Алматы облысы, Алакөл ауданы, №2 Қабанбай орта мектебі мектеп жасына дейінгі шағын орталығы бар мемлекеттік мекемесінің

Тарихта ұлттың атымен қатар аталатын, ұлттын жер жаһанға танытатын дара, дана тұлғалар кездесетіні аян. Халқының ой-арманының, мақсат-мүддесінің үддесінен шығып, ұлы мұрат, жарқын жолға бастар көшбасшылық миссиясын «тәңірінің берген өнері» арқылы іске асыруға талпынған ұлы тұлға, ұлттық әдебиетіміздің темірқазығы, ақылдың ақыны Абайдың асыл мұрасы әлемге танылып, мәңгіліктігін де мойындатты.

«Абайдың өлген күнінен қанша алыстасақ, рухына сонша жақындаймыз. Үнемі бұл күйде тұрмас, халық ағарар, өнер білімге қанар, сол күндерде Абай құрметті күннен-күнге артылар «Бірінші ақынымыз» деп қабіріне халқы жиі-жиі зиярат етер, халық пен Абай арасы күшті махаббатпен жалғасар. Ол күндерді біз көрмеспіз, бірақ біздің рухымыз сезер, қуанар» (Қазақ, 1914.23.07) деген Міржақып Дулатовтың сәуегей пайымы ақиқатқа айналды.

«Адам деген даңқым бар» деп асқақ толғаған ақын алла «махаббатпен жаратқан адамзаттың» асыл қасиеттерін, ізгілік сипаттарының қайнар бастауы қайда екенін «толық адам» туралы тұжырымдамасы арқылы түсіндірді. Абай алдымен «адам болам десеңіз» деген тезис ұсынып алады да «бес асыл істің»: талап еңбектің – қайраттан, терең ойдың – ақылдан, қанағат, рақымның – жүректен шығатынын, «үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» деп түйіндейді. 17-қарасөзінде ақыл, қайрат, жүректің ізгілік сипаттарын үшеуінің айтысы арқылы өздеріне дәлелдетіп, ғылымға төрелік айтқызады: «Осы үшеуің басыңды қос, бәрінде жүрекке билет. Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табылсаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам сол». Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта. Құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны сол. Жүрек пен иман тақуалықты сақтайтын дене мүшесі ретінде кітапта – Құран кәрімде 133 рет кездеседі. Сопылық ағым өкілдері жүректі адамды періштеден де биік қылатын адам табиғатындағы «тәңірлік құпия», жаратушыны қабыл алатын адамның құдаймен тілдесетін орны «құдірет тағы», «асыл қазына қоймасы» ретінде таныса, шиит ойшылдары жүректі құран сөзінің құпия мағынасын және сезімнен тыс танымды ұға алатын мүше деп білді. Әл-Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты трактатында «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» ұғымдарына түсінік бере келіп: «жүрек басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшелері билемейді, жүректің ізгі қасиеттерін жүзеге асыру ісіне қызмет ету тек қана миға (ақылға) тән қабілет» - дейді. (Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. А., 1973 ж. 286 бет) Жүрек – алла-жар әмірін ет пен сүйектен жаралған адамзат кеудесіне ұялатушы. Жүрек әміріне құлақ аспау, ынсап пен қанағатты жоғалту, «бес дұшпанға» ырық беру, нәпсінің құлына айналу– адамдық қасиеттен азу. Фәни жалғандығын көкірек көзімен ұққан, өмір ақиқатын білуге құштар, жүрек қалауына ерік берген адам-әулие. Ақынның: «Жүрегіңнің түбіне терең бойла», «Жүрегіңе сүңгі де түбін көзде». «Ынталы жүрек сезген сөз». «Ынталы жүрек, шын көңіл, Өзгесі хаққа қол емес», «Жүректің көзі ашылса, Хақтықтың түсер сәулесі» – деген ойлары - ақиқатты тану жолын нұсқағаны. Ақынның ақиқатты, тылсым табиғат құпиясын тануға талпынысынан берік сенімі туған. Адам жаны мен тәнінің сан алуан жан қуаттарының сыр-сипатын саралап, ақыл, сезім, қайратты біртұтас құбылыс деп түсіндіреді. Педагогикадан оқулық еңбек жазған М. Жұмабаев та: «Педагогика ғылымы да адамның рухани әлемін үш салаға – ақыл, көңіл (ішкі сезім) және жүрек деп жіктейді. Қазақтың данышпаны Абай бұл үш тапты ақыл, қайрат, жүрек деп атайды» - деп Абайға сілтеме жасайды.Ақын «Тоты құс түсті көбелек» өлеңінде өмірдің өтпелілігін «бәйшешек», «көбелек» символдық бейнелеулері арқылы аңдатады:

Адамзатқа не керек:

Сүймек, сезбек, кейімек,

Харекет қылмақ, жүгірмек,

Ақылмен ойлап сөйлемек, -

деп екінші тармақта - жүректі, үшінші тармақта – қайратты, төртіншіде – ақылды меңзейді. Абай осы үш қасиетті терең пайымдаумен бір де бірлікте, бір де әрқайсысының сипатын жеке бөліп түсіндіру арқылы үнемі жетілдіріп, уағыздап отырған. Адамзат тірлікті дәулет білмек, Ақыл таппақ, мал таппақ, адал жүрмек,-дейді. «Қартайдық қайғы ойладық, ұйқы сергек» өлеңіндегі - ақыл таппақ – ақыл ісі, мал таппақ – қайрат ісі, адал жүрмек – жүрек ісі екені айқын. Абай ақылдың қасиетіне де айрықша тоқталады. «Ер ісі ақылға ермек, бойды жеңбек», «ақыл керек, ес керек, мінез керек», «ары бар, ақылы бар, ұяты бар» «достық, қастық - бәрі де жүрек ісі, ар-ұяттың бір ақыл күзетшісі». Бойды жеңбек қайраты бар адамның жүрегі де таза болуға тиіс. Себебі «жүректің – ақыл суаты». Қарасөздерінде ақылға кенделіктің залалын: «Жоқ, бірлік ақылға бірлік, малға бірлік емес, өзің тірі болсаң да көкірегің өлі болса, ақыл табуға сөз ұға алмайсың (6 сөз), «...көңілдері көкте, көздері аспанда, адамдық, адалдық, ақыл, білім, ғылым – ешнәрсе малдан қымбат демейтін» пенделердің мінезі мен тірлігін сынау арқылы санамызға сіңіреді. (Ақын «ақыл» сөзін өлеңдерінде 64, қарасөздерінде 75 рет қолданады). Аталған қарасөзінде: үйрену, құдайға лайықты ғибадат қылу, өнер мен мал табу, бойды таза сақтау, күнәһарліктен, көрсеқызарлықпен, нәпсі мен шайтанның азғыруынан құтқару, бойдағы дертті жеңу үшін қайрат керектігін тарата түсіндіріп, «Әсемпаз болма әрнеге» өлеңінде ақыл қайрат, жүректің (әділет, шапқат – жүрек ісі) бірлігін терең таныта түседі:

Қайрат пен ақыл жол табар,

Қашқанға да қуғанға ,

Әділет, шафқат кімде бар,

Сол жарасар туғанға.

«... адамгершілікті, моральдық философияны барлық жайдан жоғары қойған» (М.Әуезов) ақынның «табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адамы» Сократтың «Өзін-өзі тани білген», қытайдың дао іліміндегі әбден жетілген адамы (совершенно мудрый человек), шығыс ойшылдары мен суфизмдегі камили инсани (камил – арабша – жетілген, инсан – парсыша – адам) кәміл адам. Хәкім Абай 38-қара сөзінде «белгілі жәуанмәртлік үш хәсләт бірлән болар деген, сидиқ кәрәм – шафағат болар. Ғақыл мағалұм дүр, ғылымның бір аты екендігі (сиддих, кәрәм, ғақыл – арабша - шындық, ақпейіл, ақыл) – Бұлар әр адамның бойында алла тәбәрәкә уатағала тахмин бар қылып жаратқан» деп түсіндіреді. Абайтанушы ғалым М.Мырзахметов Абайдың кәміл адам туралы ойларының жәуәнмәртлікпен сабақтасып жатқанын жан-жақты талдап, «жәуәнмәртлік негізі – адамгершілік» деген ой түйеді. (М.Мырзахметов Абайдың адамгерішілк мұраттары. А., 1993, 36 бет). Ұлы ойшыл ақыл, қайрат, жүрек,ғылым жайлы ой-танымдарын, толық адам сипаттарын төмендегі өлеңінде поэтикалық пайыммен терең түйіндейді:

Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек,

Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.

Тоқтаулылық, қалыпты шыдамдылық,

Бұл – қайраттан шығады, білсең керек.

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,

Сонда толық боласың елден бөлек.

Ақыл, қайрат, жүректің таласына төрелік айтатын «сол үшеуінің жөнін білмек - ғылым – алланың бір сипаты». Ақынның тұнық ойының тұңғиығында жатқан інжу-маржандарын жүрегіңнің түбіне терең бойламай қасиетін тани алмайсың. Абай жолы-ақын тыңнан салған жалғыз аяқ-соқпақ жол, соқтықпалы жерде мыңмен жалғыз алысып өткен жол, артына өлмейтін сөз, өшпейтін із қалдырған өнегелі жол. Абай даналығы – алдында бағыт көрсетер жол бастар соқпақ із жоқ сахарада, соқтықпалы жерде, мыңмен жалғыз алысып, жүріп кемел ой, кәміл сенімге жетіп, толық адамға, ұлттың ұлы тұлғасына айналуы, әлемдік әдебиет көшінің алдыңғы легінде көрінуі.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   А.Құнанбаев ІІ ТШЖ. А., 1986, 2002 ж
   
2. 
   Абай. Таңдамалы өлеңдер. А., 1985-174б.
   
3. 
   Абай энциклопедиясы. А., 1995ж
   
4. 
   Әуезов М. Абайтану дәрістері. А., 1995ж.
   
5. 
   Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан. А., 1978ж – 365б.
   
6. 
   Байтұрсынов А. Шығармалары. А., 1989ж – 226б.
   
7. 
   Есімов Ғ. Хәкім Абай. А., 1994-198б.
   
8. 
   Мырзахметов М.Абайтану тарихы. А., 1994ж – 192б.
   
9. 
   Мырзахметов М. Абай және шығыс. А., 1994-208 б.
   
10. 
    Мұхаметханов Қ. Абайдың ақын шәкірттері. IV ТШЖ. А.,1993ж -224б.
    
11. 
    Мұхаметханов Т. Абай мұрагерлері. А., 1995ж-208б.
    
12. 
    Сыздықова Р.Абайдың сөз өрнегі. А., 1995ж – 208б.
    
13. 
    Өмірәлиев Қ. Абай афоризмі. А., 1993ж- 128б.
    
14. 
    Омаров Д. Абайтану. А., 2002ж.
    
15. 
    Байғалиев Б. Абай өмірбаяны архив деректерінде. А., 2001ж.
    
16. 
    Ұлы Абайға адалдық. Жинақ. Семей., 2002ж.
    
17. 
    Абайды оқы таңырқа. Құр.:М.Мырзахметов. А., 1993ж.
    
18. 
    Абай және қазіргі заман.Жинақ. А., 1994ж.
    
19. 
    Ысмағұлов Ж. Абайдың ақындық тағылымы. А., 1994ж.
    

Армысы, Әз Наурыз

1. 
   жүргізуші : Армысыздар , аса құрметі "Әз Наурыз " мерекесіне жиналған, қауым!
   
2. 
   жүргізуші: Бүгін Көктем берекесі, жыл басы, ұлыстың ұлы күні Наурыз мерекесі!
   

Жетелеп жұмсақ самалын,

Келді Наурыз – жыл басы.

Күлімдеп қарап күміс күн,

Аспанның бүркіп пүліш түн.

Ұлы күні Ұлыстың,

Келді Наурыз – жыл басы!
Кезекті Сәнияның орындауында "Наурыз-думан" әніне берейік.

1. 
   шумақ қайырмасымен айтады.
   

Кел, наурызым, шық төріме думандат, 

Кернейлетіп қуанышты салтанат .

Мәз -мейрам боп құлпырады шартарап.

Бүгін шаттық ,қыздырыңдар думанды.

Ұлыс күні , барлығыңа. Қыдыр қонсын аралап.
Қашанда құт – береке орнасын деп,

Тойларда шашу шашу - салты елімнің.

Уа, халайық! Теріп ал несібіңді,

Қабыл болсын, жамағат, ақ тілеуің!

Көп шашайық шашуды,

Жауғандай кеп аспаннан нөсер жаңбыр.

Уа, жамағат, теріп ал несібіңді,

Ризығың болсын көл – көсір!

2 -жүргізуші:

"Ұлыс күні қазан толса,

Ол жылы ақ мол болар.

Ұлы кісіден бата алса,

Сонда олжалы жол болар".
Батаменен ел көгерер, жаңбырменен жер көгерер дегендей, бүгінгі қара шаңырағымызға қонақ болып кеп отырған Қызыр атамыздан бата сұрайық.

Қызыр ата! Бүгінгі думанға сонау алыстан ат арылтып, келгеніңізге орай ала келген ақ батаңыз бар болар. Мына халыққа ақ батаңызды беріңіз!

( Қызыр ата барлық жұртқа бата береді)
Қызыр ата:

Елдеріңнің іргесі берік болсын,

Жасқа құрмет, кәріге күтім болсын.

Сөздерің серттей берік болсын.

  Өмірлерің көңілді болсын.

  Қазақ елі атауы баршамызға,

 Мәңгілік ел болуға бастау болсын.

 Төрт түлік төлді болсын,

Теңгеміз құнды болсын. 

Пейілдерің кең болсын,

 Отбасына бақыт келсін,

 Таудай талап берсін,

Бармақтай бақ берсін.

Ұлыс оң болсын!

Қайда жүрсеңде жол болсын! Ал, халқым ,ата салтын ұмытпай,ұлыс тойын өткізіп жатқандарың өте жақсы. Ал,қане,ортаға өнерлеріңді салыңдар.

1-жүргізуші:Қыдыр атамның ақ батасына мың да бір алғыс!

2- жүргізуші:

Әдет-ғұрып, салт-дәстүрі қазақтың,
Жарасымды, ұнасымды, ғажап шың.
Ұмыт болған дәстүрлерді сақтайық,
Насихаттап, жаңартудан қашпайық.

Халқымыздың ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан « Біз шаншар» , "Қазан шегелеу" атты салт-дәстүрлерімізді тамашалауға шақырамыз.

1. 
   жүргізуші: Қазақтың салт –дәстүрлерінің бірі «біз шаншар». Еліміздің шығыс, оңтүстік жақтарында «елші » орнына осы «біз шаншар» салты қолданылады. Бір топ ер азамат бойжеткен қызы бар үйге түсе қалады. Қандай шаруамен жүргенін айтпайды, ел шаруасын, амандық білген болып, қонақасын ішіп аттанып кетеді. Әдеп бойынша ел ішінде бір топ адам былай жүрмейді. Келген кісілер үй иесінің қайрағын алып кетіп , біз шаншып кетеді.Олар кеткеннен кейін отағасы қайрағын іздейді. Сырмаққа шаншылған бізді көреді, қайрақтың жоғалғанын біледі. Бұл - «ұл ержетті, қыз бойжетті, бала бізде бар, қаса сұлу сізде бар, жекжат болайық» деген ишарат. Бір апта ішінде үй иелері қайрақты алуға бармаса, онад құда болуға келіскендіктерін білдіреді.
   

Әжесі: Әже, апа мен үйді жинастырып жүріп шаншулы біз тауып алдым, қараңызшы.

Ел шаруасын, амандық білген болып, қонақасын ішіп аттанып кеткенін енді түсіндім.... Салтымыз бойынша ел ішінде бір топ адам бұлай жүрмейді. Бізді шаншып ,қайрақты алып кеткені бұл «бізде ұл, сізде қыз бар» құда болайық дегенді білдіргені ғой, қызым.

Алатаудай арманы бар жүздеген.

Өзі өскен ұясына сыймастан,

Түзден бақыт іздейді екен қыз деген - деп бекер айтпаған болар.

Өздері жақсы танитын, әзіл-қалжыңы жарасқан адамдар бір-бірінің үйіне бас қосып, "осы үйдің қазанын шегелей келдік" дейді екен.  Қазан шегелеу - қонақ бола келдік деген ұғымды білдіреді. Жолдастарының үйіне Біз шаншып кетіпті дегенді естіп, жолдас –жоралары қонақ болып келеді.

• 
  Ассалаумағалейкум!
  

- Уағалейкумассалам! Сәлем бердік!

-Төрге шығыңыздар!

-Келіңіздер!

Біздің естуімізше, қыздарыңыз бой жетіп, ұзатылғалы жатыр дейді ғой.

Е, қарақтарым, өздерің білетіндей ауылда сөз жатпайды ғой. «Біз шаншыды» дегенді естіп, "Осы үйдің қазанын шегелей келдік".

«Қазан шегелеу» үлкен тойдың , қуаныштың басы болсын.

Апасы : Рахмет, айтқандарыңыз келсін.Жоғары шығыңыздар.

Әжесі:

• 
  Ағайынның азары болса да , безері жоқ деген.Алтын тонның болмағанмен ,жаға менен жең керек. Асқан батыр болсаң да ағайын мен ел керек деген екен. «Құтты қонақ келсе,қой егіз табады»- дегендей. "Жақсы болды ғой, қазан шегелегіш шебер іздеп отыр едік . Қош келдіңіздер.
  

Қарашы қазақ еліме,

Қарашы қазақ жеріме,

Кең өлке - Сарыарқасы,

Береке, дән алқасы.

Мереке, ән алқасы -дегендей, Қазақ «қазақ» деген атын осы кезге дейін қазақи салт- дәстүрлерімен , той –мереке, тағы басқа да жол – жосындарымен талай елді таң қалдырған.Бүгінгі күнде қазақ елінің Дәстүрі өз жалғасын табуда. Ата дәстүр мәңгілік өлмейді.

Өздік жұмыс

І. Жансүгіров "Күй" поэмасы

( Мәтінді интерпретациялау)

Орындаған : Алматы облысы Алакөл ауданы Қабанбай ауылы

Мектепке дейінгі шағын орталығы бар мемлекеттік мекемесінің

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Кыяхметова Л.А

Ілияс Жансүгіровтың "Күй" поэмасын интерпретациялау

Матайда қазақтағы қобызшызшыдан қалған соңғы тұяғы - Молықбай шал. Молықбай шалдың тіпті маймаңдаған бақайшағына дейін жорға еді.Аман текше, ала қарлы жайлауда қарлатып, жаңбырлатып нөсер жауын төксе де, тоқсыртып, кәрі аршаны маздатып жаққан қобызшының үйіне келіп, қобызының үнін естуге құмартқан жандар да көп болатын. Соның ішінде біз де аталап, жалынып, атамызға қобыздан құздың күйін , мұздың күйін тартып беруін өтініп, қолқа салатынбыз. Ішкен қымызы мас етіп, маужыратқаннан кейін , көңілі көтеріліп, шабыты келген Молықбай шал: " Қане балам, қобызымды әпер! " деп, өзі де көп жалындырмайтын.Молықбай шал күйді шерткенде күй толықсып, өжет болып, кейде долыдай албытсынып, кейде паң ,кейде сергітер сергек тұлпардың шабысындай өткір болып естіледі. Қобызшының тартқан зарлы, ащы күйлері тас бұлақтың суындай лақылдатып, біресе жүректі шымырлатып, біресе көңілді тербейді.

Күйді шертіп отырып, самайындағы терді бір сыпырып, демала бергенде , тағы да қолқалау басталды. Бұл жолғы халықтың өтініші "Бозінген" күйі еді. Күй шертпес бұрын күйдің шығу тарихына байланысты аңызды бастап кетіп, арасында сол аңыздан туған "Бозінгенді" боздататын еді. Молықбай шал ертегісінің мазмұны былай өрбиді.

"Баяғы атам заманында Бағлан деген бай болыпты. Арқа оттап, асқар жайлап, құм күзеген қыстауы -Амударияның аяғында орын тепкен еді.Сол уақытта өзге түйеге ұқсамаған бір боз тайлақ болыпты. Ол бурасына , енесіне тартпаған өренде ,өлкеде жоқ айуан екен. Сондықтан болар ,туғаннан бай -бәйбіше оны ардақтап, оның жолына мал айтуға дайын еді. Су ішсе де , қырға кетсе де, шөбін жесе де, оның иелері "Тіл -көзден сақтай гөр"- деп сыйыныпты. Қырдың түні тұмандатып батқанда, бұлаң қаққан Сырдың суы қатқанда, күл көрпе, қорда төсек төсеп, қолға байлап, үкілеп, қара таспен тұмарлатыпты. Түкірігің жерге түспей, қыстың күні шұнаң қаққан аязда жабыла жүріп,Самарқанның жібегімен жабулап ,күтіп баққан екен. Күннен күн , аптадан ай,айлар өтіпті. Бозінген төлежіп, түгі түлеп, боталайтын уақыты жетіп, алтын басты,күміс бота дүние есігін ашыпты. Бозінгеннің боталағанын бай -дағы, бақташы да білмей қалыпты. Бозінгенді олармен бірге аңдып жүрген ұры ботаны ұрлап, аулаққа буып тастап, енесін керуенге әкеліп сатып жіберіпті.Апақ -сапақта сауда біткен уақытта інгенді керуен тіркеп жүріп кеткен екен. Бозінген артына қарай -қарай , боздай -боздай қоңыр түнді күңірентіп кете барды.Боздаған ботасына зар илеген Бозінгеннің өзендей сорғалаған екі көзінің жасы төрт табан құмды қосып, нан илеуге жарағандай. Сонымен бірге боздаған Бозінгеннің үні қара жерді күңірентті. Бозінгеннің күңіренген дауысынан аспанда қаңқылдаған қаз бен қу,тұнжырап жиде, жыңғыл үндемей, көкте күйінген жұлдыз, жылаған жел тына қалғандай күйге енді. Бұл керуенге бозінгенмен бірге құлдыққа адам да сатылып бара жатыр.Осындай күйге түсіп, сатылған, саудаланған құл да ашулы. Ботасынан айырылған бұл да ашулы. Біреуі -сана сезімі жетілеген адам, біреуі - ессіз айуан. Бірақ бұлар бір -бірін түсіне ме екен? Кім білсін. Бозінген тіл білмесе де құлға қарап , телміріп "Неткен қатал шіркін" дегендей зарын төгуде.

" Ей ,құл , сенің менен артықшылығың: тіл білесің . Тіліңнің пайдасы не? Екеуміздің жайымыз бір . Босанайын , Бұйдамды қи! Мін арқама, қайтайық жүр!" Бұл зарына құл құлақ түрсін бе? Әй, қайдам. Адамзаттың бір артық жері тіл біледі. Ал, тіл білгеннің пайдасы не ? Екеуінің барар жолы бір болатын .

Құл айдап, түн жамылып , інген зарлап, керуен кете береген Үргеншіге ...." деп, күйші отырушы еді зары деп Бозінгеннің күйін тартып....

Жан көңіліңді тебірентер түйенің күйін тартқан кезде, біздер құм кезіп, түзде безіп жүріп ерекше ықыласпен тыңдайтынбыз.Бұл күйдің сарыны кеш батып, қозы жамыраған уақытта аяқталушы еді. "Інген зары " қобыздан сонда ғана үзілген еді.

Молықбай шал осындай ертегі айтып, қобызға "Бозінген " деп зар қосқан екен.

Молықбай шалдың ертегісі жанды улап, жүрегіңе жара салардай күй кешкізеді.

Пайдаланылған әдебиетт :
Ілияс Жансүгіровтың "Күй " поэмасының желісі бойынша жалпы білім беретін 5-сыныбына араналған оқулық

Алматы ,Атамұра 2010жыл, 156-159 бет

---------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------

ойлайсың?

----------------------------------------------------------------------------

4. Дүниеге келген ботаның ерекшелігі неде?

----------------------------------------------------------------------------

5. Бозінгеннің қоңыр түнді күңірентудегі себебі не деп ойлайсың?

----------------------------------------------------------------------------

І. Сабақтың тақырыбы: Сөйлем мүшелері бойынша өткенді қайталау

ІІ.Сабақтың мақсаты: а) Сөйлеу мүшелері туралы түсінік беру,олардың грамматикалық

белгілерін меңгерту,негізгі мәселелерді қайта жаңғырту,

қызығушылығын ояту;

ә) Өз бетінше ізденуге ,ойлау қабілетін арттыруға ықпал ету,өз

ойын еркін жеткізуге баулу,жылдам жауап беруге жаттықтыру;

б) Мақал - мәтел арқылы оқушылардың рухани байлығын

қалыптастыру,адамгершілікке тәрбиелеу

ІІІ. Сабақтың түрі: жарыс ( оқушыларды екі топқа бөліп, аукцион сабағын өткізу

арқылы өткен тақырыптарды қайталап,қорытындылау).

ІҮ. Сабақтың әдісі: Топтастыру,сұрақ –жауап,ізденушілік, талдау.

Ү. Көрнекілік: интерактивті тақта

ҮІ. Пәнаралық байланыс : әдебиет ,математика, әдеп.

Сабақтың барысы

І. Ұйымдастыру . Оқушылармен амандасу,оларды түгендеп,сабақтың мақсатын хабарлау,оқушыларды топқа бөлу,бір –бірінің жауабын тыңдауды, бағалауды ескерту.

Сабақтың барысы төрт кезеңнен тұрады.

Бірінші кезең: «талдау – табыс кілті»Оқушыларды екі топқа бөлу, сөйлдемдер беріп, талдату.

Екінші кезең І топ - «білгіштер».Оларға талдауға берілетін бастауышқа байланысты сөйлемдер.

1. 
   Құрмаш ( кім?) бұл сөзге көнбеді. (Зат есімнен жасалып тұр)
   
2. 
   Екеуі (кім?) қайтадан Қарадырға бет қойды. (сан есім)
   
3. 
   Бүгін бұлар ( кімдер?) Қарашоқыдағы күнкенің ауылына да жетпек. (сілтеу есімдігі)
   

1. 
   Ол -күзетші жас жігіт Кәріпжан айтқан ән .(бастауыш ІІІ жақтағы жіктеу есімдігінен, баяндауыш зат есімнен жасалып тұр)
   
2. 
   бес жердегі бес –жиырма бес .(бастауыш та ,баяндауыш та сан есімнен жасалып тұр)
   

ІІ топ –«Тапқыштар». Оларға талдауға берілетін баяндауышқа байланысты сөйлемдер.

1. 
   Енді кішкене жүрсек ,өтіп те кетеміз. (Етістіктен жасалған).
   
2. 
   Сиыр –төрт жүз, жылқы - мың үш жүз.( сан есімнен жасалған)
   
3. 
   Жүрісте, отырыста Құнанбай әлі тіп –тік. (сын есім)
   

1.Қуаты –ақындық, үміті –халық .(бастауыш та , баяндауыш та зат есімнен жасалып тұр .

2.Бұл –Бәкен . (бастауыш сілтеу есімдігінен,баяндауыш - зат есімнен жасалып тұр)

Қосымша қойылатын сұрақтар баяндауыш тың анықтамасы, олардың жасалу жолдарын сұрау.

Екінші кезең: «Кім көп біледі?»Мақал –мәтел айтудан жарыс

Бірінші топ.

1. 
   Алып (анадан) туады. 2.Ұстазыңды үлы әкеңдей (сыйла)
   

5. (Отан үшін) отқа түс күймейсің.

Екінші топқа

1. 
   Шешен кісі (сөз)бастар, адал кісі (ел) бастар.
   
2. 
   Жақсының (ашуы) жібек орамал кепкенше.
   
3. 
   Ат сүрінбей (жер)танымас. 4. (әдепті ) бала –арла бала,(әдепсіз) бала сорлы бала.
   
4. 
   (оқу) –білім бұлағы, (білім ) - өмір шырағы.
   

-Сынақ өткізу барысында сұрақтың екі жауабын, яғни «иә»немесе «жоқ »деп жауап бересіңдер.бұл кезеңге тек қана екі топтың басшылары қатысады.

Сұрақтар.

1. шылау сөйлем мүшесі бола ала ма? (жоқ) 2. Бастауыш кім,не деген сұраққа жауап береді.(иә). 3. Анықтауыш - сөйлемнің тұрлаулы мүшесі (жоқ) 4. Баяндауыш сөйлемнің тұрлаулы мүшесі (иә). 5. –ның –нің ілік септігінің жалғауы. (иә). 6. Мен ,сол ,ол, біздер жіктеу есімдігі (иә). 7. ма,ме, -ше сұраулық шылаулар (иә). 8. Лепті сөйлем қызметіне қарай негізгі, жетек, анықтауыштық болып бөлінеді. (жоқ) 9.Биылғы күн салқын - Бұл құрмалас сөйлем. (жоқ) 10. «У» тұйық етістік жасаушы жұрнақ. (иә)

Төртінші кезең: Сөйлемдерді сипаттап,талдау.

Сөйлемдерді мағынасына қарай ажыратыңдар.

1.Ей,сен бала, директордың шопыры емессің бе? Сипаты: сұраулы ,негізгі .

2. Құлайды! - деп айқайлайды. Сипаты :лепті,интонация арқылы жасалған.

3. Сен енгізші, осы ұсынысты, Осыны да айта баршы. Сипаты: бұйрықты,- шы,-ші. жұрнағы арқылы өтініш формасында жасалған.

4. Кішпейілділіктен қорлық көрген адамды естіген де, көрген де емеспін. Сипаты: хабарлы .

Сөйлемдердегі тұрлаулы мүшелерді тауып,қай сөз табынан жасалғанын анықтаңдар.

1. 
   Рахима бұған бірнеше рет ескерту жасады. Рахима – дара бастауыш , зат есім;
   

2. 
   Көмір қазушылар ауылда бір жұмадай жатты. Көмір қазушылар – күрделі бастауыш, жатты – дара баяндауыш.
   

1. 
   үлкен үйден дәм татып келу – борыш.
   
2. 
   Шетінен көшіріп жатқаны – кішкене молда жіберген « татьяна хаты».
   

-Сөйлем мүшелерін тіл білімінің қай саласы реттейді екен. ( синтаксис)

-Сөйлем мағынасына қарай нешеге бөлінеді? ( 4:хабарлы ,сұраулы ,лепті, бұйрықты.)

-Сөйлем мүшелері құрылысына қарай нешеге бөлінеді ? (3: дара ,күрделі, үйірлі.)

-Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін атаңдар . Бастауыш пен баяндауыштың сөйлемдегі қызметі қандай?

Бағалау .Сабаққа қатысулары бойынша әр оқушыны бағалау

Үйге : Адамгершілік,имандылық тақырыбына байланысты даналық сөздер тауып жазу