) өз дiлi мен мәдениетiн сақтаудың негiзiнде ең соңғы озық технологияларды игере бiлiп, постиндустриалық цивилизация сатысына көтерiлдi. Осы жолмен тез қарқынмен дамып келе жатқан - жаңа ғана тiзесiнен көтерiлiп болашаққа ұмтылған алпауыт қытайды да атап кетуге болады.

Өз егемендiгiн алған қазақ елiнде реформалар басталғаннан кейiн көп ұзамай либералдық-демократиялық саяси бағыт басымдыққа ие болды. Алайда, бiздiң пәнiмiз саясаттану емес, философия болғандықтан, бұл салада қандай ойлар пайда болды,- деген сұраққа жауап берейiк.

“Шындық Батыста. Бүгiнгi таңдағы артта қалған елдер ертелi-кеш Батыс цивилизациясының соқпағына түсiп дамиды. Олардың ұлттық мәдениетi, дiлi ертең-ақ қоғамдық сананың шетiнде қалып “универсалдық» Батыс “mass media» толығынан өз басымдығына жетедi - бұл бүкiладамзат дамуының негiзгi жолы»,- деген пiкiрдi бiз Н.Амрекулов пен Н.Масановтың 90-шi жылдардың орта кезiнде шыққан еңбектерiнен оқимыз. Бұлар - ашық батысшылдар. Қазiргi қоғамдық санадағы олардың алатын орны мардымсыз.

Екiншi көлемдi топқа астыртын батысшыларды жатқызуға болады (Ж.Абдильдин, М.Тажин, Е.Ертiсбаев т.с.с., билiк басындағы бiршама қызметкерлер, әсiресе, батыс елдерiнен соңғы жылдары бiлiм алған, өз елiнде уақытында ұлттық мәдениеттен терең нәр алмаған жастар тобы). Олардың ойынша, Батыс цивилизациясындағы жеке адамның шығармашылық iс-әрекетiне негiзделген озық технологиялар, құқтық мемлекет үлгiлерiн т.с.с. жетiстiктерiн алып өмiрге дереу енгiзу керек, сонымен қатар, жеке адамдардың құқтарын сақтау негiзiнде олардың жасампаздық күш қуатын арттыру қажет; ұлттық руханияттың дамуын сол жолға бағындыру заңды нәрсе.

Кейбiр зиялылар (А.Машани т.б.) қоғамды апаттан құтқарудың негiзгi жолы исламдық бағытпен дамуда,- деген пiкiр айтады. Сонда ғана бiз өз болмысымызды сақтап қалуға мұмкiндiк аламыз. Алайда бұл бағытты қолдайтын топтар көп емес: ол, бiр жағынан, кеңес заманынан берi келе жатқан ағарған саясатқа, екiншi жағынан, қазақ халқының ислам дiнiнде тарихи терең тамырланбағанына байланысты болса керек.

Соңғы зиялылар тобы Отандық бағытты (А.қасымжанов, Т.Сарсенбаев, А.Касабек, Д.Кiшiбеков, т.б.) ұстайды. Олардың ойынша, қоғамның тұбегейлi өзгеру жолында ұлттық дiлiмiз бен дәстүрлi мәдениетiмiздi сақтай отырып, озған елдердiң жетiстiктерiн соларға бейiмдей қабылдап, өзгеруiмiз керек. Сонда ғана бiз өз-өзiмiздi сақтап қалып, трансұлттық корпорациялардың тудырған жаңа мәңгүрттерiне айналмаймыз - жеке тұлғаның ерiктiгi әрқашанда қоғамдық мүдденiң шеңберiнен шықпай, құзға кетiп бара жатқан “соқырдың ерiктiгiне» ұқсамауға тиiс. Бұл бағыттың жақтаушылары зиялылар арасында ең көп болғанымен, қазiргi саясатта олардың үндерi әлсiз естiледi.

Жалпы алғанда, либералдық-демократиялық саясаттың өзi нақтылы ащы шындықтың негiзiнде дүниеге келген болатын. Егемендiктi алу барысындағы қалыптасқан iшкi және сыртқы ахуалдың өзi бiзге басқа жолды таңдауға мұмкiндiк бермедi. Өкiнiшке орай, оны егжей-тегжей талдауға кiтаптың көлемi мүмкiндiк бермейдi.

Сонымен қатар, қоғамның тез арада байлар мен кедейлерге жiктенiп, олардың арасындағы алшақтықтың өсуi, “байлық пен бақытты болу жақсыұ деген идеологияның негiзiнде руханияттың жүдеуi, қоғамның бiршама бөлiгiнiң, әсiресе, буыны қатаймаған, өмiрден алған тәжiрибесi тайыз жастардың батыстық тойымсыздық пиғылына өтуi, осыған байланысты “әлеуметтiк аномияныңұ (ауытқу) шектен тыс өсуi, жекешендiрiлу жолында жасалған келеңсiз жәйттер т.с.с. әлеуметтiк наразылықты күшейтiп, билiк басындағылар жұргiзiлiп жатқан саясатқа түзетулер еңгiзуге мәжбүр болды.. Қазiргi таңда жүргiзiлiп жатқан саясаттың әлеуметтiк-демократиялық бағытқа қарай жылжып бара жатқанын байқауға болады. Оның толық жеңiсi - халық болашағын анықтайтын бағыт болмақ.

1.Ғабитов Қ. Философия. Оқулық. – Алматы, 2005.

2.Рысқалиев Т.Х. Философия тарихына шолу. Орал, 2005.

3.Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия.- Алматы, 2004.

4.Алтай Ж., Касабек А.., Мұхамбетәлі К. Философия тарихы.- Алматы,2006.

5.Ақназарова Х. З. Философия тарихының дәріске курсы.- Алматы, 1992.

6.Әбішев Қ. Философия ( жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған). – Алматы, 1998.

7.Бейсенова Қ. Философия тарихы.- Алматы, 2005.

8.Тұрғынбаев Ә. Х. Философия. Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы.- Алматы, 2005.

9.Философиялық сөздік.- Алматы, 1996.

1.Кішібеков, Сыдықов Философия. Алматы 1994 ж.

2.С.К.Мырзалы Философия әлеміне саяхат. Қостанай. 2001 ж.

3.Ақназаров Философия тарихы бойынша дәрістер курсы. А.

4.Әбiшев К. Философия., Алматы, 2002.

5.Кессиди К.Х. От мифа к логосу. Москва.,1972

6.Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура., М, 1991

8.Мифы народов мира., М.. 1991

10.Степанянц М.Т. Восточная философия: вводный курс. М.,

13.Антология мировой философии в 4-х томах, т.1., М.,1968

14.Древнекитайская философия : собрание текстов в 2-х томах, М..1972
11.Дәріс тақырыбы: Орыс философиясы

Негізгі мақсаты:

Негізгі түсініктер:

Дәріс саюағының жоспары:

1. Ресейдегі философияның қалыптасу ерекшеліктері және дамуы.

2.Діни философиялық дәстүрлер.

3. XIX ғасыр орыс философиясы.

1. Ресейдегі философияның қалыптасу ерекшеліктері және дамуы.

Философия тарихына жасаған көлемдi саяхатымызда солтүстiктегi көршiмiз - Ресей халқының рухани-философиялық мұрасын естен шығармауымыз керек. Қазақ халқы “Ұлы мәртебелi Тарихтың² шешiмiмен Х1Х-ХХ ғғ орыс мәдениетiнiң ықпалында болып, қалай дегенде де, олардың көп құндылықтарын өз бойына сiңiрдi. Екiншi жағынан алғанда, орыс руханиятының бүкiл дұниежұзiлiк философиядағы алатын өз орны, қайталанбас құндылықтары бар. Сондықтан, оларды әрбiр бiлiмдi азамат игеруi қажет. Үшiншi жағынан, бүгiнгi қазақ елi - көп ұлтты ел, ал орыс халқының өкiлдерi негiзгi ұлт – қазақтардан кейiнгi екiншi үлкен әлеуметтiк-демографиялық топ, сондықтан, қазақ-орыс мәдениет және тағы басқа қатынастарының негiзiнде бiр-бiрiнiң дүниеге деген көзқарасын түсiну қажеттiгi жатыр, сонда ғана олар толыққанды болуы мұмкiн.

Философиялық ой-пiкiрдiң Ресейде дұниеге келуi ХI ғ басталып, негiзiнен, христиандық дiндi қабылдаумен байланысты болды. Осы уақыттан бастап Ресейдiң ойшылдары өз мемлекеттерiнiң Құдай нұрының шапағатына қатысты екенiн негiздей бастайды. Алғашында ойшылдардың ой өрiсi адамның жұрiс-тұрысын ретке келтiретiн мақал-мәтел, нақыл сөздерге, соңынан православие дiнiнiң бұкiладамзат цивилизациясының дамуындағы ерекше орнын негiздеуге бағытталды.

Славянофилдер мен батысшылар ағымы

Алтын Орда² мемлекетiнен өз дербестiгiн алып Мәскеу княздiгiнiң Шығыс жақтағы жерлерге лап берген кезiнде Орыс халқының “ұлылығы², “артта қалған² Азия халықтарын православиялық дiнге еңгiзу, орыс тiлiн, мәдениетiн үйрету негiзiнде дұниежүзiлiк цивилизацияның шеңберiне тарту идеясына негiзделген “Мәскеу - үшiншi Рим² деген философиялық көзқарас пайда болды. Мұндай идеялар ғасырлар өткен сайын шыңдалып, орыс халқының ерекше өзiндiк болмысы мен мәдениетi, философиялық ой-пiкiрi бар деген славянофильдiк ( славяндықты сұю) ағымды тудырды.

Екiншi бағыттағы ойшылдар Ресей монғол-татар бодандығында екi ғасырдан артық болып, басқа Еуропа елдерiнен қалып қойды, сондықтан, орыс халқы Батыс өткен тарихи жолды қайталап, олардан тәлiм-тәрбие, өнеге алуы керек деген ойда болды. Бұл бағыттағы ойшылдарды “батысшылар² деп атай бастады. Осы екi ағым арасындағы күрес өзiнiң шиеленiсiне ХIХ ғ ортасында жеттi. Ақырында, большевиктер бұл шиеленiстi “батысшылардың² пайдасына шештi. Алайда бұл екi ағым арасындағы астыртын кұрес әрi қарай жүре бердi.

Кеңес Одағы тараған уақытта Ресейдiң алдында “Бiз кiмбiз және қалай қарай дамуымыз керек? ,- деген сұрақ тағы да дүниеге келiп, аз уақытта тағы да “батысшылардың² пайдасына шешiлдi. Бiрақ, либерализм жолы әлеуметтiк құрылымда аз өте бай топпен қатар негiзгi халықтың қайыршылануына әкелiп, ХХI ғ басында саяси элитаның ауысуына, “мемлекетшiлдердiң² билiкке келуiне себеп болды. Бұлардың көзқарастарының “славянофильдерге² жақынырақ екенiн, сонымен қатар, олардың Батыс тәжiрибесiн (әсiресе, жаңа технологияларды) де игеру қажеттiгiн бiлетiнiн айтып өткен жөн сияқты. Ресей тарихына жасаған қысқаша экскурс осы елдегi философиялық ой-өрiстi жете түсiнуге мұмкiншiлiк бере ме деген ойдамыз.

Ендi әңгiменi нақтылай келе “батысшыларға² келер болсақ, бұл ағымның негiзiн қалаған П.Я.Чаадаев болды. Оның ойынша, Еуропа елдерi қоғамның материалдық және рухани жағынан да кемелiне келген, орнықты, тәртiптi. Еуропа құндылықтарына ол жан-ұя ошағына берiлгендiктi, парыз бен жауапкершiлiктi, азаматтық ерiктiктi қорғауды т.с.с жатқызады. Ресейге келер болсақ, онда зорлыққа негiзделген күшке табыну, соның нәтижесiнде барлық адамдардың құлға айналуы, тұлғаның абыройын таптау т.с.с. дөрекi нәрселердi көремiз. Мұның негiзгi себебiн П.Я.Чаадаев Ресей халқының дiндi “бишара Византиядан² алып, Еуропаның католиктiк бiрлiгiнен шығып қалғанынан көредi. Ресей Еуропа халықтарының тарихи тәжiрибесiн игерiп, олардың жiберген қаталарын қайталамай, өзiнiң болашағын ағарған зерденiң негiзiнде құруы керек.

П.Я.Чаадаевтiң көзқарасы Ресейдiң бiршама зиялыларына зор әсерiн тигiзiп, “батысшылар² тобының қалыптасуына әкелдi. Оларға А.И.Герцен, Н.П.Огарев, Т.Н.Грановский, В.Г.Белинский т.с.с. жатқызуға болады.

В.Г.Белинский Еуропаға сүйсiне табынғандай қарап былай деп жазды: “Еуропаның бiр жылы Азияға бiр ғасыр, Еуропаның бiр ғасыры Азияға мәңгiлiктей. Барлық ұлылық, асылдық, адами-руханияттылық Еуропа топырағында байшешектей гүл жарып өзiнiң тамаша жемiстерiн бердi. Өмiрдiң көп келбеттiлiгi, ер мен әйел арасындағы тазалық, әдет-ғұрыптың нәзiктiлiгi, ғылым мен өнердiң дамуы, табиғаттың бисаналық күштерiн бағындырып игеруi, материяның жеңiлiп, рухтың көкке қарай өрлеуi, адамның кiсiлiгiн сыйлап, оның құқтарын бұлжытпай сақтауы...- бәрi де Еуропа өмiрiнiң дамуының нәтижелерi,- деп қорытады В.Г.Белинский. Әрине, ол бүгiнгi Батыс руханиятын көрсе, мұмкiн мұндай көзқарасқа түзету еңгiзер ме едi, кiм бiледi?

“Батысшылар² Ресейдi “византиялық-православиялық² ноқтадан құтқару керектiгiн, тұлғалар өз таңдауының негiзiнде iс-әрекет жасау мұмкiндiгiн алуы жөнiнде бiршама терең ойлар айтты. Бiрақ, олар Батыс Еуропа халықтары цивилизацияның бүкiл адамзаттық құндылықтары мен нормаларын iске асырды деген жалған ойда болды.

Славянофилдер қарама-қарсы бағытта болды. Олардың ойынша, Орыс мәдениетi православиялық дiннiң шеңберiнде дамуы керек. Олар “патшаныкi - патшаға, Құдайдікi - Құдайға² деген қағиданы ұстады. Яғни, мемлекет тек қана қоғамды сырттай өзгерте алады, ал iшкi жаңару - православиялық- халықтық мәдениеттiң iсi. Тек iшкi рухани жаңарудың негiзiнде ғана iзгi қоғамды орнатуға болады. И.В. Киреевский мен А.С. Хомяков Еуропадағы ағартушылық өзiнiң iшкi мұмкiншiлiгiн сарқыды, онда техникалық алға өрлеу рухани тоқыраумен қатар жұрiп жатыр,- деген көзқараста болды.

Қоғамды реформалаудағы негiзгi мәселелердiң бiрi - Ресей қоғамы жекелiктiң, я болмаса қауымдастықтың негiзiнде даму керек пе?,- деген сұраққа жауап ретiнде олар соңғыны таңдады. Қауымдасып өмiр сұру - Ресей халқының табиғатына тән нәрсе. қауымдастықтың шеңберiнде ғана рухани бiрлiк бар. Қоғамның дамуының негiзiнде бақталастық, көре алмау т.с.с. емес, керiсiнше, адамды сұю, достық, өзара көмек беру жатуы қажет. “Бiз сүйiп сенемiз, олай болса, өмiр сұремiз²,- деген нақыл сөздiң астына әрбiр славянофил өз қолын қойған болар едi.

2. Діни философиялық дәстүрлер.

В.С.Соловьевтiң “бәрiнiң бiрлiктегi² философиясы

Владимир Сергеевич Соловьев (1853-1900 ж.ж.) - аса дарынды орыс дiни философы. Адамның әлеуметтiк-мәдени және дiни қажеттiктерiн өтей алатын философиялық жүйе жасауға тырысты. Христиандық дiндегi бағыттардың (католицизм, протестантизм, православие) басын бiрiктiрiп дiни көзқарасты ең жаңа ғылымдағы ашылған деректермен толықтыру қажеттiгiн айтты.

В.С.Соловьевтiң философиясының негiзгi идеясы - дұниедегi бәрiнiң бiрлiгi. Ол оны славянофилдер сияқты халықтың бiрлiгiне теңемейдi, оған ғарыштық, яғни онтологиялық мән-мағна бередi. Оның ойынша, болмыс, өмiр сүргеннiң бәрi - бiрегей, бiр-бiрiн қамтып жатыр. Болмыстың төменгi деңгейi жоғарыға өтуге, жоғарыдағы төмендi бойына қамтуға тырысады. Дұниенiң бiрлiгiнiң негiзiнде Құдай жатыр. Ол - Жаратқан мен жаратылғанның бiрлiгi. Бiрақ, В.С. Соловьев Құдайды адамға ұқсатып қарауға болмайды,- деген пiкiр айтады. Оның ойынша, Ол - “ғарыштық зерде², “тұлғадан жоғары², “дүниеде iс-әрекет жасайтын ерекше ұйымдастырушы кұш² т.с.с.

Бiздi қоршаған жағалай ортаны кемелiне келiп, еш мiнсiз жаратылған дұние деп айтуға болмайды. Оның негiзгi себебi - Құдай - Абсолюттiң өзiнiң iштей қайшылығы. Дұниедегi бәрiнi қамту ұшiн көптiк қажет. Сондықтан, алғашқы “ғарыштық зерде² сан-алуан мән-мағнаға бөлiнiп, Аристотельдiң терминiмен айтсақ, әр-тұрлi заттардың энтелехиясын, яғни iшкi мақсатқа лайықтылық дамуын қамтамасыз етедi. Ал дүниедегiнiң бәрiн бiрiктiрiп рухани кұш-қуат беретiн “дүниежүзiлiк жан-дүние², яғни София, ал оның өзi Құдайдың эманациясының туындысы. Сонымен, Құдай, Дұние және Адамзат Софияның дәнекерлiгi арқылы бiрлiкке негiзделген қарым-қатынаста.

В.С.Соловьевтiң дұниетаным тұжырымдары

Өзiнiң дүниетанымдық көзқарастарында В.С.Соловьев “бiртұтастық бiлiм² алу жолын құптады. Ол үшiн сезiмдiк тәжiрибе мен рационалдық ойлауды сенiммен ұштастыру қажет. Басқаша сөзбен айтқанда, ақиқаттың үш түрi бар: материалдық, формальдық, абсолюттiк. Олар ғылым, философия, дiннiң шеңберiнде қалыптасады. Ақиқаттың ең жоғарғы түрi, абсолюттiк бiлiмдi тек қана дiн, теология бере алады. Оны ол мистицизм дейдi.

Эмпиризм, яғни тәжiрибелiк жолмен ашылатын бiлiм, материалдық дүниенi танып бiлуге бағышталған. Рационализм өзiнiң формальдық табиғатының арқасында барлық бiлiмдi бiрiктiретiн дәнекерлiк күшке айналады.

В.С.Соловьев таным процесiнде тәжiрибеге көп көңiл бөледi. Ал оның өзi екiге - iшкi және сыртқы тәжiрибеге бөлiнедi.

Сыртқы тәжiрибеге келер болсақ, ол жағалай қоршаған ортадағы заттардың бiздiң тұйсiктерiмiзге тигiзетiн ықпалынан пайда болады.

Iшкi тәжiрибенi В.С.Соловьев екiге бөледi: олар психикалық және мистикалық. Психикалық тәжiрибе деп бiз өз табиғатымыздың бой көрсетуiнен шығатын құбылыстарды жатқызамыз.

Мистикалық тәжiрибе деп бiздiң жан-дүниемiздiң әр жағында жатқан, өзiнiң бiзге тигiзетiн ықпалымен бiздi жоғарыға көтеретiн, iшкi рухани ерiктiктi тудыратын құбылысты айтамыз.

Оларды бiр-бiрiмен салыстыра келе, В.С.Соловьев бiрiншi орынға мистикалық, екiншiге - психикалық, соңына - физикалық тәжiрибенi қояды.

Әрине, логикалық дұниетанымның өз орны бар, бiрақ, ол танылатын құбылыстың идеясына жете алмайды. Ол ұшiн интеллектуалдық интуиция (ой аңлауы) қажет. Дегенмен, логикалық таным мен интуиция бiздi болмыстың ең терең құпия сырларына жеткiзе алмайды. Ол үшiн - шектелгеннiң әр жағына, трансцендентiкке өту - ерекше таным қабiлетiн қажет қылады. Оны ол шабыт, эрос, экстаз деген ұғымдармен бередi. Сонымен, өзiнiң танымдық көзқарастарында В.С.Соловьев ғылым, философия, дiннiң бiрлiгiнiң қажеттiгiн көрсеткiсi келдi.

В.С.Соловьев адамзат өмiрiнiң мән-мағнасын жер бетiнде “Құдайдың патшалығын² орнатуға бағытталған iс-әрекеттен көредi. Ал ендi жеке адамға келер болсақ, ол екi жақты пәнде. Бiр жағынан, ол дене ретiнде жағалай қоршаған дүниемен, екiншi жағынан, рух ретiнде Құдаймен байланысты. Соңғы адамды табиғаттағы ерекше пенде ретiнде көрсетедi - ол мәңгi, өлместiкке ие болған. Адам Құдай мен материалдық дүниенi бiр-бiрiмен байланыстыратын, ғарышты тәртiпке келтiрiп, ұйымдастыратын пәнде.

Адам өзiн тұлға ретiнде тек қана қоғам шеңберiнде iске асыра алады. “қоғам - толықтырылған, кеңейтiлген тұлға болса, онда тұлға - нұктеленген, қысылған қоғам². Қоғамға бағынып адам жоғарыға өрлейдi, ал оның өзiндiк ерiктi iс-әрекетi қоғамды әрi қарай дамытады.

В.С.Соловьев қоғамның тарихи дамуын үш сатыға бөледi. Олар: рулық, ұлттық, рухани-ғарыштық. Соңғыға әлi жету қажет. Ол үшiн тек жан-ұяны ғана емес, сонымен қатар экономика мен саясатты да моральдық тұрғыдан қайта өзгерту қажет.

Адамның табиғатпен қарым-қатынасына келер болсақ, ол да үш сатыдан өтедi: бiрiншi сатысында адам табиғаттың күштерiне тәуелдi, олардан зардап шегедi, екiншi сатыда - неше-түрлi iс-әрекет жасап олармен күреседi, ақырында табиғатты игерiп, өз еркiне көндiредi. Үшiншi, болашақ тарихта, адамзат табиғаттың идеалдық жағдайына өтуiне көмектесуi қажет.

Адамзат тарихына көз жiберiп В.С.Соловьев халықтардың әр-тұрлi сатыда екенiн, адамдардың бiр-бiрiнен алшақтанып, жаттанғанын, шынайы өмiрдегi материалдықтың басымдылығын байқайды. Олай болса, негiзгi мақсат - адамзаттың басын рухани жағынан бiрiктiру қажет.

Адамның рухани жетiлуi тек қана дiнмен емес, сонымен қатар, адамгершiлiк, өнегелiкпен байланысты. Этиканың негiзгi ұғымы ретiнде ойшыл “iзгiлiк², “жақсылықты² келтiредi. Осымен қатар, ол моральдық “ұят², “аяу², “пiр тұту² сезiмдерiне көп көңiл бөледi. Бұл кiсiнiң мынандай ғажап сөздерiн келтiрейiк : “Мен ұяламын, олай болса, тек қана табиғи емес, сонымен қатар рухани өмiр сүремiн, өйткенi, мен өзiмнiң жануарлығымнан ұяламын, олай болса, мен адаммын². Аяу дегенiмiз басқа адамға деген адами қатынас, оның өзiндiк құндылығын мойындау, осы сезiм әдiлеттiлiктi тудырады (өзiңе тiлемейтiндi басқаға да жасама). Соңғы пiр тұту адамның әке-шешесi алдындағы сезiмiн көрсетедi. В.С. Соловьевтiң адам мәселесiндегi негiзгi идеясы - ешқашанда адамға құрал ретiнде қарамау, оны әрқашанда мақсат ретiнде тұту.

Дiни экзистенциализм мен антропология

Орыс философиясының антропологиялық бағыты, яғни адам мәселесiне басымырақ қарау - оның негiзгi ерекшелiктерiне жатады. Х1Х ғ ортасынан бастап адамның өмiр сүруi, оның бостандығы мен құндылығы, тұлғаның нәзiктiгi, болмыстың неше-түрлi үрейлерге толылығы т.с.с. экзистенциалдық сұрақтар орыс философиясының негiзгi мәселелерiне айналады. Осы бағыттағы ұлы философтар қатарына Лев Исаакович Шестовты (Шварцман) (1866-1938 ж.ж.) жатқызуға болады. Н.А.Бердяевтiң айтуына қарағанда, Л.Шестовтың философиясын экзистенциализм бағытына жатқызуға болады, “оның философиясының қайнар-көзi ретiнде адамның қайғы-қасiретi, үрейi мен зардабы, үмiтсiздiк сезiмi болды². Ол рационализм, сциентизм бағытын алғашқылардың бiрi болып қатты сынға алады. Оның ойынша, өмiрдегi әсемдiк, өнегелiк, сенiм ешқандай рационалдық, логикалық танымға жеткiзбейдi. Ғылыми зерттеу - заттар мен құбылыстардың жалпы жақтарын тұжырымдайды, адамға келгенде оның қайталанбас, ерекше болмысын еске алмайды. Сонымен, адам өмiрiнiң мақсат-мұраты, мән-мағнасы, қайғысы мен қуанышы, махаббаты т.с.с. сыртта қалады. Олай болса, ғылым мен философия - ымыраға келмейдi. Философияның негiзгi мәселесi - адам, оның өмiрiнiң мән-мағнасы.

Л.Шестовтың ойынша, ғылым мен философия ақиқаты да екi тұрлi. Ғылыми ақиқат дұниедегi қажеттiлiктi зерттеуден шығып, барлық адамдарға бiрдей болып келедi. Ал философиялық ақиқатқа келер болсақ, оған әрбiр адам өзiнше өзiнiң болмысында жетуi керек. Адамзаттың негiзгi мақсаты - табиғаттың қажеттiлiгiн жеңiп адамға бостандық, алғашқы ерiктiктi қайтадан әперу.

Ерiктiк мәселесiне келгенде, Л.Шестов оны Библияның аңызына негiздеп қарайды. Алғашында дүние мен адамды Құдай өзiне ұқсатып, оларды құдiреттi, ерiктi, жетiлген қылып жоқтан жаратқан болатын. Бiрақ, Құдай адамға ескерту жасады: Эдем бақшасындағы өсiп тұрған таным ағашының жемiсiн жесең - өлесiң !! Жыланның сөзiне ерiп, өзiн Құдаймен теңегiсi келген адам тиым салынған жемiстiң дәмiн татып “бiлiмдi² пәндеге айналды. Бiлiммен бiрге күнә өмiрге келiп, залымдыққа жол ашты. Бiлiм шындықты қажеттiлiкке айналдырып, ерiктiктi жойды. Мұндай жағдайдағы адамның алдындағы мақсат - жойылған ерiктiктi қайтару, дұниенi залымдықтан құтқару. Ол ұшiн моральдық нормалар, неше-түрлi ережелердi орындау қажет емес, өйткенi олардың бәрi де ғасырлар шеңберiнде ақыл-ойдың таразысынан өтiп, қажеттiкке айналды. Олай болса, адам моральдық нормалардың талаптарына қарсы шығып, өзiн ерiктi сезiну ұшiн ойына не келсе, соны жасауы керек, өйткенi, оны жаратқан Құдайдың өзi. Адам әрқашанда iшкi тебiренiсте, алаңдауда болып, өзiнiң ерiктiгiн Құдайды iздеп, онымен қайта кездесу жолында табуы керек. Ол ұшiн тек қана сенiм керек,- деп қорытады Л.Шестов. Тек қана сенiм ештеңемен шектелмеген бостандықты бередi. Адам таным ағашынан бас тартып, өмiр ағашына қайта оралуы қажет.

Орыстың дiни философиясына қомақты үлес қосқан Николай Александрович Бердяев (1874-1948 ж.ж.) болды. Негiзгi еңбектерi: “Ерiктiк философиясы. Шығармашылық мағынасы², “Тарих мағынасы² “Өзiндiк тану² т.с.с.

Оның ойынша, философия - рухты зерттейтiн iлiм, яғни адамның өмiр сүруiне, сол арқылы болмыстың мән-мағнасын ашуға бағытталған пән. Ғылым сыртқы дұниенi зерттесе, философия адамның iшкi рухани өмiрiне үңiледi. Сондықтан, философия объективтi емес, ол - әрқашанда субъективтi.

Н.А.Бердяевтiң ойынша, экзистенциалдық философия адамның өмiр сүру диалектикасынан, сол арқылы жалпы дүниенiң өзiн таниды. “Таным дегенiмiз субъектiнiң болмысты бейнелеуiнде емес. Таным әрқашанда шығармашылық жолмен жүрiп мән-мағынаға жетуге тырысады. Адамның құпиясын танып-бiлу - болмыстың құпиясын танып-бiлумен тең.

Адам абсолюттiк болмыстың алдында тұрып, оны танып-бiлгiсi келедi. Бұл мақсатқа жеткiзетiн екi-ақ жол бар. Ол өзiн дүниенiң бiр бөлiгi ретiнде сезiнiп, оған терең шомылуы мұмкiн. Бiрақ, ол жол нәтиже бермейдi, өйткенi, бөлшек бiртұтастыққа жете алмайды.

Екiншi жол - өзiңнiң дүниеге деген маңыздылығыңды сезiнiп, өз болмысыңды бүкiл дүниенiң өзегi ретiнде қарасаң - онда өз тереңдiгiңе үңiлу, оны танып-бiлу - бүкiл болмысты танып-бiлумен тең болады. Мұндай көзқарас көне замандағы гректердiң “макрокосм² мен “микрокосм² идеяларына кетедi. Адам “кiшi ғарыш² ретiнде “ұлкен ғарышқа² сай келедi. Сондықтан, сыртқы болмысты тану ²шiн өзiңнiң iшкi болмысыңды бiлуiң қажет.

Н.А.Бердяевтiң философиясының негiзгi категориясы - ерiктiк. Оның ешқандай өлшемi, шегi, түбi жоқ, оны ештеңемен теңеуге болмайды. Оның оқшаулығын түсiну - оның болмысқа дейiн өмiр сүргенiн мойындаумен тең. Бұл арада Н.А.Бердяев Орта ғасырда өмiр сұрген Я.Беменiң “Құдайдың өзi тұбi жоқ тұңғиықтан пайда болды²,- деген пiкiрiн қолдап, сол алғашқы “түбi жоқты² ерiкпен теңейдi. Сол алғашқы тұңғиықтан шыққан Құдай дұниенi жаратады.

Осы арада Н.А.Бердяевтiң философиясының ғажап қызықты жағын көремiз. Ол - алғашқы Ерiктiк пен Жаратушы-Құдайдың арасындағы дуализм, қайшылық. Құдай дұниедегi залымдыққа жауапты емес, өйткенi, оның өзiнiң негiзi жоқ, Ол өзi шыққан тұбi жоқ ерiктiкке ештеңе жасай алмайды. Керiсiнше, Құдайдың өзiнiң болмысына, содан кейiн оның дүниенi жаратуына жол ашқан сол алғашқы Ерiктiк емес пе? Олай болса, адамның өзi, бiр жағынан, Құдайдың жаратқан пендесi болса, екiншi жағынан, түбi жоқ ерiктiктiң нәрестесi. Сондықтан, ерiктiк бұкiл адамның iс-әрекетiн баурайды. Ерiктiк дегенiмiз - ешнәрсеге тәуелсiз таза сана, кұш-қуат.

Белгiлi бiр “метафизикалық ессiз кезеңде²ерiктiк өзiн Құдайға қарсы қойып, онымен кұресе бастады. Ол барлық жаратылған дүниеге, адамның өзiне де тарады. Сондықтан, дұние мен адам залымдыққа белшесiнен батты, ал Құдай болса, оған ешнәрсе жасай алмайды, өйткенi Ол ерiктiктi жаратқан жоқ. Мiне, осы сәтте дұниеге Христос келiп, бұкiл дүние мен адамдардың кұнәләрiн өз мойнына алып, тұңғиыққа тереңдеп, оны өз сәулесiмен жарқыратады. Сонымен, Н.А.Бердяев Құдайдың ессiз ерiктiктi жеңетiнiне сенгенмен, бiрақ, оған үзiлдi-кесiлдi кепiл беруден бас тартады.

Н.А.Бердяевтiң философиясындағы негiзгi болмыстық категория - ол адамның өзi, өйткенi, ол дүниенiң ортасында, оның тағдыры дүниенiң тағдырын анықтайды. Адам мен Дұние Құдайдың өмiрiн байытады, өйткенi, адам - рухани пенде, ол iзгiлiк пен әсемдiктi сүйедi. Екiншi жағынан, ол ең жоғарғы материалдық құрылым, бұкiл дүниенiң барлық элементтерi оның бойында бар, сондықтан, Ғарыш оның шығармашылық iс-әрекетiн қабылдайды.

Сонымен, адам қайшылықты пенде, ол “табиғаттық дүниедегi ұзiлiс², оны түсiну ұшiн одан да жоғары - Құдайға деген оның қарым-қатынасын бiлу қажет. Оның ойынша, осы уақытқа дейiн адам өзiн Құдайға тәуелдi пенде ретiнде түсiнiп келдi. Ал тәуелдiлiк бар жерде шынайы махаббат жоқ. Сондықтан, Құдай мен адамның ара-қатынасы нағыз ерiктiкке негiзделген - махаббатың құпиясы, мiне, осында. Адам Құдайды қажет етсе, Құдай да адамды қажет етедi, өйткенi, оның өзiнiң негiзi жоқ (безосновность), ол адамсыз өзiнiң жалғыздығын сезiнедi... Сонымен, бiз адамның Құдайлығын, Құдайдың адамдығын көрсетуiмiз керек. Тарихи Христостың өзi алғашқы рет осыны паш еттi.

Құдай - рух, сонымен қатар, адам да - рух. Олай болса, екеуiнiң шығармашылық жолда кездесуi ғана объективацияланған дүниеден адамды құтқарады. (объективация - Бердяевтiң философиясындағы ұғым,- идеяның, жалпы сананың мазмұнының, адамдардың қарым-қатынастарының заттануын, адамнан жаттануын көрсетедi).

Ендi Н.А.Бердяевтiң тарих философиясына келер болсақ, онда “уақыт² категориясы үлкен орын алады. Егер дүниедегiнiң бәрi шектелген, олай болса, соңы бар болатын болса, тек шығармашылық арқылы ғана оның аржағына өтiп кетуге болады. Шығармашылық - мәңгiлiкке әкеледi, бiрақ, ол шексiз уақыт емес, уақытты аттап өтетiн жаңа сапа. Осы себептi тарихтағы шексiз жоғары өрлеудi (прогрестi) қабылдауға болмайды. Тарихтағы соңғы “жұмақта² өмiр сүретiн буындар өткен шексiз санды адамдардың өмiрiн сол мақсатқа жетудiң құралына айналдырады. Мұндай жағдайда адамзат тарихының мән-мағнасы жойылатыны хақ. Өткен дәуiрдi, оның мәдениетiн толыққанды қабылдамай, дұрыс болашақты да орнату мұмкiн емес. Шiркiн, осындай Н.А.Бердяевтiң терең тарих жөнiндегi ойларын саясаткерлер жете бiлсе ғой!!! Сонда реформа барысындағы қателiктер де аз болар едi.

Жалпы алғанда, Н.А.Бердяевтiң тарихи көзқарасын өмiршеңдi деп атауға болады : адамзат рухани жаңарудың негiзiнде қайта өрлеуге мұмкiндiк алады. Болашақ қоғам екi принципке негiзделедi - аристократиялық - тұлғаның толыққанды шығармашылық дамуын көрсетедi, ал демократиялық - әдiлеттiлiк пен достыққа шақырады.

Тарих философиясындағы Н.А.Бердяевтiң талдап, өзiнiң шешiмiн берген екi категориясын көрсетпей болмайды - олар мәдениет пен цивилизация.

Мәдениет - қоғамның рухани дамуының шыңы, дiн, философия, өнер құндылықтары, терең де нәзiк ойлар, шығармашылық туындылары. Уақыт өткен сайын шығармашылықтың орнына күнбе-күнгi қажеттiктерден шығатын қарапайым өмiрдi көтеруге бағытталған iстер келiп, “өзiмшiл цивилизация² мәдениеттi тұрпайылата бастайды.

Цивилизация дегенiмiз өмiрдiң әлеуметтiк, материалдық жағының дамуы, экономикалық мүдделердiң басымдығы, пайдақорлыққа тырысу, құралдың мақсатты жеңуi. Цивилизация өз табиғатына сәйкес техникаға жақын, ол жеке адамның шығармашылығын ұжымдық еңбекке ауыстырады. Цивилизация машиналардың өмiрге енуiмен бiрге келедi. Адам техниканы пайдаланып, табиғатты өз еркiне көндiруге тырысады, соның нәтижесiнде адамның толыққанды органикалық табиғатқа сәйкес өмiрi жойылып, оның орнына мамандандырылған, бiржақты адам пайда болады. Цивилизация техниканың үстемдiгiне әкелiп, рухты тоқыратады.

Капиталистiк, я болмаса социалистiк цивилизация болмасын өз табиғатына сәйкес әрқашанда “буржуазиялық². Ол дегенiмiз рухтың тоқырауы, материалдық байлыққа, өмiрден ләззат алуға тырысу.

Дегенмен, цивилизация мәдениеттi толығынан құрта алмайды, ол ұсақталынғанмен аяғына шейiн цивилизацияның пайдақорлығына қарсы тұрады. Жалпы алғанда, Н.А.Бердяев адамзат тарихының төрт логикалық сатысын көрсетедi : олар тағылық, мәдениет, цивилизация және “дiни қайта өрлеу². Социалистiк өзгерiстер Ресейдi цивилизация шеңберiне кiргiзiп, мәдениеттi тоқыратты. Мәдениеттi қайта жаңартуда дiн шешушi қызмет атқаруы керек.

Орыс философиясындағы дiни антропология бағытының өкiлдерi ретiнде С.Н.Булгаков, С.Л.Франк және Н.О.Лосскийдi атап өтуге болады.