Алматы «Сардар» баспа үйі
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
дискриптор 2 четверть, -86280773 (1), 7029
| КӨК ИНЕ Көк сөзі қолөнер бұйымдарына қатысты жұмсалғанда
заттың түр-түсі мағынасынан кеңірек‚ кейде өзгеше мағынаны аңғар- тады. Мəселен‚ халық тілінде көк бояуға бояп‚ жылтыратқан өте сапалы былғары көксауыр делінеді. Осындай былғарыдан тігілген етікті түсіне қарай көк етік‚ көксауыр етік деп айту қалыптасқан. Əйтсе, де көк сөзі үнемі түр-түсті білдіре бермейді. Мысалы‚ кереге көктейтін қайыс таспаны көк десек‚ бұл “көктеу”‚ “көктеп тігу” ұғымымен байланысты. Тілімізде “Көк темір көре өлтірмес”‚ “Көк кірсін‚ қызыл шықсын” деген көне мақал мен ант‚ қарғыс мағынасындағы сөз тіркесі сақталған. Алғашқы мақал “қаруың болса‚ көре - тұра өлмессің” дегенді‚ кейінгі сөз орамы “сөзің өтірік болса‚ денеңе найза қадалып‚ қаның судай ақсын” 140 деген қарғысты‚ болмаса “қару тиіп мерт болғанша‚ жанымды аямай- мын” деген сертті білдіреді. Көк сөзі өсіресе қару-жараққа байланысты “темір”‚ “болат”‚ “металл” мағынасында халық ауыз əдебиеті үлгіле- рінде жиі кездседі. Көк сүңгі–«жебесі болаттан соғылған сүңгі»‚ көк семсер – «əбден суарылған темір семсер». Қырғыз тілінде де темірді‚ болатты көк темір деп атаған [КиргРС]. Батырлар жырынан ақ балдақ‚ көк балдақ деген атауларды жиі кездестіруге болады. (Сандықта бар көк балдақ‚ Темір мен тасқа қарымас). Мұндағы темір мен тасқа майырылмайтын көк балдақ - көк түсті қылыш емес‚ болат қылыш. Сондықтан да көк ине дегендегі көк те түр-түске емес‚ ол жасалған берік металға байланысты қолданылған сөз болып шығады. Қорыта айтқанда‚ көк ине атауы бұрын темірден‚ болаттын жасал- ған инені ағаш‚ сүйек инеден аыратып көрсету үшін қолданылған да‚ кейінгі замандарда иненің жаппай металдан жасалуына байланысты о бастағы мағынасы күңгірттенген “көмескі” сөзге айналған [24]. ЖҮЗ А.Габэннің неміс тілінде жазылған “Алттүркише граматик” (көне түрік грамматикасы) дейтін еңбегінде “иүз” сөзі немісше “Глиед” деп түсіндірілген. Глиед – неміс тілінде «звено» (цепи)‚ «сустав»‚ «поколение» дегенді білдіреді. Көнетүркілік осы “иүз” лексемасы түркі тілінде ғана емес‚ тіпті финно-угор тілдерінен де кездеседі. Мысалы: тува‚ хакас‚ урянхай жəне сойот тілдеріндегі чүс‚ йүс пен фин‚ эстон тілдеріндегі йесе‚ йесен‚ «буын» (“сустав”) мығынасында қолданылады. Ал удмурдтардың йоз‚ комилердің йөзви зат есімдері «буын» (“сустав”) мəнін ғана емес‚ “клено”‚ “звено” ұғымын да білдіреді. Осы келтірілген деректер қазақ тілінде Ұлы жүз‚ Орта жүз‚ Кіші жүз тіркестеріндегі жүз зат есімінің «сустав»‚ «колено»‚ «звено» (цепи)” мағынасындағы көне түрік сөзі екеніне толық дəлел бола алады. Қолға салатын жəне жүзік атауы да сол “буын” мағынасын білдіретін көне түріктің “иуз” –«жүз» түбірінен жасалған. Демек Ұлы жүз‚ Орта жүз‚ Кіші жүз дегендердегі жүз бен жүзік туынды зат есіміндегі жүз түбірі – екеуі бір тектес‚ ұялас сөздер [25]. ҚОЛАҢСА түсіндірме сөздікте “қолтықтан терлегенде шығатын жағымсыз сасық иіс” деп анықтама берілген [ҚТТС І‚ 293б.]. Ал‚ “Батырлар жыры” (1990‚ 5-кітап) жинағында қолаңса сөзін “қуыс таға” деп түсіндірген. Осы кітаптың 198-бетінде қолаңса–«жылқы- 141 ның жіліншігіндегі кішкене жұқа тұяқ» деп түсіндіріледі. Л.Будаговтың аталған сөздігінде қолаңса сөзіне “аттың алдыңғы аяқтарының ішкі жақ жіліншегінде болатын сүйел төрізді дөңгелектеу келген қатты без” деп түсіндірме берілген. Бұл бездің (мүйізгектің) жануарлардың зат алмасу‚ тер шығару төрізді физиологиялық күйіне өсер ететін қызметі болуға тиіс. Ал түсіндірме сөздікте қолаңсаға “жағымсыз иіс” деп берілген анықтама бұл сөздің ауыспалы мағынасын білдіреді. жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|