Алматы экономика және статистика академиясы

Әрине, Абай - телегей-теңiз, бiз оның кейбiр маңызды ойларына ғана талдау жасадық. Оқырманға Абайтану жолында сәттiлiк тiлейм

Қайшылыққа толы ХХ ғасыр қазақ халқының тарихында ерекше орын алады. Ресей империясының шеңберiндегi қысылған, езiлген халықтың ұлттық сана-сезiмi оянып, ерiктiкке, халықтың өз бостандығына деген iңкәрi оянады; халық зорлық-зомбылықтың негiзiнде жартылай қырылып, геноцидке (тұқымымен құру) түсе жаздап Кеңес заманының алғашқы кездерiнде түпкiлiктi түрде көшпендiлiк өмiр салтымен қоштасып жерге отырады, сауаты ашылып, мәдениетi дамиды . Жергiлiктi халықтың саны күрт төмендеген соң, оның кең байтақ бай жерiне басқа ұлттар мен ұлыстардың өкiлдерi өз еркiмен, я болмаса, қуғын-сүргiнге ұшырап көптеп келе бастайды, қазақ елi көпұлттық елге айналады. Жаңа қалалар бой көтередi, тау-кен өндiрiстерi тез қарқынмен дамиды, тың жерлер бұрыңғы-соңды болмаған қарқынмен игерiле бастайды.

70-шi жылдардың аяғы, 80-шi жылдардың басында Кеңес Одағы iрiп-шiрiп, империя кұйзелiске ұшырайды - соның нәтижесiнде 90-шi жылдары Кеңес Одағы ыдырап, оның орнында жаңа тәуелсiз мемлекеттер пайда болады. Қазақ халқының жүздеген жылдар бойы армандаған ел бостандығы жүзеге асып Егемен қазақ Елi дұниеге келедi . Сонымен, ғасыр трагедиямен басталса, соңында халықтың шаттыққа толы жарқын үмiттерiмен, оның жаңа мемлекет орнатудағы құлшынысымен аяқталып, ХХI ғ ұласады. Мiне, жоғарыдағы айтылған тарихи өзгерiстер мен көлемдi оқиғалар философия саласында терең толғауларды тудырып, Отандық ой-талғамды жаңа сатыға көтередi. Ендi әңгiменi нақтылай келе ХХ ғ ұлы ойшылдардың философиялық шығармашылығына назар аударайық.

Шәкәрiм философиясы мен ағартушылық идеялары

Ұлы Абайдың туысы Шәкәрiм Құдайбердiұлы (1858-1931ж.ж.) - ХIХ ғ аяғы - ХХ ғ басында өзiнiң терең де жан-жақты рухани еңбектерiмен тарихта қалған, қазақ руханиятында ерекше орны бар ұлы ойшыл-философ, тарихшы, ағартушы, ақын. Оның философиялық көзқарастарының қалыптасуына ағасы, тәлiм-тәрбие берушiсi - Абайдың - ықпалы өте зор болды. Өзiнiң аса дарындылығының арқасында Шәкәрiм бес жасынан бастап сауатын ашып, араб, парсы, түрiк, орыс тiлдерiн өзiндiк жолмен оқып-бiлiп, соның нәтижесiнде Батыс және Шығыс философиясы, әдебиетi мен поэзиясынан сусындап өзiне тән ерекше дүниеге деген көзқарасын дүниеге әкелдi.

Шәкәрiмнiң онтологиялық (болмыстық) көзқарастарына келер болсақ, оны рационалдық дiни философияға, нақтылай келе деизм (құдайды Жаратушы ретiнде мойындағанмен, Табиғат әрi қарай өз заңдылықтарының негiзiнде өмiр сүре бередi) бағытына жатқызуға болатын сияқты. Өзiнiң “Тiршiлiк, жан туралы» өлеңiнде ойшыл Дүние жөнiнде былай дейдi:

“Жаралыс басы қозғалыс,

қозғауға керек қолқабыс.

“Жан» де, мейлiң бiр “мән» де,

Сол қуатпен бол таныс.

Әлемдi сол мән таратқан,

Қозғалмаса көшпейдi,

Көшпеген нәрсе өспейдi.

Өспеген нәрсе өзгермес,

Түрден ол түрге түспейдi». Бұл шумақтан бiз бүкiл дамудың қайнар көзi қозғалыста екенiн, ол жоқ жерде өсiп-өнудiң де жоқ екенiн байқаймыз. Бiрақ ойшыл сол қозғалыстың өзi бiр қуаттың арқасында болатынын айтады. Бұл жерде ерiксiз ХХ ғ өмiр сүрген әйгiлi француз дiни философы Тейяр де Шарденнiң дүниенiң негiзiндегi “тангенциалдық» (физикалық) және “радиалдық» (психикалық) энергиялар жөнiндегi ойлары есiмiзге түседi - Шәкәрiмнiң көзқарасы оған өте жақын. әрi қарай:

“Құс, балық, шаян, көп алуан,

Айуаннан өсiп болдық адам.

Кейiмiз естi, кейiмiз надан,

Жаралыс салған сондай мән».

Бұл ақынның жолдарынан бiз адамның өзi табиғаттың төл туындысы екенiн байқаймыз, яғни ол бұл мәселеге жаратылыстану тұрғысынан қараған екен.

“Жанымыз кұннен келген нұрдан,

Тәнiмiз топырақ пенен судан.

Күн - атам, анық жер - анам,

Бiрi нұр берiп, бiрi - тамақ,

Бұзады бiрақ қайтадан.

Ер жетем, толам, қайта солам,

Әрi анам - бұл жер, әрi - молам...»

Қандай ғажап ойлар ! Күннiң сәулесiнiң арқасында жер бетiнде тiршiлiк дүниеге келдi емес пе ? Бұл шумақтан бiз Шәкәрiмнiң тiптi деизмнен гөрi пантеизмге (Табиғаттың өзiн Құдаймен теңейтiн iлiм) жақынырақ екенiн жорамалдаймыз. Сонымен қатар, бұл дұниеде ешнәрсе де мәңгi емес, өзiнiң сатыларынан өтiп (ер жетем, толам, солам) өмiр сүруiн тоқтатады. Бiрақ, ол iзсiз жоғалып кетпейдi, басқа бiр денеге, құбылысқа айналады.

“Электриядан не шықты,

Iстедiң талай қызықты !

Дәл өзiн көрген адам жоқ,

Шын затын оның кiм ұқты ?

Iсiнен бiлдiк барлығын», - дейдi ұлы ойшыл. Бұл жолдар бiр жағынан, ақынның өз заманының ғылыми жетiстiктерiн бiлгенiн көрсетсе, екiншi жағынан, оларды тұсiнуде идеалистiк жолға тұсiп кетпей, практика, iс-әрекет арқылы оның шындығы дәлелдендi деген ой ұсынады.

“Күннен неге түсiп тұр мұнша жарық,

Әншейiн құр жарқырап тұрып алмай,

Жылылық нұрмен бiрге жұр қозғалып.

Барша әлем тапжылмай тұрып қалса,

Бола ма, уақыт деген өлшеу салып ?

Мақсат, тәртiп керексiз тозаңы жоқ,

Терең философиялық мәнi бар ерекше мәселе - жан мен тәннiң арақатынасы, өзара байланысы.

“Жансыз тән қалайша жүрмек ?

Сол жан емес пе денелердi қозғап өсiрмек.

Бас қозғалыс қой жанның атасы,

Ол жаратады түрлеп.

Сол жаннан талай жан өскен,

Жанына қарай тән өскен.» Сонымен, ақынның ойынша, жан мен тәннiң арақатынасында басымдылық бiрiншiде, тәуелдiлiк екiншiде, яғни, сана, ақыл тәндi билейдi.

Ендi гносеологиялық, танымдық мәселелерге келсек, Шәкәрiм өзiнiң “Анық пен танық», “Мұсылмандық шарттар» т.б. еңбектерiнде ол адамдарға қоршаған табиғи ортаның жұмбақ-сырын ұқ, танып-бiл, оның ашылған сырларын мақсат-мұратыңа жарат,- деген ой тастайды. Оның ойынша, тану, бiлу, нану, ұғыну - бәрi ақыл iсi, ал оның iргесi мида жатыр. Бiрақ, ол үшiн адам дүниеден белгiлi ақпараттар алуы қажет. Оны жеткiзетiн түйсiктер.

“Тән сезiп, құлақ естiп, көзбен көрмек,

Мұрын - иiс, тiл - дәмнен хабар бермек.

Бесеуiнен мидағы ой хабар алып,

Жақсы жаман әр iстi сол тексермек»,- деген жолдар ақынның бұл мәселенi өз заманының деңгейiнде шешкенiн көрсетедi.

Сонымен қатар, дұниенi тану жолында соңғы ақиқатқа ешкiм де жете алмайды, оның соқпақтарында шындық пен қатар қателесiп кету де кездеседi. Сондықтан, бәрiн ой елегiнен өткiзу қажет.

“Тегiс тексер, сөз көрсең - сыр мен сынын,

Түзетуге именбе тапсаң мiнiн.

Әдеп сақта, жалғыз-ақ қате айтты деп,

Былшылдапты дей көрме, бiлсең шынын.» Бұл жолдарда ақын ғылыми этиканың - бүгiнгi таңда бiзге керек - негiзгi бiр қағидасын алға тартады. ґйткенi, гуманитарлық ғылым саласында, өткен Кеңес заманындағы жетiстiктердiң бәрiн сынап, “бәрi - терiс, қате, шындыққа бүгiн мен ғана жеттiм»,- деп лепiрiп жүрген ғалымсымақтар жоқ емес.

Ендi, мiне, ұлы ғалымның этикалық, ағартушылық идеяларына тоқталуға кезек келдi. Ол ойшылдың негiзгi еңбегi - “Үш анықты» -басынан аяғына шейiн самғап өтетiн негiзгi идея. Алғашқыда ақын екi анықты сөз қылады. Бiрiншi - ол ғылымдағы ақиқаттар, оған адамзаты мыңдаған жылдар бойы iзденiп, зерттеп жеттi. Екiншi - дiннiң берген аяндары. Бұл, әрине, философия саласында мыңдаған жылдар созылып келген “ақыл-ой мен сенiм ақиқаттарыұ, олардың ара-қатынасы. Осы «екi аныққа» ойшыл үшiншi - ар-ұжданды қосып оның iргелiлiгiн баса айтады. Яғни, Шәкәрiм Абайдың “жүрек», «нұрлы ақыл» категорияларын әрi қарай тереңдетедi. Оның ойынша ар-ұжданға ынсап, әдiлет, мейiрiм кiредi. Шәкәрiмнен кейiн жарты ғасыр өткен шақта Австрияның ұлы ғалымы В.Франкл ар-ұжданды “адамның iшкi құдайы» (В.Франкл. Человек в поисках смысла. М.,1990,с.90) ,- деген болатын. Мұның өзi де бабамыздың өз заманын озған ғұлама екенiн дәлелдемей ме ?

Ақынның ойынша, ар-ұждан - рухтың өзегi, сондықтан, бұкiл өнер-бiлiм оның сынынан өтуi керек.

“Еңбекпенен, өрнекпенен

Өнер ойға тоқылса,

Жайнар көңiл, қайнар өмiр

Ар iлiмi қосылса».

Бiз бұл мәселеге оқырманның ерекше назарын аударғымыз келедi. Өйткенi, ол бүгiнгi таңда бүкiл адамзаттың әрi қарай дамуының шешушi мәселесiне айналып отыр. Ар-ұжданның аясындағы ғылым тiршiлiктi сақтап, қоғамды гүлдетедi, ал оны еске алмайтын ғылым - бүкiл тiршiлiктi адамзатпен бiрге құртып жiберуi мүмкiн. Оған бүгiнгi таңда балама жоқ. Батыс ой-талғамы бұл пiкiрге екi Дүниежүзiлiк соғыстан, Бухенвальд пен Освенцимнен өтiп, миллиондаған адам өмiрiнен айырылып барып келген болатын.

Шәкәрiмнiң заманына келер болсақ, ол кезде ядролық физика ғылымы тек өзiнiң алғашқы қадамдарын ғана аттап жатыр едi. Болашақ болатын апатты әлi ешкiм сезiнген жоқ-ты. Ғылымның тез қарқынмен дамуының негiзiнде сциентистiк-технократиялық (таза ғылым мен техниканың шешушi рөлiн мойындайтын iлiм) көзқарастар кең етек алған болатын. Мiне, осындай ақуалда ұлы бабамыз көрегендiк танытып, болашақта болуы мұмкiн апаттарды алдын-ала болжай бiлдi. Оның кенеттен жарқ еткен ар-ұждан идеясын мыңдаған жылдарға созылған қазақ руханиятының квинтэссенциясы (тұздығы) десек те болар.

Өкiнiшке орай, қазақ елiндегi реформаларды жұргiзу сатыларының алғашқы кезеңдерiнде халықтың мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан дiлi мен руханиятымен санаспайтын технократиялық ағымға негiзделген саясат басым болып, оның қаншама терiс әсерiн тигiзгенiн қазiр ғана сезiнiп жатырмыз. Мен-мендiк, қоғамдық пiкiрмен санаспаушылық, өткен тарихи сатыны толығынан терiстеу, адамдардың бiр-бiрiнен жаттануы, шен иелерiнiң жемқорлығы, екiжұздiлiк, тәкәппарлық т.с.с. келеңсiз құбылыстар тек адамгершiлiкке, ар-ұжданға негiзделген саясат арқылы ғана жеңiледi. Оны естен шығармауымыз керек.

Қазiргi жаңару сатымызда Шәкәрiмнiң айтқан көп ағартушылық ақыл-ойлары да бiзге рухани азық болмақ.

“Ақ iсiңе құдай жақ,

Адамнан тiптi шошыма», - немесе:

Құдай таза жаратты, сен таза бол,

Ұқсаң анық айттым ғой, бұл таза жол»- дейдi ақын. Сонымен бiрге, ол әрбiр адамды жасампаздық еңбекке шақырады:

“Қамдан, сақтан, қағып бақ, бәле келсе,

Бәрiн құдай қылады дегенге ерме»,- деп ескертедi. Әсiресе, мына жолдар бiзге ауадай қажет сияқты:

“Өнер қылма ар сатып жалданбақты,

Ұлық болып елдi жеп мақтанбақты.

Бiреудi жеп, бiреудi табамыз деп,

Қашан жақсы көрушi-ек алданбақты»

Қорыта келе, Шәкәрiмнiң философиясы өте биiк, нәзiк те терең, өз заманын озған десек қаталаспаймыз. Оның идеялары қазақ руханиятынан тыс бүкiләлемдiк бiлiмге өз үлесiн қосты деп айтуға әбден болады.

ХХ ғасырдың басындағы ағартушы-демократтардың философиялық ой-пiкiрлерi

ХХ ғасырдың басындағы аласапыран заманда Ресей империясы терең күйзелiске ұшырап, оның құрамындағы халықтардың ұлттық сана-сезiмi өсiп, олар өзiндiк мемлекет құру, төл мәдениетi мен тiлiн, әдет-ғұрпын сақтап қалу мәселелерiн күн-тәртiбiне қоя бастады. Бұл көштен қазақ зиялылары да қалысқан жоқ. Қазақ халқы ХХ ғ басында өз iшiнен талай-талай дарынды, өз халқының бостандығын армандаған, сол үшiн жан-тәнiн берген азаматтарды тудырды. Солардың iшiнен ерекше тұлғалар ретiнде Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Х.Досмухамедов, М.Жумабаевты атап өтуге болар едi. Аталған тұлғалардың көбi өз талпынысының арқасында жан-жақты бiлiм алып, орыс, басқа тiлдердi игерiп, шын шығармашылық деңгейге көтерiле бiлдi, ал кейбiреулерi Ресей жоғарғы оқу орындарын бiтiрдi (Ә.Бөкейханов, Х.Досмухамедов т.с.с.).

Кең түрде алғанда, аталған ұлы тұлғаларды қазақ халқының бостандығын арман еткен ұлттық демократиялық қозғалыстың белсендi де абыройлы жетекшiлерi деп бағалауға болады. Осы жолда олар “Алаш» партиясын ұйымдастырып, халықтың ұлттық сана-сезiмiн оятып, өз заманының дәрежесiне көтергiлерi келдi. Олардың бәрi дерлiк 1917 ж. болған екi революцияны да қабылдап, олар қазақ елiне шын бостандық, теңдiк, бақытты өмiр әкеледi деп ойлады. Бiрақ, олардың көбi қоғамды шынайы тұрде демократиялық реформалар арқылы өзгертудi қалады, 20-шi жылдардан басталған сұрапыл қантөгiс оларды қатты қынжылтты. ұлы Мағжанға сөз берсек:

“Қыран құстың қос қанаты қырқылды,

Күндей кұштi кұркiреген ел тынды.

Асқар Алтай, алтын ана есте жоқ,

Батыр хандар, асқақ жандар ұмтылды.

Ерлiк, елдiк, бiрлiк, қайрат, бақ ардың,

Жауыз тағдыр жойды барды, не бардың...» Ақынның бұл шумағынан өткендi романтизациялаумен қатар, сол кездегi халықтың аянышты жағдайын ашық та батыл көрсеткенiн байқаймыз.

Оны бiз А.Байтұрсынұлының мына шумақтарынан да көруiмiзге болады:

“Қаз едiк қатар ұшып қаңқылдаған,

Сахара көлге қонып салқындаған.

Бiр өртке қаудан шыққан душар болып,

Не қалды тәнiмiзде шарпылмаған».

Бiрақ, өз өмiрлерiнiң алдына төнген қауыпқа қарамастан халықты ағарту, оның өзiндiк сана-сезiмiн дамыту iсiн олар тоқтатқан жоқ. ґйткенi, олар халықтың болашағын көздедi, ертелi-кеш халық өз егемендiгiне жететiне сендi және сол ұшiн қажымай-талмай қолынан келгенiнiң бәрiн жасады. Олар халыққа бiлiм беру жолында мектептерде жұмыс iстеп, неше-түрлi оқулықтар мен газет-журналдарды, романдар мен өлеңдердi, пьесаларды шығарды, халықтан қалған тарихи мұраларды зерттеп, жарқын болашақты жақындату ұшiн барлық қолдан келгендi жан аямай жасады. Оны бiз мына Ахаң жолдарынан байқаймыз:

“Тән көмiлер, көмiлмес еткен iсiм,

Ойлайтындар мен емес бiр күнгiсiн.

Жұрт ұқпаса, ұқпасын - жабықпаймын:

Ел бұгiншiл, менiкi - ертеңгi үшiн» (қараңыз: Қазақ тiлi мен әдебиетi, 1993, N4, 3 б.).

Ақырында, бәрi де халық азаттығы жолында сол қандыбалақ надан “мырқымбайлардың» оғына шалынып, құрбан болды.

Ендi олардың философиялық көзқарастарына келер болсақ, негiзiнен әңгiме саяси және құқтық философия төңiрегiнде өрбiмек.

ХХ ғ ғұлама ойшыл, саясаткер А.Байтұрсынұлы(1873-1937 ж.ж.) кейпi бүкiл сол кездегi ұлттық-демократиялық ағымдағы тұлғалардың бәрiн бейнелегендей. Оқулықтың көлемiне байланысты, осы Ғұламаның еңбектерiн көрсету арқылы оқырманның сол кездегi ой-пiкiр жөнiндегi тұсiнiктерi қалыптасар деген ойдамыз.

Халықтың Жаңа дәуiр келген кездегi аянышты да мұңды ақуалын терең ойға салып, оның бостандығынан айырылған себептерiн ойшыл халықтың негiзгi бөлiгiнiң су қараңғылығы мен надандығынан, ұйқылы-ояу салғырттығынан, жоғарғылардың сатқындығы мен iрiп-шiруi, патша үкiметiне ой-қамсыз берiлiп қызмет етуiнен т.с.с. себептерден көрдi. Олай болса, көп уақыт “ұйқыда жатқанұ халықты ояту керек, ол үшiн басқа амал болмаса, оны “масаұ сияқты шағу керек, ал М.Дулатовқа келсек, ол тiптi “Оян қазақ» деген ашық ұран тастаған болатын.

Мұндай жағдайда халықтың бостандыққа жетуi - алыста жатқан, стратегиялық мақсат-мұрат, ал сол кездегi нақтылы-тарихи жағдайға байланысты - Ресей мемлекетiнiң шеңберiнде қазақстанның автономиялық дәрежесiне, өзiн-өзi басқару мұмкiндiгiне жетiп, халықты ағарту, мәдениеттi жаңарту арқылы көптен берi созылған халықтың ауруы - қараңғылық пен ерiншектiк, енжарлықтан құтқару мақсатын қойды.

А.Байтұрсынұлының ойынша, ондай жаңару жолына жетудiң негiзгi жолы - демократиялық ұрдiстi дамыту, адам құқтарын сақтау, “Мемлекеттiң Думаның» мүмкiншiлiктерi қандай шолақ болса да бәрiн заңды жетiлдiру арқылы жету деп есептедi. “Тағы да халық соты жөнiнде» деген “Қазақ» газетiнде 1911 ж. жарық көрген еңбегiнде ол “Сайлауұ деген ұғымның мән-мағнасын егжей-тегжей талдайды - ол рулардың, я болмаса, қалталылардың арасындағы тартыс емес. Өкiнiшке орай, қарапайым халық дәл солай деп ойлайды. Соның нәтижесiнде билiкке тайыз, арсыз адамдар өтiп кетедi де, ойларына не келсе соны iстеп, пара алып, жемқорлық жолына тұседi. Сондықтан, халық сотына сайлағанда бiлiмдi, таза, әдiлеттi, халыққа адал қызмет ететiн адамдарды таңдай бiлу керек деп қорытады ұлы ойшыл. Бұл ойдың бiздiң қазiргi өмiрiмiзге де тiкелей қатынасы барын оқырман айтпай да тұсiнетiн болар.

Қазақ жерiн қазнаға өткiзiп, одан жерi жоқ орыс шаруаларына жер беруге байланысты, соның нәтижесiнде әлеуметтiк-саяси ақуал шиеленiсе түстi. Ол ақуалды ұлы жыршы Мағжан:

“Бар жердi күннен күнге алып жатыр,

Бiреулер алып қала салып жатыр.

Қырылысып өздi-өзiне қазақ сорлы,

Жерiнен аузын ашып қалып жатыр»,- деп ашына толғаған болатын. А.Байтұрсынұлы жердi тартып алу, халық бостандығының жойылу себептерiне тоқтала келiп, көп жағдайда халықтың зардап шегуi оның надандығы мен заңдағы белгiленген өз құқтарын қорғай алмауында деген тұжырымға келедi. Сондықтан, ол “қазақ жерлерiн алу тәртiбi» заңын егжей-тегжей талдап, халыққа өз құқтарының қандай екенiн, жерлерiн заңды жолмен қалай сақтап қалуға болатыны жөнiнде айтады. “Жердi жалға алу жөнiнде» деген мақаласында ойшыл қазақтар құқтық надандығы мен келтелiгiнiң нәтижесiнде өз жерлерiнен айырылып жатқаны жөнiнде қамыға, қиналып жазады. әрине, мұндай ағарту жұмыстары халықтың оянуына, саяси-құқтық санасының өсуiне өзiнiң пайдасын тигiздi.

Қазақ жерiн отарлау барысында, мал жайылымы тарылса да бұрынғыдай көшiп-қонып мал бағып өмiр сұргiсi келген адамдарға ол жаңа ақуал өмiрге келгенiн, сондықтан, жаңа шаруашылық түрлерiн игеру керек екенiн айтады. қазақтар өмiр-бақи мал баққаннан кейiн, кейбiреулер бiз оны жақсы бiлемiз, басқалар ол жөнiнде бiзге не айтады деп лепiредi,- дейдi ойшыл. Шынына келгенде, мал шаруашылығы өте төмен деңгейде, ол тек қана үлкен жайылым бар жерлерге икемделген. Жер көлемi қысқарған сайын оның мұмкiндiгi сарқыла түсуде,- деп қорытады ойшыл (қараңыз: Ақ жол. Алматы., Жалын.,1991, 237-238 б.б.). А.Байтұрсынұлының бұл ойы осы уақытқа шейiн өз маңызын жойған жоқ. Бүгiнгi ХХI ғ басындағы қазақтың қойларының салмағы жақын арада қоянмен теңелетiн болар, өсудiң орнына құрып бара жатыр емес пе ? Қазiргi тiлмен айтқанда, экстенсивтiк шаруашылық формаларын интенсивтiкке аудармай қазақ қоғамы басқа халықтармен терезесi тең қоғамға айналуы екiталай,- деп қорытады ұлы ойшыл. Бұгiнгi таңдағы тоқтап тұрған көп өндiрiс орындары осы ойды дәлелдейдi. Егер бiз тiптi жанкештi талпыныспен соларды iске қосып, қаншама энергия, шикiзат, адам еңбегiн жұмсағанның өзiнде - ондағы ескi технологиялардың негiзiнде жасалған тауарларды кiм алар екен? Сондықтан, бүгiн де, ғасырдың басындағы сияқты, жаңа технологияларды тезiрек игеру мәселесi кұн тәртiбiндегi ең өзектi нәрсе емес пе ?!

Қазақ өмiр салтының күрт өзгеру барысында халықты аман сақтап қалу, оның саны мен кұш-қуатын өсiру мәселесiн талдаған да осы ағартушылар болды. М.Жұмабаев, М.Дулатов сияқты зиялылар оның тетiгiн қазақ әйелдерiнiң эмансипациясымен (теңдiгiмен) тығыз байланыстырады. Ж.Аймауытовтың “Ақбiлек», М.Дулатовтың “Бақытсыз Жамал» романдарында, М.Жұмабаевтың көптеген өлеңдерiнде қазақ әйелiнiң аянышты жағдайы шынайы да нанымды суреттелген. әрине, бұгiнгi таңда қазақ әйелi шынайы теңқұқты қоғамның мұшесi. Сонымен қатар, “ұлттық дәстүрдi» сақтап, “мұсылмандық жолына» түсiп еркектерге көп әйел алуға заңды жол ашу керек,- деп лепiрген надандар да бiздiң қоғамда жоқ емес.

А.Байтұрсынұлы халықты сақтап қалу мен оның санын өсiрудiң негiзгi жолдарының бiрi - сайын далада кең етек жайған жұқпалы аурулармен күрес деп бiледi. Ол үшiн ғылыми бiлiмi бар кәсiби дәрiгерлердiң көмегi қажет, неше-түрлi халықты алдайтын бақсы-балгерлерден бас тарту керек. Қоғам өмiрiнде кең тараған аурулар жөнiнде қызықты да қысқа көлемдi кiтапшалар жазылып, халық арасында таратылуы қажет,- дейдi ұлы ойшыл. Бүгiнгi өтпелi қоғамдағы халықтың ауыр жағдайына байланысты туберкулез, бурцелез т.с.с. жұқпалы аурулар тағы да бас көтерген жағдайда демократиялық үрдiстi пайдаланып медицина жөнiнде күңгiрт “бiлiмi» бар мыңдаған жаңа бақсы-балгерлер пайда болды емес пе? Ол алға жылжу ма, әлде керi кетушiлiк пе ?,- оны оқырман өзi-ақ шешер.

Ұлттық демократия бағытын ұстаған ойшылдар қоғам жаңаруы, түлеуiнiң қайнар көзiн ұлттық интеллигенциядан (зиялылардан) көрдi. Сондықтан, А.Байтұрсынұлы зиялыларды бiрлiкке, олардың бiлiмi мен жалпы мәдениет деңгейiн көтеруге шақырады. Қазақтар адамның екi тiлсiз жауы бар - ол от пенен су,- дейдi ойшыл. үшiншi жау, оның ойынша, зиялылардың арасында кең тараған “мен-мендiк», “көре алмаушылық», “алыс-тартыс», “бiрлiктiң жоқтығы», “сатқындық» т.с.с. Шендi қуып, патша қызметшiсiнiң жарқыраған түйме мен жапсырмасына ие болуға тырысу, өз халқына тәкәппарлықпен қарау, пара алу сияқты жоғарыдағылардың терiс қылықтарын ақын қатты сынға алады (Ақ жол., 213 б.). Ол зиялыларды халық мүддесiне жан аямай iзгi ниетпен адал қызмет етуге шақырады. Зиялылар дүниежүзiлiк цивилизацияның қол жеткiзген ғылым мен техника жетiстiктерiн игерiп және оларды мыңдаған жылдар бойы жиналған халықтың рухани байлығымен үйлесiмдi ұштастыруы керек. Бұл үндеу бүгiнгi күнде де өз мән-мағнасын жойған жоқ сияқты.

Патша үкiметiнiң отарлау мен орыстандыру саясаты кеңес заманында да өз жалғасын тапты. Көреген ойшыл ол халықтың өз-өздiгiн (идентификация) жоғалту қаупын тудыруын байқап, оған барлық жан-тәнiмен қарсы тұрды - халықтың ана тiлi мен руханиятын дамытуға барынша ат салысты.

Сонымен қатар, ол екiншi қауыпты да көре бiлдi. қоғам жүйелi түрде түбегейлi өзгерiстерге түскен кезде Жаңа дәуiрдiң қойған Талаптарынан жасқанған ұлттық сана-сезiм өзiн сақтап қалуды автаркиалық (өзiне-өзi жеткiлiктi) бағыттан көруге тырысуы, сол себептi өне бойы өткен “батырлық заманды» көксеуi, оны асыра бағалауы.

Өткен заман келмеске кеттi, оны қайтару мүмкiн емес, сондықтан, алға кеткен халықтардың жетiстiктерiн игерiп, болашаққа қарай жұгерлi де табанды ұмтылыс қажет (Ақ жол., 238 б.). Сонымен қатар, бұл үрдiс халықтың өз болмысын жоғалтып мәңгүрттiкке жол салмауы керек. Ол үшiн тек қана өз руханиятына сәйкес келетiн (ал оның өзi Абай мен Шәкәрiм көрсеткен “нұрлы ақыл», “ар-ұждан») басқа цивилизациялардың құндылықтарын таңдап алу арқылы iске асуы керек. Сонда ғана ол өз жемiсiн бермек. Қандай ғажап ойлар !

Бүгiнгi таңда ХХ ғ басында өмiр сүрген ойшыл-демократтардың асыл арманы - халықтың бостандығы мен егемендiгi - iске асты. Олардың айтқан көп гуманистiк-демократиялық идеялары бiрте-бiрте өмiрге енуде. Президенттiң халық алдына қойған “Қазақстан – 2030». Қазақ мифологиясының ерекшелiктерi.

Кеңес дәуiрiнiң бастапқы кезiндегi ақуалды бiз жоғарыда әңгiме еткен болатынбыз. әрине, кеңес заманын сыңаржақты бағалауға болмайды. Көп нәрсенi жоғалтқанымызбен бiрге жетiстiктерiмiз де аз болған жоқ. әсiресе, 50-шi жылдардың аяғынан бастап, жеке тұлғаға табыну әшкерленгеннен кейiн, қоғамның өрлеуi басталды. қазақстандағы тың игеру үрдiсi елдi көпұлттық қоғамға әкелдi. Жер байлығы игерiлiп, жаңа қалалар, жоғарғы оқу орындар, театрлар мен кiтапханалар, мұражайлар бой көтердi.

Философия саласына келер болсақ, Қазақ Мемлекеттiк университетiнде арнаулы факультет ашылып, кәсiби философия дүниеге келiп, олар зиялылар тобының iшiнде ерекше орынға ие болды. Сонымен, ұлттық тарихта классикалық философия дискурсының ұлгiсiмен қалыптасқан философиялық ой-өрiсi дүниеге келдi.

Қазақ философтары маркстiк парадигманың (үлгiнiң) шеңберiнде, әсiресе, 60-шы жылдары ұлкен жетiстiктерге жеттi. Бiршама дарынды жас философтар жоғарыдан тұсiрiлетiн “тапсырмалы тақырыптардан» бас тартып, сол кездегi саяси жағынан алғанда қауiпсiз - логика саласына - өз назарын аударады. Олардың айрықша көзге көрiнiп, дүниежүзiлiк деңгейге көтерген философия саласы - ол диалектикалық логиканың категориялық құрылымын байытып тереңдетуге арналған зерттеулер едi. Бұл зерттеулерге аса қомақты үлес қосқан Ж.Абдильдин, А.Нысанбаев, М.Хасанов және олардың шәкiрттерiн айтуға болады. Философия мен жаратылыстану саласындағы байланыстарды зерттеуге К.Рахматуллин, М.Сабитов, З.Муқашев, А.Балгымбаев, В.Зорин, М.Изотов т.б. ғалымдар өз үлесiн қосты.

Немiс классикалық философиясының (Г.Гегель, И.Фихте) қойған адам, оның ерiктiгi мен жасампаздық iс-әрекетi, жаттану, т.с.с. мәселерiн терең талдап, маркстiк тұрғыдан дамытқан көрнектi ғалым қ.Абишевтi және оның шәкiрттерiн ерекше атауға болатын сияқты.

Қазақ философиясында ерекше орны бар тұлға - А.Қасымжанов. Ол алғашқылардың бiрi болып әл-Фарабидiң философиясын зерттеп, оны өз халқымен тағы да қауыштырды. Сонымен қатар, өз халқының тағдыры, қазақ, жалпы түркi руханиятына арналған оның еңбектерi - ғалымнан болашақ ұрпақтарға қалған асыл мұра.

Философияның өзектi салалары - этика ғылымының Отандық философиядағы iргесiн қалаған Г.Ақмамбетовты, эстетиканың - Б.Казыханова, К.Нұрланованы және олардың шәкiрттерiнiң қызметiн атап кетуге болады.

Ендi әлеуметтiк философияға келер болсақ, қазақ халқының тарихына алғашқылардың бiрi болып философиялық сараптау жасап, көшпендiлiктен жаңа өмiрге өту ұрдiсiн мазмұнды талдаған Д.Кiшiбеков болды. қазақ халқының ғасырдың аяғында тағы да бiр өтпелi кезеңнен өту ұрдiсiне байланысты ғалым бұгiнгi таңдағы өзгерiстердi сараптап, нақтылы да тиiмдi ұсыныстар бердi.

Қоғамның әлеуметтiк құрылымын терең талдап, бұгiнгi өтпелi қоғамдағы әлеуметтiк рестратификация (қайта құрылу) мәселесiн зерттеуге қомақты ұлесiн қосып жүрген М.Ә женовты және оның шәкiрттерiн атаймыз. Бұл тұлғаның философиялық кадрларды дайындауға қосқан үлесi де ерекше.

Қазақстанның кеңес заманында “халықтар достығының лабораториясына» айналуына байланысты ұлт-аралық қатынастарды зерттеуге ерекше көңiл бөлiнген болатын. Бұл мәселенi зерттеуге қомақты үлес қосқан Н.Джандильдин, М.Сужиков, А.Айталы, Т.Сарсенбаев, Р.Абсаттаров, Н.Байтенова, Н.Малинин т.б. ғалымдарды атауға болады.

60-80-шi жылдары қоғамдық қатынастардың нормативтiк табиғатын, дәстұрлi мәдениеттiң дамыту жолдарын зерттеп өзiндiк iзiн қалдырған көрнектi ғалым Н.Сарсенбаевты атау керек.

80-шi жылдардан бастап әлеуметтiк таным методологиясын дамытуға өз қомақты ұлесiн қосқан, сонымен қатар, Отандық философия тарихын зерттеуге ат салысып жұрген ғалым А.Касабек - зиялы қауымға жақсы таныс. Осы кезде ғылыми-техникалық революция және тұлғаның дамуына байланысты Ә.Тұрғынбаевтың бiршама нәтижелi еңбектерi жарық көрдi.

Саяси және құқтық философияға өз үлесiн қосқан Л.Байдельдинов, Т.Мустафин, М.Баймаханов, Л.Вайсбергтi атап өтуге болады.

Бұл жылдары қоғамның рухани өмiрi, қоғамдық сана мәселелерi де зерттеуден тыс қалған жоқ. Оған өз ерекше iзiн қалдырған ғалымдар К.Шулембаев, С.Темірбеков, М.Усенова, О.Сегізбаев, Е.Шехтерман, Л.Славин т.б. ғалымдар болды.

Әрине, кеңес заманында өмiр сүрiп шығармашылық тұрғыда еңбек еткен ғалымдардың бәрiн атап, олардың еңбектерiне талдау жасау мұмкiн емес - ол үшiн арнаулы кiтап жазу керек. Жоғарыда аталған тұлғалардың өзi-ақ елiмiздегi кәсiби философияның биiк деңгейде болғанын көрсетедi деген ойдамыз.