Алматы экономика және статистика академиясы

Адам дүние жөнінде неше-түрлі ұғымдар мен бейнелерді тудырып, солар арқылы кеңістік пен уақыттың шектеуінен ой арқылы шығып кету дәрежесіне көтеріледі. Ол заттар мен құбылыстардың ішкі сырын аша алатын пенде. Ол неше-түрлі рухани құндылықтарды басшылыққа алып өмір сүреді, сонымен қатар, оларды жойып, тіпті өзін жойып жіберетін кездер де болады. Ең соңында, адам өз-өзін бақылап, баға беріп, өзімен өмір мен өлім жөнінде сұхбаттаса алатын пенде. Егер жануарлар өз табиғатына сай өмір сүрсе, адам алдында “мен неге дүниеге келдім?”, “не үшін өмір сүруім керек?”, “қалай өмір сүруім керек?”,- деген т.с.с. сұрақтар пайда болады. Оның себебі жоғарыда көрсетілген адамның ішкі рухани өмірінде жатыр. Міне, бұл қойылған сұрақтар адам өмірінің мән-мағнасын анықтауға итереді. Адам өмірінің мән-мағнасы ғасырлар бойы талданып келе жатқан мәселе. Өмір өзгерген сайын болашақта да бұл мәселе талай рет көтерілетіні сөзсіз. Яғни, бұл адамзаттың өзіне қойған “мәңгілік” сұрақтарының біреуіне жатады. Орыстың ұлы ойшылы Л.Н.Толстой “адамның ішінде екі “мен” бар сияқты және олар бір-бірімен сыйыспай күресіп жатқан сияқты”,- дейді. Бір “мен”: “мен ғана нағыз өмір сүріп жатырмын, қалғандардың бәрі өмір сүріп жатқан сияқты ғана, сондықтан, бүкіл дүниенің мән-мағнасы маған деген жақсылықтың болуында”- дейді. Екінші “мен”: “Бүкіл Дүние саған емес, өз мақсаттарына, сондықтан, саған бұл өмірде жақсы ма әлде жаман ба, ол оны білгісі де келмейді”,- дейді. Бұл өмір сүруге қорқыныш сезімін әкеледі”,- деп қорытады ұлы ойшыл. Әрине, адамның ішкі өмірі неше-түрлі қайшылықтардан тұрады. Біршама жағдайда біз тек ақыл-оймен ғана емес, инстинктер, интуиция арқылы бір нәрселерді (жақсы, я жаман болсын) жасауымыз ғажап емес… Адам өз өмірінде, басқа тіршіліктер сияқты, әр-түрлі қажеттіктерін өтейді. Жаңғыз ғана дәулетке жету адамды қанағаттандырып, оның өмірінің мән-мағнасын құрай алмайды. Оның сыртында талай рухқа негізделген адамның қажеттіктері тұр. Уақытында американ ғалымы А.Маслоу адам қажеттіктерінің төменнен жоғары көтерілетін тізбесін жасаған болатын. Ең төменгі - іргетасты физиологиялық (тамақтану, тыныс алу, қозғалу, киім, баспана т.с.с.) жыныстық (дүниеге ұрпақ әкелу) қажеттіктер. Екінші – экзистенциалдық қажеттіктер (қауыпсіздік, ертеңгі күнге деген сенімдік, өмір сүру жағдайларының және қарым-қатынасқа түсетін қоршаған адамдардың тұрақтығы т.с.с.). Үшінші - әлеуметтік қажеттіктер ( басқа адамдармен бірігіп, қарым-қатынасқа түсіп, солардың сый-сияпатына ие болу). Төртінші - престиждік, яғни, беделді басқалардың назарына ілігу, еңбек сатыларымен жоғарылау, жоғары тұлғалық бағаға ие болу т.с.с. Бесінші – рухани қажеттіктер - шығармашылық арқылы өз мүмкіндігіңді өмірге еңгізу, іске асыру.

Адам өмірінің мән-мағнасы жөнінде арнайы еңбек жазып құнды пікірлер айтқан ХХ ғ. өмір сүрген австрияның ұлы ойшылы В.Франкл болды. Ол бүгінгі адамның өмір ақуалына тоқтала келе оның қиындығы жөнінде сыр шертеді. Бүгінгі адам жануарлар сияқты инстинкттің, кешегі қоғамдағы сияқты әдет-ғұрыптың талабына сай өмір сүре алмайды. Сондықтан, ол басқалар сияқты болғысы келеді (конформизм), я болмаса, басқалардың айтқанын істейді (тоталитаризм). Ол оның рухани дағдарыста екенін, өмірдің мән-мағнасын әлі таба алмағанын көрсетеді. Нәтижесінде, адам “экзистенциалдық вакуумға” (өмір сүрудегі мәнсіздікке) келіп тіреледі. Ондай адам әлеуметтік аномияға (ауытқуға) ұшырауы мүмкін. Олар: нашақорлық, ішімдікке салыну, қылмыстыққа бару, құдай іздеу жолына түсу, өз-өзін өлтіру (суицид) т.с.с. Батыс қоғамында кең тараған жалған көзқарас ретінде В.Франкл өмір мәнін байлықтан іздеуді келтіреді. Мысалы, әке-шешесі өз баласына барлық жағдай жасап, не қалағанын алып береді де, оның алдындағы өз борышын орындағандай сезінеді. Ал ол баланың ішкі жан-дүниесі қандай, ол кім болғысы келеді, нені қиялдайды т.с.с. – оған көңіл бөлуге олардың қолдары да тимейді. Ақырында, киімі көк, тамағы тоқ бала көзді ашып-жұмғанша ересектік сатыға келеді. Балалық қиялдарының бәрі артта, ерекше тұлғалық дәрежеге көтерілген жоқ, өмірден өз орнын таба алмай қалды. Не істеу керек? – бұл сұраққа ол жауап бере алмайды. Бұл қиын ақуал кездейсоқ біреудің нашаны ұсынуымен аяқталады. Ол оны қабылдап - өз армандарын орындаған сияқты тәтті сезімге шомылады…

Адамның өмірінде тіпті ойға келмейтін қиын жағдайлар туып (соғыс, жер сілкінуі, түрмеге түсу, қатерлі ісіктің пайда болуы т.с.с.) қолынан еш нәрсе келмей, тағдырдың тәлтегіне түскен кезде ол өмірінің мән-мағнасын жоғалтып түңілуі мүмкін. Ондай жағдай болмағанның өзінде әр адам өз өмірінің аяғында “қайғылы үштіктен” (зардап, күнә, өлім) өтеді. Осындай жағдайдың өзінде адам өз өмірінің мән-мағнасын жоғалтып алмауы керек,- дейді В.Франкл. Ол “ой-толғау құндылықтарына” көшу керек, сонда зардап шегудің өзінен жан-дүниені тазартатын, көп нәрселерге жаңа баға берілетін мән-мағнаны табуы мүмкін.

1.Ғабитов Қ. Философия. Оқулық. – Алматы, 2005.

2.Рысқалиев Т.Х. Философия тарихына шолу. Орал, 2005.

3.Кішібеков Д., Сыдықов Ұ. Философия.- Алматы, 2004.

4.Алтай Ж., Касабек А.., Мұхамбетәлі К. Философия тарихы.- Алматы,2006.

5.Ақназарова Х. З. Философия тарихының дәріске курсы.- Алматы, 1992.

6.Әбішев Қ. Философия ( жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған). – Алматы, 1998.

7.Бейсенова Қ. Философия тарихы.- Алматы, 2005.

8.Тұрғынбаев Ә. Х. Философия. Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы.- Алматы, 2005.

9.Философиялық сөздік.- Алматы, 1996.

1.Кішібеков, Сыдықов Философия. Алматы 1994 ж.

2.С.К.Мырзалы Философия әлеміне саяхат. Қостанай. 2001 ж.

3.Ақназаров Философия тарихы бойынша дәрістер курсы. А.

4.Әбiшев К. Философия., Алматы, 2002.

5.Кессиди К.Х. От мифа к логосу. Москва.,1972

6.Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура., М, 1991

8.Мифы народов мира., М.. 1991

10.Степанянц М.Т. Восточная философия: вводный курс. М.,

13.Антология мировой философии в 4-х томах, т.1., М.,1968

14.Древнекитайская философия : собрание текстов в 2-х томах, М..1972
14.Дәріс тақырыбы: Әлеуметтік философия

Негізгі мақсаты: Қоғамның адамдар үшін, әлем үшін маңызын түсіндіру, қоғамдық сананы тағы да нақтылау.

Негізгі түсініктер: қоғам, қоғамдық сана, қоғам құрылымы, ашық қоғам, құндылықтық аспект.

Дәріс сабағының жоспары:

1.Қоғамды зерттеудің методологиялық негізі.

2.Қоғам туралы әр – түрлі көз қарастар, тұжырымдар.

3.Қоғамның тарихи типтері, қозғаушы күштері.

4.Қоғамның жүйесі туралы түсінік.

5.Әлеуметтік философияның негізгі принциптері, түсінігі.

6.Қоғам жүйесі, әлеуметтік кеңістік және уақыт.

1.Қоғамды зерттеудің методологиялық негізі.

2.Қоғам туралы әр – түрлі көз қарастар, тұжырымдар.
Болмыс категорияларын талдай келе енді бүгінгі таңдағы ғылымға мәлім ең күрделі дәрежеде ұйымдасқан - қоғам болмысына келіп тірелдік. Өйткені, біз білетін Ғарыштағы Жер бетінде өмір сүріп жатқан саналы пенде – адамдар - бір-бірімен бірігіп, сан-қилы қарым-қатынастарға түсіп қоғамды құрайды.

Қоғам ұғымының орнына көп жағдайда оған мән-мағнасы жағынан жақын категориялар қолданылады. Сондықтан, ең алдымен біз оларды бір-бірінен айыра білуіміз қажет. “Ел” және “қоғам” категорияларын салыстырсақ, біріншінің географиялық жағы басымды. Мысалы, Қазақ елі – Азия құрылығының ортасында, мұхиттардан алыс орналасқан ел. “Қауым” және “қоғам” категорияларына келер болсақ, біріншіге жан-ұя, ру, тайпа, халық, ұлт секілді әлеуметтік ұйымдасу формалары жатады. Ал “мемлекет” пен “қоғамды” салыстырсақ, - ол мұхиттағы айсберг сияқты: судың бетіндегі көрінетін алып мұздың кішкентай ғана бөлігі – ол мемлекет болатын болса, су астындағысы - қоғам. Қоғам өміріндегі сан-алуан қарым-қатынастардың ең негізгілерін ғана мемлекет заң арқылы ретке келтіре алады, қалғандары әдет-ғұрып, моральдық, эстетикалық, т.б. әлеуметтік нормалардың негізінде қалыпқа келеді. Кең түрде алғанда, қоғам деп адамдардың арасында қалыптасатын сан-алуан байланыстар мен қарым - қатынастардың жиынтығын айтамыз. Бұл арада мына нәрсеге көңіл аудару қажет – ол байланыстар мен қарым-қатынастар сол қоғамның өзіндік өмір сүруіне жеткілікті болуы керек. Алайда, “өз-өзіне жеткілікті” деген ұғымның өзін нақтылай түсу қажет. Өйткен себебі, бүгінгі таңда бірде-бір мемлекет, қанша алып болса да, барлық қазіргі өмірге керекті заттарды шығара алмайды. Сондықтан, басқа елдермен экономикалық, саяси-құқтық, мәдени-рухани байланыстарға түседі. Олай болса, “өз-өзіне жеткілікті” деген ұғымды қалай түсінуге болады? Белгілі қоғам өзінің мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан руханияты, дүниесезімі, өмір салтын сақтай отырып, негізгі өмірге қажетті нәрселерді өзі өндіруі қажет. Мысалы, бүгінгі өтпелі қоғамда жер көлемі бойынша 10-шы орында болсақ та, ет, көгөністерді басқа елдерден алатын болсақ, онда біз өз-өзімізге жеткіліксіз боламыз. Әрине, Қазақстан - Бразилия емес, сондықтан, тропикалық аймақтарда өсетін апельсин, мандарин, банан сияқты жемістерді, кофе, шай сияқты тағамдарды шет елдерден алмаса болмайды. Сондай-ақ жеңіл мәшине, неше-түрлі компьютерлер, радио – теле аппаратураларды да алуға болады. Сонымен қатар, жер бетіндегі үлкен егін өсіретін ел болғандықтан, ауыл-шаруашылығына керек механизмдерді өзіміз шығармай көсегеміз көгермейді. Күнбе-күн өмірге керек заттардың көбін де өзіміз дүниежүзілік талаптарға сай етіп шығара білуіміз қажет. Сонда ғана біз өз-өзімізге жеткілікті қоғам боламыз. Бұл мәселелер қазіргі саясаттану ғылымында “ұлттық қауіпсіздік” категориясы арқылы талданады. Оқырманның байқағанындай, бүгінгі таңда біз көп өмірге керек тауарларды шығара алмай, сырттан әкелуге мәжбүр болып отырмыз.

Екінші үлкен сұрақ - қоғам өміріндегі сан-алуан байланыстар мен қарым-қатынастардың ішіндегі негізгі - оның іргетасын құрайтындар қандай болмақ? Сонау көне заманнан бері созылып келе жатқан үрдіс - қоғамдағы рухани, саналы байланыстарды негізгі деп есептеу. Өйткені, бір қарағандағы қоғамның жануар тобырынан айырмашылығы – ондағы рухтың пайда болып сол қоғамға тигізетін зор әсерінде болса керек. Қоғам өмірінде өмір сүріп жатқан нақтылы тірі адам басқалармен саналы қарым-қатынасқа түседі. Ол өз алдына неше-түрлі мақсат-мұраттар қойып, оларды іске асыруға тырысады. Яғни, идея әрқашанда алда, соңынан ол іске айналады. Олай болса, қоғам өмірін анықтайтын - билік басындағы ұлы тұлғалардың саналы іс-әрекеті. Мұндай көзқарасты сонау Көне заманнан бастап Жаңа дәуірде өмір сүрген ағартушылардың еңбектерінен байқауға болады.

“Халық - шөп, ел билеуші – жел. Жел қай жаққа үрлесе, шөп сол жаққа майысады”,- дейді көне Қытай философиясы.

Орта ғасырдың ұлы ойшылы Аль-Фарабиге келер болсақ, ол қоғамның ақуалын Халифтің адалдығы, әділеттілігі, көрегендігімен байланыстырады. Сол замандағы Еуропа ойшылдары А.Августин, Ф.Аквинский қоғамның дамуын алдын-ала болжанған Құдайдың әмірімен ұштастырады.

Жаңа дәуірде өмір сүрген француз ағартушысы Ш.Л. де Монтескье қоғамның өрлеуін “ағарған монархтың” іс-әрекетімен байланыстыра отырып, қоғам өміріндегі заңдарды жетілдіруді бірде-бір шешуші фактор ретінде қарайды (мұны “құқтық көзқарас” деп әдебиетте атап кеткен болатын). Бүгінгі таңда да мұндай көзқарастар кеңінен таралған. Әрине, қоғам өміріндегі заңдар сапасының биік болғаны оның дамуын тездететіні сөзсіз. Сонымен қатар, заңның өзі – адамдардың (кәсіби заңгерлердің) рухани туындысы емес пе?

ХХ ғ. ұлы ойшылы К.Ясперс те тарихтағы рухани төңкерістерді қоғамның дамуының негізіне жатқызады. Оның ойынша, “адами ақуал - әрқашанда рухани ақуал”. Мұндай көзқарастарды қорыта келе, қоғамды талдаудағы идеалистік жол десек те болғаны.

Сонымен қатар, ХІУ ғ. өмір сүрген араб ойшылы Ибн-Халдун қоғамды талдауға жаңа үлгі еңгізеді. Оның ойынша, әр-түрлі қоғамдардың бір-бірінен айырмашылықтары негізінен алғанда материалдық игіліктерді қалай өндіру, бөлу, тұтынуымен байланысты,- деген қорытындыға келеді. Алайда, ұлы ойшылдың көзқарастары соңынан ұмытылып, тек қана 5 ғасырдан кейін К.Маркстің еңбектерінде жаңадан негізделеді.

К.Маркс қоғамтану саласына, негізінен алғанда, екі жаңалық еңгізеді. Оның бірі - қосымша құн теориясы, ал екіншісі – тарихты материалистік тұрғыдан түсіну қағидасы. Ең алдымен, бұл екі жаңалықтың да дүниеге келуі капиталистік қоғамның қалыптасып, дамуымен байланысты болғанын атап өту қажет. Егер К.Маркс Дүниеге келмегеннің өзінде басқа ғалымдар ертелі-кеш оларды ашатыны сөзсіз еді. Өйткені, мыңдаған жылдар бойы бұрынғы қоғамдарда әр-түрлі сословиялық-заңдық қатынастармен бүркеленіп келген экономикалық қатынастар Жаңа дәуірде ашылып ғалымдардың назарын аудара бастайды.

Енді К.Маркстің бірінші ашқан жаңалығына келер болсақ, капиталдың өндіріс айналымында өсуі - оның ерекше бір ғажап қасиетінен туындамайды. Бұл үрдіс тарих сахнасында ерекше тауардың пайда болуымен байланысты. Ол – жұмысшы және оның еңбекке деген күш-қабілеті. Оның тек өзіне ғана тән қасиеті - өз бағасынан да жоғары қосымша құн тудыруында жатыр. Мысалы, капиталист жұмысқа қабылдаған адамға 500 доллар жалақы төлейді. Ол оның жан-ұясын асырауға, өзінің күнбе-күнгі жұмысқа деген күш-қуаты мен қабілетін толықтырып отыруға жетеді. Бірақ, ол шынында 1000, я болмаса, 1500 долларға жуық материалдық игіліктерді жасауы мүмкін. Ол – капиталистің байлығын өсіретін қосымша құн. Оны халықтың жалпақ тілімен айтсақ - қанау дейміз. Әрине, К.Маркстің ашқан бұл теориясының уақытында қоғамның саяси саласы мен жұмысшы қозғалысына тигізген үлкен әсерін айтпай кетпесе болмайды. Өйткені, ол бұл құбылысты жеке меншікке негізделген шаруашылыққа ғана тән, - деген тұжырымға келеді.

Екінші жағынан алып қарағанда, бүгінгі дамыған капиталистік елдерде капиталдың өсуі, негізінен алғанда, жұмысшыларды қанаудан емес, ғылыми-техникалық революцияның жетістіктерін ұтымды пайдалану арқылы іске асып жатқанын айтып өту керек.

Ал К.Маркстің ашқан екінші – тарихты материалистік тұрғыдан түсіну қағидасына келер болсақ, қоғамтану саласында оған пара-пар тұжырымдама әлі жасалған жоқ, - деп айтуға болатын сияқты.

К.Маркстің ойынша, әрбір дүниеге келген жаңа ұрпақ бұрынғы бабалардан қалған қоғамның материалдық өмірімен кез болады. Ол өндіргіш күштерді (машиналар, неше-түрлі жабдықтар, байланыс жүйелері т.с.с.) жаңа ұрпақ өз еркімен ысырып тастап, өмірді "таза беттен" әрі қарай жалғастыра алмайды. Ол сол материалдық игіліктерді игеруге және өз өмір шеңберінде оны әрі қарай дамытуға мәжбүр болады. Сол өндірістік қатынастарды игеруде жаңа ұрпақ өз сана сезімін соған сәйкес қалыптастырады. Яғни, қоғамдық болмыс қоғамдық сана-сезімнің қалыптасуына шешуші ықпал жасайды.

К.Маркс өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың қайшылықты бірлігін өндіріс тәсілі деген ұғымды қалыптастыру арқылы түсіндіреді.

3.Қоғамның тарихи типтері, қозғаушы күштері.

4.Қоғамның жүйесі туралы түсінік.

Қоғамды материалистік тұрғыдан түсіну жолында К.Маркс қоғамдық-экономикалық формация теориясын жасайды. Оның ойынша, ол – нақтылы-тарихи сатыдағы белгілі бір өндіріс тәсіліне негізделген қоғам. Формациялық тұрғыдан бүкіл адамзат тарихын талдай келе, К.Маркс келесі қоғамдарды ашады: алғашқы қауым, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік формациялар. Алайда, адамзат тарихы болашақта коммунистік формацияны заңды түрде тудырады. Өйткені, оның ойынша, капиталистік қоғамның негізгі мақсаты – заттық байлықты жинау, капиталды өсіру, ал тарихи сахнада өмір сүріп жатқан тірі адам – сол мақсаттың құралы ғана. Осы себепті К.Маркс капиталистік қоғамды қатты сынға алады. “Капитал ең тәтті шырынның өзін адамдардың бас сүйегіне құйып ішеді”, …“адамдардың бір-біріне деген нәзік те жылы қатынастарын капитал мұзды суға батырады”,…“бұл қоғамда кәртайып қайраты кеткен шал гүлденген жас әйелге үйленеді, өйткені бұл қоғамда бәрі де сатылады”,- деп қорытады К.Маркс. Әрине, мұндай ақуалдың мәңгілік сақталуы мүмкін емес. И.Канттың “адамды әрқашанда мақсат тұт” деген талабын жақсы білген К.Маркс, болашақта адамды негізгі мақсатқа айналдыратын қоғам дүниеге келеді, ол – коммунизм (communіtas – латын сөзі,- қауымдық) деген тұжырым жасайды. К.Маркстің ойынша, бұл қоғамда жеке меншік толығынан жойылып, өндіргіш күштердің орасан зор дамуының нәтижесінде адамдар арасында толық теңдік орнап, олардың барлық қажеттіктері толығынан өтеліп, адамдар жан-жақты дамып гүлденеді, адамзаттың мыңдаған жылдар армандаған бақытты өмірге қолдары жетеді. Алайда, ондай қоғамға жету жолында ең алдымен социалистік сатыдан өту қажет. Күйреген капитализмді терістеп дүниеге келген бұл қоғамда әлі де болса таптар мен әлеуметтік әр-түрлі топтар сақталады. Бұл қоғамда әр адамнан өз қабілетіне қарай, қайырымына еңбегіне қарай игіліктер бөлінеді,- деп қорытады К.Маркс.

Бүгінгі таңдағы К.Маркстің коммунизм теориясын сынаушылар өздерінше оны “сілейте сынап”, оған қарсы теріске ешқашанда шығарылмайтын деректер таптық,- деп масаттанады. Ондай “ғұламалар” әсіресе бүгінгі “либералдардың” араларында жиі кездеседі. Ол қандай деректер екен?

Біріншіден, әр адамның барлық қажеттіктерін толығынан өтеу үшін шексіз байлық өндірілуі қажет, ал оның ешқашанда болуы мүмкін емес, бұл дүниедегінің бәрі шектелген,- деген “даналықты” олар алға тартады. Осы арада дереу бізге мынандай ой келеді: бүкіл дүниежүзілік қауым мойындаған аса дарынды ойшыл қазіргі кейбір майда қоғамтанушылардан да тайыз болғаны ма? - Әрине, жоқ. Дүниедегінің бәрі де шектелген – ол рас. Сонымен қатар, бұл қағида адамға да жатады. Мысалы, жеке адамға шаққанда жылына қанша ет, көгөніс, май, т.б. тағамдар керек екен? Ол шексіз бе? - Әрине, шектелген. Басқа да адамға қажет материалдық игіліктерді де осы секілді қарастыруға болады. Бірақ, бұл дүниеде шектелмейтін бір ғана нәрсе бар – ол адамның рухани-шығармашылық жетілуі. К.Маркстің ойынша, жаңа қоғамды орнату барысындағы қалытасатын қоғамдық қатынастар адамның белсенді жасампаздық іс-әрекетін тудырып, соның нәтижесінде тек жағалай орта ғана өзгеріп қоймай, сонымен бірге, адамдардың өздері де өзгеріп, жан-жақты дамып, ішкі табиғи дарындарын гүлдетіп сыртқа шығарады. Мұндай әлеуметтік болашақ ақуалды ол кісі коммунизм деген ұғыммен береді. Ал мұндай жолмен дамудың расында да шегі жоқ - ол тоқталмайтын үрдіс.

Екіншіден, марксизмді сынаушылар “егер адамның барлық қажеттіктерін өтей алатын ақуал дүниеге келсе, онда дереу қоғам іріп-шіри бастар еді”,- деген пікір айтады. Өйткені, адамға ешнәрсе қажет емес, ондай жағдайда адамның саусағы да қимылдамайды емес пе?,- деген сауалды қояды. - Әрине, біз адамды тек қана дене ретінде қарасақ, бұл пікірді терістеу қиын. Онда бақыт, өмірдің мәні тек қана ішіп-жеп, дүниеден тәндік-сезімдік ләззәт алуда болса керек. Мұндай көзқарас, мәселеге тереңірек үңілсек, адамды жануарға теңеп, оның қадір-қасиетін аяққа басады, оның “жиырылған ғарыштық” Дүниедегі ерекше рөлін түбі жоқ тұңғиыққа батырады. Сондықтан да болар, кейбір билікке ұмтылғандар, шындыққа айналмайтын уәделер беріп қалың бұқараны алдап-арбап, оны жеңіл түрде оңға-солға, керек жаққа бұрылатын тобыр ретінде қарайды. Мұндай ақуалды бүгінгі таңда біз кейбір материалдық жағынан дамыған елдерден байқаймыз. Өкінішке орай, сонау Қайта Өрлеу заманынан басталған Батыс елдеріндегі өмірдегі материалдық-сезімдік бағыт бүгінгі күнге шейін созылып, терең рухани-адамгершілік дағдарысқа әкелгенін дүниежүзілік зайырлы қауым көріп отыр. Алайда, бұл өмірлік жолдың адамзатты тұйықтыққа, я болмаса, ядролық соғыс арқылы өзін-өзі өлтіруіне әкелетінін болжау қиын емес. Расында да, материалдық игіліктер әрқашанда шектелген. Егер, адамзаттың дамыған елдердегі “алтын миллиард” аталған бөлігі өлшемнен тыс тұтынуды өмірлік мақсат-мұратқа айналдырып, ал келесі артта қалған елдердегі миллиардқа жуығы күнбе-күн аштықтың зардабын көріп, жыл сайын 70 миллионға жуығы өліп жатса, жер бетіндегі шиеленіс, экстремизм мен терроризмнің өршімесіне кім кепіл бере алады?

Бірақ, адамзаттың әр-түрлі заманда өмір сүрген барлық кемеңгерлері - Сократ пен Анарыстан бастап, Абай мен К.Ясперске дейін - адамның рух екенін шаршамай айтып келген болатын. Өкінішке орай, бүгінгі таңға шейін рухани-адамгершілік жолында адамзат өте қабілетті оқушы болып отырған жоқ. Алайда, болашақта тек осы жолда ғана адамзат өзін-өзі сақтап қалуы мүмкін.

К.Маркстің коммунистік теориясына бүгінгі таңда қандай баға беруге болады? Бұрынғы Кеңес Одағындағы социалистік қоғамды орнатудағы орасан-зор жасампаздық пен қатар қайғыға толы іс-әрекеттер тарихи тұйықтыққа әкелгенін жақсы білеміз. Алайда, оның кінәсін К.Маркстің теориясынан іздеу дұрыс болар ма екен? Мүмкін, оған кінәлі “марксизмді жаңа дәуірде шығармашылық жолмен әрі дамытқан” большевиктердің көсемі Ленин болар? –Расында да, капиталистік қатынастар әрі күшіне кірмеген, тіпті кейбір жерлерде тағылықтың іздері әлі өшпеген феодалдық елде социализм орнатамыз деп лепірген революцияшыл топтардың тарихи кінәлігін айтпай кетпеуге болмайтын сияқты. Екінші жағынан, қоғамдағы терең де жүйелі дағдарыстың өршіп, халықтың шыдамының таусылғаны да оған себеп болса керек. Алайда, бүгінгі таңдағы әлеуметтік мемлекет орнатқан кейбір елдерге көз жіберсек (Швеция, Финляндия; Голландия т.с.с.) ол елдерді К.Маркстің заманындағы капиталистік қоғаммен толығынан салыстыруға болмайды. Мемлекет тарапынан жасалған көлемді әлеуметтік бағдарламалар әлсіз тотптарға біршама көмек көрсетіп олардың өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Сонымен, дамыған капиталистік елдер ешқандай революция, қантөгіс төңкерістерсіз-ақ бірте-бірте әлеуметтілікке қарай жылжып бара жатыр. Ал, социализм дегеніміздің өзі әлеуметтілік деген мағна береді. Олай болса, К.Маркстің тарихи болжамы бірте-бірте іске асып келе жатқанға ұқсайды.

Сонымен қатар, К.Маркстің теориясындағы тарихи үрдістегі революцияның, зорлық-зомбылықтың рөлін асыра көрсетуі – сол кезде болған әлеуметтік-саяси ақуалдан, содан ашынудан шықса керек. Қандай ұлы адам болғанымен, бұл тұлға да өз заманының ұлы болғанын айтып кету қажет. Олай болса, ол да қателескен. Бүгінгі заманның шыңынан тарихқа көз жіберсек, бірде-бір тарихтағы болған революцияның алдына қойған мақсат-мұраттарына жетпегенін, керісінше, миллиондаған адамдарды қайғы-қасіретке, адам шошынарлық қантөгіске әкелгенін көреміз. Тарихи үрдістен шығатын бүгінгі адамзаттың көзі жеткен тұжырымы - қоғамды күнбе-күнгі қажымас еңбек, өзара келісімге келу, қайшылықтарды бейбіт жолмен шешу арқылы даму болмақ.

Бүгінгі таңдағы қоғамды зерттеудің кең тараған әдістемесі – цивилизациялық талдау. Оның негізгі үлгісі ХХ ғасырдың 60-ж.ж. аяғында жасалған болатын. Осы кезде К.Маркстің жасаған формациялық теориясына қанағаттанбаушылық байқалды. Өйткені, Кеңес Одағындағы мемлекеттік меншікке негізделген жоспарлық экономика Батыстағы капиталистік жеке меншікке негізделген нарықтық экономикамен сайысқа түсе алмай артта қала бастады. Ал К.Маркстің формациялық теориясы бойынша, социализм капиталистік қоғамның жеткен жетістіктерін басып озып, одан да гөрі асқан өндіргіш күштерді тудыруы керек еді. Осы ақуалды ескере отырып Д.Бэлл, Р.Арон, У.Ростоу сияқты Батыс ойшылдары К.Маркстің коммунизм теориясын “утопиялық, ешқашанда өмірге келмейтін сағым” ретінде қарап, олай болса қоғамды талдаудағы жаңа әдістеменің керек екенін алға тартты. Сондықтан, Батыс әлеуметтік философиясында формациялық талдаудың орнына цивилизациялық сараптау жолы келді.

Біріншіден айтып кететін жәйт – цивилизация ұғымының көп мағналығы. “Cіvіlіtas”,- деген латын сөзі “қалалық”, “азаматтық”,- деген мағна береді. Енді бұл ұғымға берілетін бірнеше негізгі түсініктерді атап өтейік. Біріншіден, цивилизация алғашқы қауымдық қоғамнан кейін дүниеге келетін адамзат тарихының сатысы (Л.Морган, Ф.Энгельс). Екіншіден, цивилизация дегеніміз қоғамның алып заттық денесінің пайда болып, адамдардың материалдық-сезімдік өмірлік бағытына көшуі, руханияттың азғындауы (О.Шпенглер, Ж.Ж.Руссо). Үшіншіден, цивилизация дегеніміз белгілі бір географиялық ойкуменада (аймақта) қалыптасатын ортақ дүниесезім мен өмір салты, мәдени құндылықтар ( А.Тойнби, В.Данилевский). Төртіншіден, өндіргіш күштер дамуы биік дәрежеге көтеріліп, негізгі қоғамдық қатынастардың заңмен ретке келтірілуі, адам құқтарының бұлжытпай орындалуы, “тұтыну қоғамының” орнауы (Д.Бэлл, З.Бзежинский). Бесіншіден, цивилизация дегеніміз, сайып келгенде дін арқылы берілетін моральдық-рухани құндылықтардың негізінде ұйымдасқан қоғам (В.Мак-Нил, С.Хантингтон).

Қалай дегенде де, әрине, алғашқы қауымдық қоғам цивилизация емес. ХХғ. өмір сүрген көрнекті неміс ойшылы К.Ясперс цивилизация “кіндікті заманда” - б.з.д У111-11 ғ.ғ. дүниеге келеді,- деген пікір айтады. Бұл кезде Шығыста да, Батыста да бүкіл адамзат пір тұтатын ойшылдар дүниеге келіп, өз халықтарын адамгершілік жолға түсіреді. Олар: Лао-Цзы мен Кон-фу-цзы (Қытай), Махавира мен Гаутама Сидхартха, соңынан Будда аталған (Үнді), Заратустра (Парсы), Сократ, Платон, Аристотель (Греция), Палестина топырағында дүниеге келген Библияда көрсетілген кейіпкерлер,- деп қорытады К.Ясперс.

Алайда, кіндікті заманды материалистік тұрғыдан түсінуге болар ма екен? Аталған уақыт адамзаттың қола дәуірден өтіп темір дәуіріне келген кезін көрсетеді. Соқаның басына байлаған темірден жасалған жер жыртқыш жердің өңделуін анағұрлым жақсартып көп өнім алуға мүмкіндік береді. Ал оның өзі қажеттіктен артық байлықтың дүниеге келуіне, соның нәтижесінде ең алдымен заттарды айырбастау, соңынан олардың бәрін теңейтін алтын, кейін ақшаның пайда болуы әлеуметтік айырмашылықты тудырады. Жеке меншік дүниеге келіп, мемлекеттік дәрежеде ұйымдасқан қоғамның формасы келеді. Енді қоғамда дене еңбегімен тікелей айналыспай, өз өмірін толығынан ой еңбегіне арнаған адамдар – жазушылар, философтар, діни қызметкерлер, мемлекет шен-иелері т.с.с. дүниеге келіп, олармен бірге жазба тарих пайда болып, мектептер ашылады т.с.с. Міне, енді дүниеге осы уақытта цивилизация келді деп айтуға болады.

Цивилизациялық талдаудың негізінде жатқан анықтаушы - қоғамның өндіргіш күштерінің дамуы, яғни бұл әдістемені де қоғамды материалистік жолмен түсінудің бір түрі ретінде қарауға болады.

Осы тұрғыдан оның алғашқы сатысын аграрлық цивилизация деп атайды. Оның өмір сүруі тарихта бірнеше мың жылдарға созылды. Оның негізгі мінездемелеріне келер болсақ, халық ауылдарда шоғырланған және материалдық игіліктердің бәрі дерлік сонда өндіріледі. Қалалар әлі кіші-гірім ғана, онда тек мемлекеттік шен иелері мен қатар ақсүйектер ғана тұрады. Енді еңбекті ұйымдастыру принципіне келер болсақ - ол мәжбүрлік, зорлық-зомбылыққа негізделген – толығынан иесіне тәуелді құл мен жартылай тәуелді шаруа, әрине, жақсы өнімді жұмыс істеуге мүдделі емес. Сондықтан, мемлекеттің күш қолдану мекемелері көлемді болып келеді, өйткені оқтын-оқтын езілген таптар көтеріліске шығады. Бірақ, қоғамды үне бойы қолдың күшімен ұстап тұруға болмайды. Сондықтан, бұл қоғамның рухани тірегі ретінде бүгінгі таңдағы дүниежүзілік діндер пайда болады. Қайсыбір діннің негізгі атқаратын қызметі – езіліп, зардап шеккен адамның жан-дүниесіне рухани әсерін тигізіп тыныштандыру, қарымына о дүниедегі жұмақты ұсыну болмақ.

Постиндустриалдық қоғамды кейбір кезде “тұтыну қоғамы” деп атайды. Өйткені, өндіргіш күштердің орасан-зор дамуының нәтижесінде халықтың көпшілігінің материалдық ақуалы биік деңгейге жетіп, қолдағы байлықтан ләззәт алуға бағытталған, сол арқылы өзін қоғамға көрсету (демонстративтік тұтыну) өмір салты қалыптасты. Сонымен, “homo consumer” (тұтынушы адам) дүниеге келді.

Бұл арада біз постиндустриалдық қоғамның теріс жақтарын талдауға көшеміз. Бірінші қоятын сұрағымыз: индустриалдық қоғамдағы адамды құрал ретінде пайдалану, байлықты, капиталды негізгі мақсат-мұрат тұту жойылды ма? - Әрине, жоқ. Постиндустриалдық қоғам өндіргіш күштерді өте биік дәрежеге көтеріп, миллиондаған адамдардың орасан-зор күш-қуатын босатты. Ол күш-қуат қоғамның рухани жаңаруына, адамдардың жан-жақты дамып, шығармашылық деңгейге көтерілуге жұмсалудың орнына материалдық заттар арқылы өмірден неше-түрлі сезімдік ләззәт алуға бағытталады. Өйткен себебі, капиталдың үне-бойы өсуі нарықтағы айналымның тез өтуімен тығыз байланысты. Керісінші жағдайда ол тоқырауға ұшырайды. Сондықтан, жыл сайын жаңа тауарлардың сан-алуаны шығарылып, жарнама арқылы адамдарға тартылады. Оларды тұтынатын адамдар өздерін өмірдің желісінен қалмадық деп есептейді де, тұтына алмағандар өзін бишара ретінде сезінеді. Мұндай өмір салты көбірек тұтынуды өмір мақсатына айналдырады, ал ол үшін көбірек ақша табу керек, оның жолында сайысқа түсіп, стресске ұшырап, неше-түрлі транквилизаторларды қолданып, ақырында көп адамдар жүйке ауруларына шалдығады. Өмірдің мән-мағнасы жойылған адам әлеуметтік ауытқулыққа (социальная аномия) шалдығып, қылмыстық жолына, я болмаса маскүнемдік, нашақорлық, тіпті өмірден бас тартуға (суицид) дейін барады. Постиндустриалдық қоғамда көп адамдар өзін еріктімін деп сезінгенмен, іс жүзінде, биліктегілердің байқалмайтын нәзік ықпалының шеңберінен шыға алмайды. Оны іске асыратын сол елдердегі “Mass- medіa” (насихат, ақпарат беру) құралдары. Саясаттану тілінде оны “publіc relatіon, қысқаша,- P.R.” (бұқаралық қарым қатынас),-деп атайды. Ол, әсіресе, сайлау кезінде кеңінен қолданылады. Оның кейбір “қара” жақтары біздің елімізге де келіп жетті емес пе? Постиндустриалдық қоғамдағы өзгерістерді талдай келе ХХ ғ. ұлы гуманисті А.Швейцер адамның материалдық күш-қуаты өскен сайын оның руханиятының тайыздана беретінін өкіне айтады. Ол осы қоғамдағы мәдени-адамгершілік дағдарысты, адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасының жүдеуін, адам болмысының мән-мағнасының азғанын, адамдардың бір-бірімен толыққанды да сән-салтанатты дидарласуының жетіспейтіндігін көрсетеді. Американ-неміс философы Э.Фромм Батыс адамының бақытты өмірді шексіз тұтыну жолында іздеуінің жалған жол екенін көрсетеді. Ал Нобель силығының лауреаты К.Лоренцке келер болсақ, техникалық прогресстің жағалай ортаны аздырғаны жөнінде, Табиғаттың айбындылығы мен сұлулығына қазіргі адамның мән бермейтінін, оның күшті де ыстық сезімдерінің сарқылып, зардап пен қуаныш-шаттықтың орнына зерігудің келгенін қазіргі адамзаттың күнәсі ретінде алға тартады. Ал Франкфурт мектебінің өкілі М.Хоркхаймер жоғарыда көрсетілген кемшіліктердің негізгі себебін Батыс адамының жағалай ортаны өзгертіп, билеп-төстеуге бағытталған іңкәрінен көреді.

Бұл айтылған пікірлерден шығатын бірауыз сөз – ол қазіргі Батыс технократизмі мен сциентизмінің болашағының жоқтығы, бұл жолда адамзаттың бірде-бір негізгі мәселелерінің шешілмейтіндігі болса керек. Қазіргі адамзаттың қорланған сан-алуан қайшылықтары тек қана рухани жаңару, қайта түлеудің негізінде шешілуі қажет. Біздің ойымызша, бұл жолда көшпенділердің адамзатқа берері баршылық. Өйткені, олар ар-намысты материалдық байлыққа жетуден гөрі биік ұстаған. Қазақ санасында “қанағат” ұғымы үлкен орын алады. Жалпы алғанда, өмірлік бағытқа деген көзқарастың негізінде Батыста “үне-бойы жетіспейтін экономика”, ал Шығыста “молшылық экономикасы” өмір сүреді,- деген пікірді біз Батыс ойшылдардың өзінен естиміз. Бір қарағанда мұндай пікір ақылға симайтын абсурд сияқты. Бірақ, оның шындығы мынада. Батыс қоғамында өндіргіш күштер анағұрлым биік дәрежеде болғанымен тойымсыз қоғамды қанағаттандыру мүмкін емес. Шығыс қоғамында экономиканы адамның негізгі қажеттіктерінің өтеліуімен байланыстырады. Ал одан артық өндірілген заттар молшылыққа әкеледі.