Алматы «Сардар» баспа үйі

174
мəнінде  қолданылған.  Қара  сөзінің  “үлкен”, “басты”, “негізгі”  мəнінде 
қолданылып  тұрғанын  ескерсек,  Қаратұрық  атауы  “үлкен  тұрақ,  қор-
ған” деген мəнге ие болады.
ҚАРҚАРА. Қарқара атауының шығуы жөніндегі халық аңызының 
бірінде: “Жер  жəне  өзен  аты.  Сол  жерде  қарқара  деген  құс  болған, 
сонымен байланысты қойылған”, - дейді. Академик В.В.Радлов: “Қарқара 
сөзінің  қазақ,  қырғыз  тілдерінде  құс  атауы  ретінде  кездесетінін,  оның 
орыс  тіліндегі  атауы  цапля  екенін  айта  келіп,  осы  құстың  қауырсынын 
қадаған  қыздардың  бас  киімі  қарқара  аталады,  осы  атау  кейіннен 
тау  атауына  негіз  болған”  деп  жазады  [РадСл, 190 ]. Қарқара  атауы 
тек  Жетісу  өлкесінде  ғана  емес,  Қарағанды  облысында,  Қырғызстан 
Республикасында,  Монғолияда  тау  аты  ретінде  кездеседі.  Атау  “үлкен, 
биік”, “асқақ”, “заңғар”, “алып  тау”  деген  мағынаға  ие  екені  оның 
жағырапиялық сипатына толық сай келеді.
ҚАСТЕК.  Т.Жанұзақ: “Кавказдағы  Казбек  тауы  атындағы  Каз, 
Каспий  қаласы  атындағы  Қаз  сөздері  бір  түбірден  өрбігендей.  Бұл 
сөздер жай сөз емес, ерте кездерде тайпа, ел аттары болса керек. Соған 
қарағанда,  Казбек - «Каз  биігі»,  Каспий – “Кас  теңізі”,  Қастек – “қас 
биігі”. Бұл соңғы атаудағы тек сөзі түркі тілдерінде ерте заманнан “биік” 
мəнінде  қолданылған.  Оған  тіліміздегі  тау  текшесі  тіркесіндегі  текше 
сөзі де толық дəлел” дегенді айтады.
ҚОРДАЙ.  Е.Қойшыбаев  пен  Ə.Абрахмановтың  пікірлерін  саралай 
келіп,: “тау”  мағынасындағы  дай  (дей,  дой,  тау,  тей,  тау,  тоу,  ту,  т.б.) 
формасы  мен  қар//қор//хөр  (түркі-монғол  сөзі  (снег))  тұтасуынан  Қор-
дай атауы қалыптасқан. Көне мағынасы: «қарлытау» (асу).
ЛЕП.  Бұл  атауға  негіз  болған  леп  сөзін  А.Əбдірахманов  Лепсі 
өзенінің атына қатысты талдай келе, осы екі атаудағы леп сөздерінің тү-
бірі  лап  екендігін  дəлелдеуге  тырысады: «Өткен  ғасырдың  аяқ  кезінде 
лап су аталғаны жайлы В.А.Аристов еңбегінде мағлұмат бар дей келіп, 
атаудың бірінші сыңарының түбірі леп емес, сол нұсқада айтылғандай лап, 
одан Лапсу>Лепсу> Лепсі түрлерінде өзгеріске түскен» деген болатын. 
Лап, лапа, лаба сөздерінің иран жəне түркі тілдерінде қолданылады. 
ОЙЫЛ. Е.Қойшыбаевтың пікірінше, атау түркі тілдеріндегі ой сө-
зіне  -ыл  жұрнағын  қосу  арқылы  жасалған.  Бірақ  ой  сөзі  етістік  тұлға-
сында  емес,  зат  есімдік  тұлға,  атап  айтқанда,  шор  тіліндегі  ойғаш 
“котловина”,  кач,  қойбол,  сағай  тілдеріндегі  оймақ  “низменность”, 
ұйғыр тіліндегі ойман “углубление”, шор тіліндегі ойыс “низменность”, 

175
башқұрт  тіліндегі  уйыл  “долина”  тұлғалары  пара-пар;  жəне  ойыл 
атауындағы  -ыл  жұрнағы,  профессор  А.Ысқақов  келтіргендей,  қазақ 
тілінде  есімдер  мен  етістік  тудыратын  омонимдес  жұрнақтардың  бірі. 
Мəселен, “… тіліміздегі  қаңқыл,  жарқыл,  жалтыл,  батыл  тұлғалары 
белгілі  бір  сөз  тобына  ғана  емес,  бірнеше  грамматикалық  категорияға 
ортақ, нағыз омоним форма екендігі айқын кəрінеді.”
ТАЛАС.  А.Əбдірахманов: «атау  этимологиясының  кескіні  мына-
дай: талай//далай (түркі-монғол тілдеріне ортақ «су», «өзен» деген сөз) 
+  с  (түркі-монғол  тілдеріндегі  көптік  мағынаны  білдіретін  көне  жұр-
нақ) – деген пікірді айтады.
ТЕКЕС.  Шоқан  Уəлиханов  “Қашқарға  сапар”  атты  еңбегінде  осы 
өзеннен  өткен  кезде  “Теріс  аққан”  өзені  деп  атаған.  Т.Жанұзақтың 
пікірінше,  атаудың  бірінші  сыңарындағы  тек  сөзі  Қастек,  Дегерес 
атауларындағы  тег,  дег  “тау”  сөзінің  ертеде  айтылған  жіңішке 
тұлғасымен тектес. Ал атаудың екінші сыңарындағы - ес тұлғасы орал-
алтай тілдерінде – “су”, “өзен” мəніндегі сөз. Демек, Текес – “тау суы, тау 
өзені” мағынасында қойылған атау деп қарауға болады.
ТОЛАҒАЙ.  Толағай  сөзі  монғол-түркі  тілдерінде  кеңінен  қол-
данылатын географиялық термин. Қазақстан, Монғолия жəне басқа түр-
кі-монғол  тілдер  территорияларында  көптеген  топонимдер  құрамында 
жиі ұшырайды: Шығыс Қазақстанда Толағай, Ақтолағай, Көнектолағай, 
Жетімтолағай,  Монғол  Халық  республикасында  Баян – толгой  т.б. 
атаулар  бар.  Монғол-бурят  тілінде  толағай  сөзімен  түбірлес  мəндес 
толгой сөзінің тікелей мағынасы - “бас”. Ал топонимикада “төбе, шың” 
дегенді аңғартады (Мурзаев, 19). Ғ.Қоңқашбаев (1959) Толагай топонимін 
монғол  тілінен  енгендігін  растап, “шоқы,  жекетұрған  биік  тау”  десе, 
ал  Əбдірахманов (1975) қазақ  тіліндегі  жер  аттарында  толағай  сөзінің 
монғол тіліндегі “шоқы, биік, төбе, тау деген екінші мағынасын сақта-
ған”  дейді.  Е.Қойшыбаев (1985) “толағай  сөзінің  туынды  сын  есім 
тұлғасын  қалыптасқан  түркі  тілдеріндегі  толу,  қаз.  арх.  толы-ғай – 
прогрессивті ассимиляция түріндегі сөз екені анықталады”, - деп жазды. 
Жоғарыдағы  пікірлерді  қорыта  келе  Т.Жанұзақ: “Толағай  топонимінің 
шығу  төркінін  жоғарыдағы  авторлар  айтқандай  монғол-бурят  тілдерін-
дегі  толғой  сөзімен  мағыналас,  бірақ  фонетикалық  өзгеріске  ұшырап, 
қазақ тіліне бейімделген. Топонимикалық мағынасы: “төбе, шоқы, биік, тау”. 

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: