Мазмұны
Кіріспе....................................................................................................................4
1 «Алпамыс батыр» жырының зерттелу шежіресі...........................................11
1.1 Жырдың жиналуы мен зерттелуі.................................................................11
1.2 «Алпамыс батыр» жырының түркі халықтарындағы нұсқалары.............28
1.3. Қазақтың батырлар жырындағы сәйкес мотивтер...................................34
2 «Алпамыс батыр» жырының құрылысы, сюжеттік ерекшеліктері.............40
2.1 Жырдың тарихи негіздері.............................................................................40
2.2 Эпикалық мұрадағы кейіпкерлер бейнесі...................................................46
2.3 Жырдың сөз көркемдігі мен тіл өрнегі.......................................................57
2.4 «Алпамыс батыр» және «Қозы Көрпеш – Баян сұлу»
эпостарындағы ортақ желілер............................................................................63
Қорытынды..........................................................................................................68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі......................................................................72
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқы ғасырлар бойында адамзаттың рухани қазынасын байытарлық аса қымбат фольклорлық мұра жаратты. Сол мұраның бір ғана саласы – эпостың өзі сыры терең, көркемдігі кемел, мақтаныш тұтарлық, мәні мен сәнін таусып айтып болмастай байлығымыз. Эпос – сахараның сансыз ақыны мен жырауы, жыршысы салып кеткен өрнегі өшпес, бояуы болғын тартпас, сыны кетпес ескерткішіміз. Эпикалық жырлардан тарихтың ұзақ жолының елесі, халықтың бастан кешкен тіршілік, күрес тәжірибесіне берген бағасы, жақсылық пен жамандық, биіктік пен пәктік, қымбат пен арзан, пәктік, мәрттік, адалдық, зұлымдық туралы даналық тұжырымы танылады. Эпос өмірдің ұсақ-түйегін тәптіштемейтін, қандай құбылыстың да қасиетін ірі, таза, табиғи өлшеммен таразыға салатын талғампаз да асқақ өнер мүлкі.
Қазақтың қаһармандық эпосы өзінің көл-көсір молдығымен де, көркемдік-эстетикалық қуат-тегеурінімен де, тарихи деректілігімен де халқымыздың рухани болмысында айрықша орын алады.
Міне осындай батырлық жырлардың бірі, «Алпамыс батыр» қазақ елінде ерте заманнан келе жатқан халықтың сүйіп, құмарлана тыңдайтын, әртүрлі вариант, версиялары көп эпостың бірі. Қазақ халқына көп тараған басқа эпостардан «Алпамыстың» бір ерекшелігі, бұл тек қазақта ғана емес, түрік тілдес елдердің көпшілігінде-ақ бар. Мыңдаған жылдық тарихы бар қаһармандық эпостың көркемдік бітімі сан-алуан құпияға, өрнек-иірімдерге толы. Біз «Алпамыс батыр» жыры түркі халықтарының фольклорлық мұрасы» атты диссертациялық жұмысымызда дәуір мен дәстүр, тарихи шындық пен оның көркемдік шешімі, сюжет пен бейнелеу тәсілдері сияқты поэтиканың толымды мәселелерін тұтастай жүйелі құбылыс ретінде арнайы қарастыруды мақсат еттік. Біз үшін поэтика ғылымының зерттеу әдіс-тәсілі емес, ол ең алдымен шығарманың көркемдік болмыс-бітімінің жиытығы.
Біздің осы диссертациялық жұмысымыздың болашақ студенттерге, ғылымға аз да болса пайдасы бар деп ойлаймыз. Мұнымыз асыра айтқандық бола қоймас. Жырдағы адамдардың тағдыр талайы, өткен өмірдің сәулесі біздің жұмысымыздың негізгі арқауы болмақ. Жырдағы негізгі қаһармандар Алпамыс, Гүлбаршын, Байшұбар батырлық пәктік пен тазалықтың үлгі-өнегесі болса, Ұлтан, Мыстан, Тайшыхан, Қаражан т.б. қатыгездіктің бейнесі ретінде ерекшелінеді. Осының бәрі эпос сюжеті арқылы өзінше өрнек тапқан. Оның сырын түсіну мен түйсіну арнайы сөз етуді тілейді. Біздің іс-әрекетіміз осы бағытта еңбектену болмақ.
Эпос дәстүрі ешқашан да тарихи оқиғаларды, нақтылы жер-су, ру атауларын айна-қатесіз қуалап отырмайды. Ол негізінен, тұтас дәуірдің, қала берді тұтас тарихтың ғана бейнесін жасайды. Жыраулар игерген жалпы эпикалық дәстүрдің қоры бірер эпос көлемінен әлдеқайда кең.
Эпикалық дәстүр – жыр шығарушының құлашты кең жазуына мүмкіндік беретін тірегі. Дәстүр көркемдік әдіс-тәсілдерге, жыр тудыруға тиесілі болса, оның шындықты бейнелеу жолдары дәуір арқылы көршеді. Дәстүр – тарихи қалыптасқан көркемдік жүйе. «Алпамыс», «Қобыланды» сияқты жыр нұсқауларында жеке рулардың тіршілігін жырға қосумен біріе ру батырының да өмір жолын кеңірек суреттеу басым.
Батырдың туу мотивінен бастап, оның ерлік жолы, сан түрлі оқиғамен өріліп отырады. Алғашқы ерлік қалыңдық іздеумен байланысты болса, онан кейінгі батырдың жорықтары ел қорғау, жау елінде түрлі қиын-қыстау оқиғаларды бастан кешіру түрінде жырланады. Атап айтқанда, мұнда батырдың ұзақ өмірбаяндық жолына баса назар аударылады. Батырдың ел-жұрты, ғажайып дүниеғе келуі, ат таңдауы, қалыңдық іздеуі, сол жолда бәсекелеспен алысуы (қыз алу үшін түрлі ерлік шарттарды орындау), сыртқы жауға аттану, жыр қолында тұтқында болу, өз елін азат егу, батыр әкенің ерлігін ары қарай баласы жалғастыру сияқты оқиғалардың әрқайсысы кеңінен баяндалып, сюжеттің өзінше жеке-жеке аяқталған бөліктері ретінде суреттеледі. Батырдың жолға шығып, онан қайтып оралуы дүркін-дүркін қайталанады. Батыр жаудың небір әсем шаһарларын, биік мұнаралы бекіністерін, бау-бақшалы сарайларын шауып алғанымен, онда тұрақтап қалмайды, аяғында сол баяғы көшпелі тіршілікке қайтып оралады.
Эпос логикасына салғанда, отырықшы, кентті жерде сұлу қыз үшін, болмаса билік үшін қалып қойған батырдың әрекетін түсіну қиіп. Жауды жеңсе де оның сол елде қалып қоюы сатқындықпен барабар. Ол көшпелі тіршілікке қайтып оралуы керек.
Эпос оқиғасы белгілі бір жерден басталып, сол жерде аяқталады. Көшіп-қонып, мал баққан елдің ортасынан шыққан батыр талай ерлік жасап, соңында бейбіт кәсібіне қайта оралады. Қай батыр болса да соңында жауды жеңіп, елін байлыққа кенелтеді. Жоқшылық көрген батыр да, оның жұпыны елі де ерліктің арқасында жақсы заманға жетеді.
Жырда әлеуметтік топтың өкілдері шоғырланып көрінетін эпизодтар сюжеттің белсенді іс-әрекеттен тыс бөліктерінде, бейбіт тіршілікті бейнелейтін тұстарында көрінеді. Осындай эпизодтардың ең бастысы – тойды суреттеу. Той көбіне жыр басында болашақ батырдың дүниеге келген қуанышына берілсе, жыр соңында батырдың жауды жеңіп, ата-анасы, сүйген жарымен қайта табысу оқиғасына байланысты жасалады. Батырлар ерлігінің соңы қашанда той-думанмен аяқталады. Кейде батыр алыста жатқан жауды өзі іздеп шығады. Оның бір себебі жас батыр өзінің ерлігін, күш-қайратын алғаш сынап көру, өз жерінен емес, алыстан тоят іздеу болса, екінші бір себебі дұшпан есебінен кем-кетікті толтыру, аш-арықты тойындыру.
Батырлардың дұшпан еліне жол тарту себебі әрқалай жағдайға байланысты. Бір тобында атастырған, болмаса түсінде көрген қызды іздеу, бір парасында қатар жатқан туыс руларды құтқару, енді біразында жауда өлген әке, ағайын кегін қайтару, кейде қалмақ ханы шақырған жерге соғысқа бару сияқты болып келеді.
Батырдың алғашқы ерлігі де, кейінгі жорықтары да көбіне жол жүрумен байланысты. Мысалы, «Алпамыс» жырын алатын болсақ, мұнда Алпамыстың батырлық іске бел байлаған сапары Гүлбаршынды іздеп шығуынан басталады. Өзіне жар-жолдас, қалыңдық іздеп шығу, бұл жолда әртүрлі ерлік істер жасап, батырлық сыннан өту – дүние жүзіндегі эпостық шығармалардың көбінде кездесетін жай.
Алпамыстың мықты батыр екендігі алғаш рет Қаражанмен кездескен жерде байқалады. Қаражан секілді мықтыны жеңген Алпамыс кейіннен тағы бірнеше батырлық өнер көрсетеді. Жырда Алпамыс өз кезінің үлгі еткен сүйкімді батыры, елдің ері болып суреттелген.
Сол сияқты «Қобыланды батыр» жырында жыршылар Қобыландының ел қорғаудағы батырлық образын да бірден туғызбайды. Олар Қобыландының ерлік істерін әр әңгімеде, әр жағдайда бір суреттей отырып, халқына қорған болған, басқыншы жауларға қарсы асқан ерлікпен соғысып, жауын жеңген батырдың образын жасайды. Ең алдымен батырдың не себепті ерлік көрсетуге тиісті екендігі айтылады. Бұл себеп батырдың халқы, Отаны болады. Бәрінен де қымбатты өз Отаны, өз халқы деп білген, оны басқыншы жаудан қорғап алу – халық үшін туған батырдың басты борышы екенін түсінген Қобыланды майданға аттанады. Осыдан бастап, халық намысы үшін басқыншы жауға қарсы аттанған батырдың майданда жасаған ерлік істері жырдың негізгі әңгімесіне айналады. Қобыландының осынша ерлік жасауы, жасанған жауды жапыра қыруы бұл бір адам арқылы берілген халық күшінің сипаты болмақ. Қобыландыны ерлік іске бастаған да, оны рухтандырған да халық, халықтың намысы. «Елін сүйген ер болар» дегендей, Қобыландының батыр атануы, ерлік жасауы – оның ел-жұртын, халқын адал ниет, шын көңілмен сүйгендігінен. Ерте кезде көк сауытты киініп, көк сүңгіні ұстаған өзінің ел-жұртын басқыншы жаудан қорғау үшін қол жинап ерлік күреске бастаған, жау қарасын көріп үрейленбеген, қайта атой салып, оған қарсы шапқан, жекпе-жек ұрысқа түсіп, жұрт алдында жауын жеңген адамды халық батыр деп таныған.
Халықтың: «Батыр – батыр емес, батырларды бастаған – батыр» деуі осыдан. Ал, халық қолды бастамаған, бірак жасақ арасынан шығып, жеке ерлік көрсеткен адамды халық ер деп атаған. Тарғын – бір рудың ғана емес, бүкіл ноғайлы жұртының батыры. Тарғын басқыншы жаулардан өзінің ел-жұртының елдігін қорғауды және сол елдің бірлігін сақтауды, оған қызмет етуді мақсат етеді. Халық жырында басқыншы жауларға қарсы ұрыс майдандарында ерлік жасаған Тарғынның батырлық бейнесі жасалады. Тарғын – халқын сүйген, оған қызмет еткен, елдің жауларымен алысып өткен, халық намысын қорғаған, айбынды батыр. Тарғын бейнесінің халықтығы да, күштілігі де осында. Егер басқа жырларда батыр образы көбінесе бірден оның күреске, аттанысқа қатысуын суреттеу арқылы жасалса, батыр жырдың өне бойына көк сауытты киініп, көк сүңгіні ұстап жүрсе, олардан Қамбар образының елеулі бір айырмашылығы бар. Жырда Қамбар ең алдымен, шаруа адамы, еңбек ері бейнесінде алынады. Жырда Қамбар образы өте әсерлі болып жасалған. Қамбардың ерлік, еңбегін, ел қорғаудағы батырлық істерін сүйсіне жырлаған халық бейбітшілік кезінде де, басқыншы жау шабуылдаған кезде де жұрт үшін аянбай күресетін ер-азаматы Қамбардай болуын арман еткендігін білдіреді. Соны үлгі тұтады [1, 192-193].
Батырлардың тағы бір ерекшеліктері – ол қалыңдық іздеуі. Қаһарман қызды алу үшін мергендікті ғана қажет ететін ерен ерлік жасайды. Ол биікке ілінген алтын теңгені (қабақты, қалтаны, жібек бауды т.б.) атып түсіреді. Жалпы алғанда, батырдың алғашқы ерлігіне тиесілі үйлену жорығы қаһармандық эпостың ең ескі мотиві. Ал, мергендік қасиеттің сюжеттің дәл осы бөлігінде кездесетіні де көп нәрсені аңғартқандай. Мұндағы мергендік – батырлықтың өзімен бара-бар, екеуінің арасында тектестік бар. Батырдың жолға бір-ақ рет шығуы көбінесе жолдағы оқиғаларды молайтумен, сондай-ақ батырдың күшін, тапқырлығын танытатын іс-әрекеттерді кеңірек суреттеумен толысып отырады. Бұл, әсіресе, «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» сияқты жырлардан анық байқалады.
Тарихи шындық болсын, немесе халық қиялынан тусын, әйтеуір әр кезде өмір сүрген халық батырларының ерліктері халық эпосының негізгі мазмұнын құрайды, оның негізгі идеясын анықтайды. Батыр тұлғасы әрқашан да Отанын сүйетін, елі үшін жанын аямай күресетін асқан патриот, жақсылыққа жаны құмар, ізгі жан. Ол жауына қаншалықты қатал, мейірімсіз болса, туған-туысқан, семьясына, ел-жұртына соншалықты мейірімді, жұмсақ, аңғал да ақкөңіл жан.
Эпоста батыр жалғыз суреттелмейді. Батырлық жырлардың үлкен бір ерекшелігі мұнда әрқашанда батырмен қоса бірдей толғанып, тұрақты суреттелетін күрделі бейнелер бар. Ол ең алдымен, батырдың жары (кейде қалыңдығы, кейде әйелі) – ол әманда асқан сұлу, ел қадірлеп, аялаған ардақты ару, ақылды дана әйел, махаббатқа берік, батырдың айнымас досы, ең сенімді серігі. Олар да батырдың өзі сияқты ел қамын ойлаған патриоттар. Батырдың екінші бір егізіндей бірге суреттелін сенімді серігі – оның астындағы тұлпар аты.
Қазақ батырлар жыры да өткен заман жайлы сыр шертіп қана қоймайды, олар не қиын-қыстау шақта демеу болады. Ездікті шенейді, ерлікті көкке көтереді. Батырлар жыры басқыншы жаудың шабуылдарына қарсы аттанған, одан ел-жұртын қорғап қалған батырларды, олардың ерлік істерін ардақтап, халық аңыз-әңгіме, жырына қосқан. Сондай-ақ халық адал еңбекті, еңбек адамдарының көпшілік үшін жасаған істерін де жырлаған, оған да ерлік сипат берген. Еңбек адамдарының ерлік ісін ел қорғаған батырлықтың ісінен кем санамаған. Сондықтан да бұл екеуі халықтың ерлік істі суреттейтін батырлық жырының негізгі әңгімесіне айналған жеке адамдар бұқара көпшіліктің арман-мүддесі үшін күресуші, соны жүзеге асырушы ретінде ғана алынады. Олар халықты езушілерге қарсы күрес жүргізеді, еңбек адамын азаптап, құлдықтан, ауыр өмірден құтқару үшін, халықты шаттық бақытқа жеткізу үшін әрекет етеді, сол үшін алысады. Мұның мысалын «Қобыланды батыр», «Қамбар батыр» жырынан айқын көруге болады.
Батырлар көбіне аса тұлғалы болып келеді, бәрі дерлік мұрат-мақсаттарына жетіп отырады. Халық сүйген батырдың ісі мен ерлігі, кедейді байға, азды көпке, қараны ханға теңестіргендей әсер қалдырады. Мұны тарихи шындықтан гөрі осылай болса екен деген халық қиялының болашаққа деген үміт сәулесі деп түсінеміз [2, 78].
Батырлар жырының көпшілігі бірден үлкен жырға айналмаған. Жыр – әр батырдың әр кездегі төтенше қайрат, асқан ерліктерін, ел үшін еткен зор еңбектерін дәріптеп жырлаған жеке өлеңдердің қосындысы. «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Ер Тарғын» жырларында әуелде олардың әр кездегі ерліктерін мақтан еткен өлеңдері кейін біріктіріліп, ұзақ жырға айналдырылған. Бұл жырдың құрылыстарынан да байқалады. Мысалы, «Алпамыс батыр» жырында екі түрлі оқиғаның сарыны және әрқайсысының өзінше даму жолы, өзінше шешуі бар: бірінші – Алпамыстың Гүлбаршынды алуға аттануы; екінші - ауылын шауып кеткен қалмақ ханы Тайшаның еліне баруы. Батырлар жыры көбінесе Отанын сыртқы жаулардан қорғау, өз елін басқаларға тәуелді етпеу тілегін қамтиды, сол идеяны берік ұстайды.
Қазақтың батырлар жырында қыпшақ, ноғайлы қазақтары қызылбастарға, қалмақтарға қарсы күреседі. Мысалы Қобыландының бар өмірі шамада тек қалың қыпшақ қамы үшін қанды шайқаста өтеді. Поэмада оның сол ел-жұрты үшін жасаған ерліктері дәріптеледі. Қобыландыны да, Алпамысты да, Тарғынды да, Қамбарды да елі сол үшін ардақтаған. Қалмақтарға қарсы аттанған Қамбардың ерлігін жыршы былай өрнектеген:
Қараман мен Қамбарбек
Қарсыласып қылыш шабысты.
Ақ найзалар айқасып,
Нар бурадай алысты.
Шанышқанына қарамай,
Астындағы Құлбадам... – деп Қамбардың ерлігін жырлайды. Ол сол үшін Қамбар батыр атанады.
Батырлар жырында көбіне қазақ халқының бастан кешірген жауынгерлік өмірі суреттеледі. Өткен дәуірлерде жерін, елін жаулап алмақшы болған жауларға қарсы қазақ халқы талай майданға шыққан. Даңқты батырлардың қайсысы болсын, қапылыста сөз, қапияда жол таба біледі. Соғыс үстінде де талай айла-амалдар жасап, қиын-қыстау, тар кезеңдерде жауынан үстем шығады. Жас ұрпақтарды өз Отанын шын сүйетін патриот етіп тәрбиелеуде батырлар жырындағы ерлікті жырлау дәстүрінің мәні өте зор.
Халық санасымен жасалған «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Қамбар батыр», «Ер Тарғын» сияқты батырлық жырларында, бір жағынан, ел бірлігі мен тәуелсіздігін сыртқы жаулардан қорғау сарыны үстем болса, екінші жағынан, хандар мен халық арасындағы қайшылық таңбасы да бар. Осы себепті қазақ эпосы халық тарихының көркем ескерткішіне айналған [3,88-89].
Эпос түрлі ертегі, аңыз, тарихи оқиғалар негізінде жасалады десек, олар өзінің нақты мазмұнын жойып, көп заманғы дәуірдің бұлдыр суретіне айналған. Батырлар жырының образдары мен тілі көтеріңкі стильде жырланады. Батырлар көбіне аса тұлғалы болып келеді, бәрі дерлік мұрат-мақсаттарына жетіп отырады. Батырлық жырларды саяси-әлеуметтік тұрғыдан қорытқанда ең алдымен, көзге түсетіні – олардың әрқашан адам мүддесіне, ел кәдесіне қызмет ететіндігі. Батырлық жырда тарихтың жекелеген оқиғалары, кейбір елестері ғана суреттелмейді. Бұл жырлардан халықтың қаһармандық бейнесі - қайтпас қайсарлық, хас батырға лайық берік махаббат, адал, айнымас достық, туған жерге, елге деген сүйіспеншілік – бәрі де айқын көрінеді. Халықтың батырлық жырының, әсіресе, біздің қаһармандық заманымыздағы тәрбиелік мәні де осында. Батырлық өткен дәуірлерде жасаған ғажап адамдардың ерлік іс-әрекетін жырлайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақтың батырлық жырларын жинау, зерттеу, жариялау мәселелері жайында аз жазылған жоқ. Әсіресе, эпостық жыр мәселелері С.Сейфуллин [4], М.Әуезов [5], С.Мұқанов [6], Ә.Марғұлан [7] т.б. еңбектерінде мол қамтылған. Тарих – тіршілік сабақтастығы болған да, эпос – рухани сабақтастықтың көрінісі. Эпостағы тарих шындықтың айна қатесіз көшірмесі емес, ол – халықтық шындықты елеп-екшеген концепциясы. Демек, мұндағы тарих – көркемдік ұғымдармен, әлеуметтік түсініктермен астасқан рухани дүниенің меншігі.
Зерттеу нысаны. Әрбір тарихи кезеңде, халыққа төнген қауіп-қатер кезінде асқан ерлік жасап, ел-жұртына қорған болған, батырлардың қаһармандық істері халықтың әдебиетінен де орын алған. М.Горькийдің: «Ауыз әдебиеті тарихқа өзінше ілесіп отырады», – дейтіні осыдан. Әрине, батырлар жыры тек қана жеке адамдардың ерліктерін суреттеп қойған емес. Ол жеке образдар арқылы бүкіл халықтың батырлық тұлғасын, ерлік ісін, сарқылмас күш-қуатын елестетеді, соларды бейнелеп көрсетеді. Батырлар жырының басты мәні де осыған байланысты. Халық өткен кезде батырлар жырын жастарды елді, Отанды сүюге, халыққа адал қызмет етуге тәрбиелейтін құралдың бірі есебінде пайдаланған. Жырдағы батырлардың ел қорғаудағы ерлік істерін жастарға үлгі, өнеге еткен. Бұл ретте де батырлар жырының тәрбиелік мәні болған. Сондай-ақ, патриоттық ерлік істерді, Отанды сүюшілікті суреттейтін батырлар жырын совет халқы аса жоғары бағалайды, ескіден сақталған мәдени мұраның ең жақсы үлгілері деп таниды. Бұл ретте қазақ халқының көптеген батырлар жырынан мысалға алатынымыз «Алпамыс», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар» жырлары негізгі зерттеу нысанымыз болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында орыс фольклортану ғылымында эпостанудың теориялық-әдіснамалық негізін қалаған ғалымдар Жирмунский В.М., Мелетинский Е.М., Липец Р.С., Пропп В.Я., Путилов Б.Н., Рыбаков Б.А., Улагашев Н.У., Гацак В.М. сияқты орыс ғалымдары мен қазақ фольклортанушылары – А.Байтұрсынов, М.Әуезов, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, Т.Сыдықов, Ш.Ыбыраевтың ой-пікірлері басшылыққа алынып, «Қазақ фольклористикасы» атты ұжымдық жинақ негізгі тірек болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Эпос – тарихты халық санасы лайық түрлендіріп, оқиғаларды құбылтып, халықтың тағдыр-талайын, әлеуметтік қарым-қатынасын, дүниетанымын тұтас жинақтайтын көркемдік ізденістердің айрықша бір әсем де әсерлі шежіресі. Өзінің ел-жұртын, халқын сүйген, оларға жан-тәнімен беріле адал қызмет еткен және бұл жолда тамаша ерлік істер жасаған батырлар жайында шығарылған жырлардың халық әдебиеті тарихынан алатын орны үлкен. Мұны көп ғасыр бойына халықтың ұмытпай сақтап келуінің, сүйе жырлап, сүйсіне тыңдауының өзі-ақ дәлелдей түседі. Алғашқы үлгілері есте қалмаған сонау ерте заманда туған батырлар жыры, бертін келе өзінің даму процесінде шыңдалып, жетілу үстінде болған. Ол халықтың әр кезде жасаған ерлік істерін жырлау негізінде өсіп-ұлғайған [8, 19].
Сондықтан «Алпамыс» батыр жырын зерттеудегі ең негізгі мақсатымыз. Көне де көркем эпостың түркі халықтары арасындағы нұсқаларын салыстыра отырып, поэтикалық қуатын таныту болмақ. Осыдан келіп:
Қазақ эпостарының туу, қалыптасу тарихына шолу;
Эпостағы образдар әлемінің ашылу, сомдалу ерекшеліктеріне талдау жасау;
«Алпамыс» эпосының түркі халықтарындағы нұсқаларын салыстыру;
Эпостағы Отансүйгіштік, туған жерге деген құрметті болашақ ұрпақтың бойына дарыту жолдарын қарастыру міндеттері туындайды.
Зерттеудің уақыт талабына қарай соны сапаға көтерілуі оның талдау тәсілдері мен сүйенер тірегіне де әсер етпей қоймайды. Бағалы мұрамыздың байыбына бару үшін жұмыла көтеретін жүк әлі жетерлік. Ал, өзімізге келсек, айқын ой, адастырмас бағыт ұстандық деуден аулақпыз. Бірақ, эпос табиғатына қалай да жақын болуды ниет еттік.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл жұмысымызда «Алпамыс» батыр жырын зерттеуде бұрынғы, соңғы айтылған пікірлер жинақталып, қорытындыланды. Және эпостық жырға деген көзқарас бүгінгі жас ұрпақтың көзқарасы тұрғысынан жаңаша сараланды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында жинақтау, салыстыру, көркем мәтінді талдау, баяндау сияқты тәсілдер қолданылды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Жұмыстың нәтижелерін қазақ эпостарын оқытуда, студенттердің практикалық сабақтары мен өздік жұмыстарына пайдалануға болады, мектеп оқушыларына «Қазақ халық ауыз әдебиеті» пәнінен сабақ беру кезінде қолдануға әбден лайық.
Зерттеудің талқылануы мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың нeгiзгi мaзмұны хaлықaрaлық жәнe рecпyбликaлық ғылыми-прaктикaлық кoнфeрeнциялaрдa жacaлғaн бaяндaмaлaрдa тaлқылaнғaн, әрi coл жинaқтaрдa жaриялaнғaн. Aтaп aйтқaндa:
«Алпамыс батыр» жырының сөз көркемдігі мен тіл өрнегі. «Заманауи әлемдегі ғылым мен білім» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Том 4. –Қарағанды, «Болашақ-Баспа». 2016. –Б. 216 – 219.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс – кіріспе және іштей бөлімдерге сараланған екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 «Алпамыс батыр» жырының зерттелу шежіресі
1.1 Жырдың жиналуы мен зерттелуі
Батырлар жыры – қазақ ауыз әдебиетінің өте ертеден келе жатқан күрделі саласының бірі. Батырлар жыры бір ғасырдың ғана жемісі емес. Ол халықтың ертедегі тұрмыс-тіршілігіне, тарихына, қоғамдық өміріне байланысты туып, солармен бірге жасасқан. Сондықтан да батырлар жыры өзінің қалыптасып, даму процесінде көптеген өзгерістерге ұшыраған. XIX ғасырда батырлар жыры жазылып ала бастады. Бұл кезеңде көптеген ғалымдар қазақ эпостарын зерттеп, қағаз бетіне түсіре бастаған. Мысалы, Ш.Уәлихановтың, В.Радловтың, Н.Ильминскийдің, Г.Потанинннің, А.Васильевтің, Ә.Диваевтың т.б. ғалымдардың жинап бастырған еңбектерін ерекше атауға болады.
«Алпамыс батыр» жыры – қазақ халқының батырлар жырының ішіндегі ең көнесі. Жыр дәл қазіргідей классикалық бүтіндікке ғасырлар бойында жетілу, толығу арқасында жеткен. Жырда көрсетілген жер, мекен, адам аттары, елдің шаруашылық кәсіптері, салт-ғұрыптары эпостың қазақ халқының төл туындысы екендігін дәлелдейді. Батырлардың туып-өскен, өмір кешкен елі – Жиделі-Байсын тайпасының нақты аты – қоңырат болып көрсетілгені көптеген ғалымдардың, соның ішінде Жирмунскийдің дастанды қоңыраттардың тайпалық эпосы деп айтуына мүмкіндік берген. Дегенмен, эпоста сипатталатын оқиғалар, адамдардың іс-әрекетінің молдығы, сан дәуірдің наным-сенім ерекшелігін танытатын тұстары эпостың шеңберін бүкіл қазақтық көлемге көтереді.
«Алпамыс батыр» жыры баспа жүзін алғаш рет 1899-жылы («Қисса-и-Алпамыш», Қазан) көрген. Қазан төңкерісіне дейін бұл жыр 7 рет қайталанып басылып шыққан. Жырдың ел арасындағы түрлі нұсқаларын іздеп тауып, хатқа түсіріп, орысша мазмұнда бастырған – атақты фольклоршы Ә.Диваев болды. Ол бұл жырдың бір нұсқасын Ж.Бермұхамедовтен, тағы бірер нұсқасын Е.Ақылбековтың қолжазбасынан алған [9, 297].
Басқа да батырлар жыры сияқты «Алпамыс батыр» жыры да Кеңес үкіметі тұсында бірнеше рет басылған. Жырдың тарихи, көркемдік мәні мен әдебиеттегі орны туралы М.Әуезов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Н.Смирнова, Т.Сыдықов сынды зерттеушілер арнаулы еңбектер жазды. Бұл қатарда орыс ғалымы Жирмунскийдің «Түрік батырлық эпосы» туралы монографиясын атап өтуге болады. «Алпамыс батыр» жырының әлемге әйгілі болуына осы ғалымдардың жазған еңбектерінің пайдасы зор болды.
«Алпамыс батыр»жырының халық арасында айрықша қастерленуі оның нұсқасының көп болуына ықпал еткен. Мысалы, қазақ тілінде жырдың 10-11 нұсқасы бар. Қазан төңкерісіне дейін бұл жырды Қазақстанның барлық облыстарында айтып келген. Жырдың түрлі нұсқаларын айтқандар С.Аққожаев, Ә.Байтұрсынов, Е.Керімбетов, А.Нысанов, Ж.Жақыпов тәрізді ақын-жыршылар болып табылады. Әсіресе, Сұлтанбек Аққожаевтың жазып алған нұсқасы ең толық, әрі көркем түрі [9, 297].
«Алпамыс батыр» жырының қалыптасу, даму тарихы жөнінде ғалымдар арасында түрлі көзқарастар бар. Әр ғалым өз тұрғысынан топшылайды. Мысалы, профессор В.М.Жирмунский мен Х.Т.Зарифов былай дейді: «Өзінің шығу тегіне қарағанда «Алпамыс» қоңыраттардың рулық эпосы... Қоңыраттардың ру есебінде тарихқа белгілі бола бастауы монғолдардың жаулап алуымен байланысты». Бұл пікірді профессор А.К.Боровков «Алпамыс» жырының туған кезі – XII-XIV ғғ. арасы болуы керек дейді. Ал академик Ә.Марғұлан «Алпамыс» қыпшақ заманында туған, содан қалған жыр екендігін айтады. Жырдың қазақша нұсқасын көбірек зерттеген ғалым Т.Сыдықов «Алпамысты» рулық, тайпалық кезден келе жатқан мұра ретінде атайды [10, 184].
Сонымен,біз жоғарыда «Алпамыс батыр» жырының қалыптасу тарихы, даму кезеңі туралы ғалымдардың пікірлерін келтірдік. Ал осы ғалымдардың қайсысының пікірі шындыққа жанасымды екендігін біз дәл айта алмаймыз. Себебі әр ғалым өзінің ғылыми дәлелдерін келтіре отырып, өз пікірін тұжырымдаған. Десек те, біз бұл жырдың бас кейіпкерлері өмірде болған ба, болса олар қай ғасырларда өмір сүргендігіне байланысты жырдың шамамен қашан қалыптасқандығын анықтауымызға болады.
Тарих беттерінен үңілетін болсақ, Алпамыс деген батыр тарихта болған адам екендігін байқаймыз. Ол шамамен б.з.б. 110-50-жылдары өмір сүрген қолбасшы, батыр болған [11, 296].
Алпамыс батыр шүршіттермен соғыста ерекше ерлік көрсеткен қолбасы. Тайчу (Тайшық хан) ғұн мемлекетін біржола жою мақсатында көшпелілер еліне бірнеше дүркін әскер аттандырады. Осы әскерге қарсы бағытталып, бірнеше аптаға созылған жойқын шайқаста Алпамыс шүршіт әскерлерін ойсырата жеңеді. Кейіннен тағы бір жойқын соғыстардың бірінде Алпамыс батыр жау қолына түсуі жыр-дастанға айналып, біздің дәуірімізге жеткен.
Міне, бұл деректер Алпамыстың, Тайшық ханның өмірде болғанын, яғни жырдағы батыр образы өмірден алынғандығын дәлелдейді. Міне, сондықтан да біз «Алпамыс батыр» жырының қалыптасу кезеңін, яғни жырдың қашан пайда болып, халық арасына қашан тарай бастағандығын анықтағанымыз дұрыс. Осы уақытқа дейін көптеген ғалымдар жырдың тілін, көркемдік ерекшелігін, жырдың композициялық құрылысын т.б. зерттеген. Ал жырдың шығу кезеңі, қалыптасу тарихы туралы әлі де болса деректер аз. Сондықтан да осы «Алпамыс батыр» жырының қалыптасқанына қанша уақыт болғанын анықтап алғанымыз жөн. Ал ол мүмкін шаруа ма? Көп жұрттың фольклорында таралған көп нұсқалы жырдың жасын білу мүмкін бе? Әрине, бұл сұраққа жауап беру қиын. Алайда, жырдағы атауларға, топонимдерге қарап жырдың жасын анықтауға болады.
«Алпамыс батыр» жырының мифтік және эпостық бейнесінің бірнеше жасы бар. Ең бірінші,тек есімдерге негізделетін жас анықтауда Алпамыстың заманы ең бері дегенде тас ғасырының соңы мен қола дәуірінің бастапқы уақыттарына кетер еді. «Алпамыс» есімі түркі халықтарында әр түрлі аталса да, олардың барлығының да бастапқы формасы біреу, ол – Манас.
Бұл – мифологиялық адам жаратылу тарихындағы бірінші адамның есімі. Топан судан кейінгі адамзаттың атасы болған Манас туралы үндіарийлік миф сақталған. Алпамыстың сүйген жарының есімі – Гүлбаршын. Оның бұл есімінің кейінгі ғасырларда қалыптасқандығы көрініп тұр. Ал «Қорқыт ата» кітабында Банушешекті Гүлбаршын деп алсақ, оның бастапқы есімі Ману (Бану) болуы мүмкін. Сонымен, Манас (Алпамыс) пен Манудың (Гүлбаршын) есімдері бір көне түбірден өрбігені көрініп тұр, екеуінің есімі де мифтік алғашқы адамдардың еркектік және әйелдік нұсқалары болып табылады. Манас пен Ману – топан судан кейінгі алғашқы адамдар қосағы. Топан су туралы мифтің үндіарийлік нұсқасының б.з.б. 2-ші мыңжылдықта қазақ жерінде арийлік және ең алдымен жергілікті прототүркілік жұрт түсініктері негізінде қалыптасқанын ескерсек, есімізге бірден Шымкент маңындағы қасиетті Қазығұрт тауы еске түседі. Осы аймақ жұрттары арасында топан су туралы миф қалыптасқан, ал үндіарийліктер тек оны қазақ даласына келгесін игеріп, кейіннен Ману туралы өз түсініктеріне негізделген жаңа миф жасап алған.
Әмірхан Балқыбектің «Қазығұрт, топан су және жебірей «Інжілі» деген мақаласында (Жас Алаш, 2000, 17 тамыз) да Қазығұрт пен үнді мифінің сабақтастығы туралы айтылған. Автор киелі таудың көне атауларына қатысты кейбір құнды тұжырымдар жасаған, солардың бірі – Қазығұрттың бір кездері «Манкур» деп (Бируни жазбаларында, 10-11 ғғ.) аталғандығы. «Манкур» сөзінің төркіні "Ман тауы" (кур – шумер-прототүркі тіліндегі «тау»дегенді білдіреді). Ә.Балқыбек сонымен қатар Қазығұрт іргесіндегі Мансары тауы мен Мансары әулиенің бар екендігін де айтады. Міне,осындай «ман»-дар қатарында қазақ жеріндегі «топан суды көрген тау» Манкур деп аталатын болса, оның Ману мен Манасқа тікелей қатысты екендігін аңғару қиын емес. Бұдан шығатын түйін: Манастың (Алпамыс) мифтік тұлғасының қалыптасқан нүктесі – Қазығұрт тауы, ал қалыптасу уақыты – ең бері дегенде б.з.б. 3 мыңжылдық болып шығады. Олай болса, Алпамысқа – 4000-5000 жыл деп айтуымызға болар еді, бірақ түркі халықтары «Манас» туралы, топан су туралы, алғашқы адамдар туралы мифті сақтай алмаған, сондықтан алдыңғы көрсетілген уақыт мөлшерін жырдың жасы ретінде көрсете алмаймыз.
Қазақ жырының µзіне үңілсек, Алпамыстың елі – Жиделі-Байсын деп аталады. Ол – бүгінгі Өзбекстанның Сурхандария – Қашқадария аймағы. Алпамыс батырдың екінші жорығы «қалмақ елінде» өтеді. Мұнда ол тұтқынға түсіп, бірнеше жыл зынданда жатады. Алпамыс Кейқуат – ешкішінің, қалмақ ханының қызы Қаракөзайымның және мінген аты – Байшұбардың көмегімен зынданнан шығып, қалмақ еліне ойран салады, содан жаңа мемлекет орнатып, оның басшысы етіп кешегі ешкі баққан Кейқуатты қояды.
Ал Кейқуат – «Авестадағы» Кави Кавадтың (Фердоусидің «Шахнамасындағы» Кай Кубадтың) бейнесі болуы мүмкін, дегенмен оның есімінен белгілі бір тарихи астар іздер болсақ, ойымызға бірден Сасанидтер дәуіріндегі Иран шахы Кай Кубад (488-531 ж) есімі келеді. Бұл – Орта Азиядағы түркі тілді көшпелілер, яғни «ақ ғұндар» немесе «хиониттер» деп те аталған эфталиттердің заманы (5-6 ғғ) Сасанидтік парсылар мен эфталиттер арасында қақтығыстар жиі болып тұрған, бірақ басымдық соңғылардың жағында еді. Кай Кубад та эфталиттермен бірнеше рет соғысады, барлығында да жеңіліп қалады. 496 жылы Ирандағы сарай төңкерісі кезінде тақтан тайдырылып, түрмеге қамалған Кай Кубад қашып шығып, эфталиттерге барып, пана сұрайды. Рақымшылығы молырақ көшпелілер патшасы оған пана болып, қызын әйелдікке береді, әскер қосып, Ирандағы билігін қайтарып алуына көмектеседі.
Міне, Алпамыстың ешкіші Кейқуатты қалмақ елін жеңгеннен кейін сол елге патша етуі сияқты жыр оқиғасы мен тарихта болған белгісіз эфталит патшасының Кай Кубадқа Ирандағы билікті қарудың күшімен алып бергендігі жөніндегі оқиға белгілі бір деңгейде ұқсас болып тұр.
Жырда кездесетін топонимдер жырдың жасын анықтауға мүмкіндік береді. Мәселен, жырдағы топонимдердің ішінен «Қарахан тауды» ерекше атауға болады. Мысалы:
Қарахан тауда бабамыз,
Сірә, қабыл болған да…
Қарахан таудың түлкісі,
Келмейді ердің күлкісі...
Қарахан тауда қамалым,
Баяғыдай бола ма...
Қарахан таудың аршасы,
Түсіп қалды үстіме...
Осы жолдардағы Қарахан таудың мифтік-поэтикалық бейнесі айқын, ол – Жерұйық сияқты киелі кеңістікті көрсетеді. «Қарахан» сөзінің төркіні «қанғ»-кеңістік, ел, территория» және «қара» – байырғы, түпкі ата-баба жұрты» дегенді білдіреді.Оның нақты тарихи кейіптенуі – б.з.д. 4 ғасырдан б.з. 4-5 ғасырларға дейін, тіпті эфталиттер дәуірінде де (5-6 ғ) өз атын сақтап өмір сүрген Қаңғар (Кангюй, Кангха, Кангдиз) мемлекеті. Ал Қаңғар жұртының 4-6 ғғ. Орта тұсы Отырар (Кангу-Тарбан), яғни Оңтүстік Қазақстан аймағы болған. Олай болса «Алпамыс» жырының эпикалық қалыптасу ортасы мен уақыты 5-6ғғ. Қазығұрт – Отырар аймағы деп атап көрсетуге болады.
6-8 ғғ. жырдың бастапқы нұсқалары қаңғарлар арасында кеңірек таралған. Кейін бұл жырды оғыздар игерген. Мысалы, «Қорқыт ата» кітабындағы «Бәмсі-Бәйрек туралы жыр» – Алпамыс туралы жырдың оғыздық нұсқасы болуы мүмкін.
Қазақ арасында таралған жалғыз қоңыраттық нұсқасының тарихи тағдыры өте күрделі, шырғалаң даму жолын өткізген. Қоңырат нұсқасы 5-6 ғғ. дейінгі замандарда-ақ арасы ажырап кеткен, арғы тегін Моңғолиядан емес, Орта Азияға қайтып оралғаннан кейінгі Алпамыс туралы жергілікті нұсқаны өз мифтік түсініктеріне сай қайта өңдеуінің нәтижесі болып табылады. Сонда қоңыраттар біздің жерімізге 12 ғасырлар шамасында келген болса, бұл жырдың жасы бергі дәуір болып кетеді. Сондықтан да жырдың қалыптасу дәуірін 5-6 ғысарлар арасы ретінде алып, қалыптасқан нүктесі – Отырар-Қазығұрт аймағыдеп алсақ, жырға 1500 жыл толған болады. Жалпы алғанда, қазіргі кезде осы бір қазақ жырына 1500 жыл толып отыр деп айтуға болады.
Алпамыс, Алпомыш, Алпамша, Алпамыша және Барсын-Хыллу, Алып-Манаш туралы жыр қазақ, өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт, алтай халықтарында бар. Бұл жыр қазақ халқының арасында кең тараған, әсіресе Оңтүстік Қазақстан облысында көбірек айтылады. Алпамыс туралы жыр «Қисса-и Алфамыш» алғашқы рет 1899 жылы Қазан қаласында басылды.
Оны тұңғыш баспа бетінде жариялаушы – Жүсіпбек Шейхұлы Исламов. Ал кейіннен, 1901, 1905, 1907, 1910, 1912, 1914, 1916 жылдары осы қалада өзгеріссіз қайталанып басылып шықты.
Қазіргі кезде баспа жүзін көрген немесе халық аузынан жазылып алынған нұсқаларды зерттеу нәтижесінде қазақ арасында «Алпамыс» жырының үш версиясы айтылып жүргендігі анықталып отыр. Ең толық деген түрі Қазан баспасынан шыққан Майкөт Сандыбаев, Сұлтанбек Аққожаев, Әбдірайым Байтұрсынов, Келімбет Серғазиев нұсқалары. Онда Алпамыстың Гүлбаршынға үйленуі, Алпамыс пен қалмақ ханы Тайшықтың соқтығысуы және ұлтан үстемдігі сөз болады. Ал қалған екі версияның біреуінде (Жиенмұрат нұсқасы) Алпамыстың Гүлбаршынға үйленуі жөнінде, екіншісінде (1916 жылы) Ә.Диваев бастырған нұсқа мен Рахат нұсқасы Байбөрінің малын жаулаған Тайшықтан кек алу үшін Алпамыстың жорыққа аттануы айтылады. Жүсіпбек «Алпамыс жырын баспаға әзірлеу үстінде жырдың халықтық негізін сақтай отырып, қол жазбаға өз тұсынан түзетулер енгізіп, редакциялаған [12, 37].
«Қазан» баспасында шыққан нұсқасын С.Сейфуллин 1931 жылы Қызылорда қаласында қайтадан бастырып шығарды. Ол «Алпамыс» жырының толық сюжетін беруді мақсат етіп «Қисса и Алфамыш» атты Қазан баспасы мен Ә.Диваев жариялаған қарақалпақ бахшысы Бекмұхамедов Жиенмұраттың «Бұрынғы өткен заманда Жиделі-Байсын деген жерде өткен Алпамыс Батырдың хикаясы» деген нұсқасын жалғастырған. Бұл шығарылуында «Алпамыс» жыры нұсқасының барлық негізгі бөлімі сақталған. Ал 1939 жылы С.Мұқанов осы нұсқаны екінші рет, кейбір сөздерін, сөйлемдерін редакциялап, өзгеріс ендіріп қайтадан бастырып шығарды.
«Алпамыс» жыры халық аузында үзбестен айтылып келді. 50-жылдары жаңадан жазылып алынған немесе ақындармен жыраулардың өздері қағаз бетіне түсіріп жазып тапсырған қолжазбалар Қазан баспасының текстіне жақын келе тұрса да, көпшілік нұсқалар онымен бірдей емес, онан әлде қайда толығырақ және кеңірек. Олар, мәселен Майкөт Сандыбаевтың нұсқасы. Бұл нұсқа («Алпамыс батырдың қиссасы») қолжазба күйінде 1953-жылы Оңтүстік Қазақстандағы Ащысайда тұратын ақын Желеу Жақыповтан алынады. Ол 1948 жылы осы облыста тұратын 80 жастағы Сұлтанбек Аққожаевтан жазып алған. Ал Сұлтанбек бұл жырды XIX ғасырдың аяқ кезінде Майкөт ақыннан естіп, жаттап алған. Майкөт Қазақстанның оңтүстік шығыс бәлігіне аты әйгілі, эпикалық жырлардың шебері болған ірі ақын. Ал, Келдімбет Серғазиевтің нұсқасын Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының экспедициясы 1953 жылы Оңтүстік Қазақстанның Түлкібас ауданында тұратын ақын Келімбет Серғазиевтан жазып алған.
«Алпамыс батыр» деп аталатын Рахат нұсқасы қолжазба күйінде 1954-жылы Солтүстік Қазақстан облысы, Булаев ауданы, «Чистов» астық совхозының тұрғыны Ысқақ Жүсіповтан алынды. Жүсіпов ол жырдың нұсқасын 1934-жылы Рахат деген ақыннан жазып алған екен. Келесі бір нұсқасы Тіл және әдебиет институтының экспедициясы 1956 жылы Оңтүстік Қазақстанның Шаян совхозында тұратын ақын Айнабек Нысановтан жазып алған. «Қисса Алпамыс» деп аталатын қолжазба күйіндегі нұсқаны 1957-жылы Оңтүстік Қазақстанның Түркістан ауданы, М.Горький атындағы колхоздың тұрғыны, жырау Әбдірайым Байтұрсынов тапсырды. «Алпамыс» деп ат қойылған қара сөзбен айтылатын жыр нұсқасын Тіл және әдебиет институтының экспедициясы 1957-жылы Оңтүстік Қазақстанның Түркістан ауданы, Шорнақ селосының тұрғыны Әлі Оспановтан жазып алды. Ендігі бір нұсқаны Орал педагогтік институтының оқытушысы доцент Мәтжан Тілеужанов 1958-жылы, Орынбор облысы, Ақбұлақ ауданында арнайы экспедицияға барған сапарында, «Интернационал» колхозының тұрғыны жыршы Сүйіншіәлі Жаңбыршиннің айтуы бойынша жазып алған.
«Алпамыс» жырының ең бірінші ғылыми баспасы «Бұрынғы өткен заманда Жиделі Байсын деген жерде өткен «Алпамыс батырдың хикаясы» атты Ә.Диваевтың бастырып шығарған нұсқасы. «Алпамыс» жырының баспа бетінде жарияланған нұсқаларын атау тұсында, қай нұсқалар көлемдірек, толығырақ дегенге келсек Сандыбаев-Аққожаев, А.Байтұрсынов нұсқаларын айтар едік» [12, 39].
Қазақ ССР Ғылым академиясы, М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты 1961-жылы «Алпамыс» жырының барлық версияларымен, нұсқаларымен қалың жұртшылықты таныстыру мақсатын көздеп «Алпамыс батыр» атты кітап шығарды. Сандыбаев-Аққожаев, А.Байтұрсынов [13, 191-220] нұсқалары қазақша, орысша басылып шықты. Сонымен бірге 1916 жылғы Ә.Дибаев бастырған нұсқа мен Қазан қаласында басылған нұсқа сол күйінде жарияланды.
Алпамыс жайындағы жырды зерттеу мәселесі Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейін де қолға алынған болатын. Жыр жөнінде алғаш пікір айтып, оған көңіл аударған адам – Әбубәкір Диваев. Ол қазақ халқының арасында «Алпамыс» жырының кең таралғандығы жөнінде Қазан баспасынан гөрі ертеректе хабардар болған. Ә.Диваев алғашқы рет Алпамыстың атын 1896 жылы баспа бетінде атайды. «Алпамыс» жырын қазақ халқының, төл этикалық шығармасы деген Ә.Диваевтың көзқарасы Жиенмұраттың текстін баспаға дайындағанда жазған ескертпелерінен айтқан көрінеді [12, 40]. Бұл тексті бір ғана қазақ халқынікі деуі, әрине, жаңылыс еді. Алайда, осылай дей отырып Ә.Диваевтың мынадай дұрыстыққа келтіріп, шындыққа жанастырып айтқан пікірін мойындамасқа да болмайды. Өйткені сол эпостағы Алпамыстың Гүлбаршынға үйленуі суреттелетін эпизод қарақалпақ халқының арасында да, қазақ арасында да, кеңінен таралып кеткендігі, ел аузында жүргендігі белгілі.
Ә.Диваев «Алпамыс» жырын баспаға даярлау үстінде ол жырдың текстін мұқият тексерді, емлелік жақтарын барынша екшейді, нұсқаны орысшаға аударған кезде түсініктер беріп, ескертпелер айтып отыруды да естен шығармаған. Алпамыс жайындағы жыр XX ғасырдың оныншы жылдарында қазақ мәдениеті қайраткерлерінің де көңілін аудара бастайды. Сұлтанмахмұт Торайғыров жыр туралы көңілге түйгендерін 1913-жылы жазған «Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан» деген мақаласында келтірген. Сол мақалада «Алпамыс» жырындағы ертегіге тән мифтік элементтерге, жырдың тіліне де көңіл аударған. Бұл эпикалық шығарманың тілінің таза екендігін, бөтен сөзбен сөздерінің ара-жігі былықпағанын орынды көрсетеді. «Алпамысқа» тән ертегілік сипат, шығарма тілінің кенжелігін байқатпайтындығын аңғартады [14, 256-257].
1930-жылдары «Алпамыс» жыры бірақ тереңірек зерттеледі. Қазақтың халық поэзиясы мен батырлар жырының жалпы мәселелеріне арналған еңбектердің көпшілігінде «Алпамыс» жайында пікірлер айтылып, мақала көлемінде арнайы сөз бола бастады. Жазушы С.Сейфуллин «Қазақ әдебиеті» /Қызыл-Орда, 1932 ж/ деген кітабында «Алпамыс» жырының мазмұнына талдау жасап, оның халық арасында кеңінен таралғандығын және қазақ, өзбек нұсқаларының ұқсастығы жайында айта келіп «Алпамыс жырындағы қазақтың ұлттық дәстүріне тән элементтері жөнінде де мәселе қояды. «Алпамыс батырдың әңгімесі туралы» деген мақаласында С.Сейфуллин, С.Торайғыров тәрізді «Алпамыс» жырының ел аузында көп айтылғанын келтіреді. Басқа адамдарға қарағанда бұл жырды ақын, жыршылар көбірек айтқанын, өйткені мұнда кейінгі кезеңнің қоспалары көбірек ұшырасатынын айтады. С.Сейфуллин мұнан кейін Алпамыс жайындағы жырдың Өзбекстан мен Қарақалпақ елінде де кең жайылғанын, ондағылар да бұл эпосты баяғы заманның ескерткіші деп өз әдебиеттерінің тарихына енгізгенін айтады. Сөйтіп, ол «Алпамыс» жырының өзбекше, қазақша нұсқаларының өзара ұқсастығы деген мәселеге тоқталады. Жырдың көркемдік нақышына тоқтала келіп стильдік тұрғыдан біраз кемшіліктерін көрсетеді:
«Алпамыстың» әзірше кітап болып шыққандарының жазалау жаңылыстары өте көп. Сондықтан бұл түрде кітапша болып шыққан «Алпамыс» жырының жыр құрылысы ретінде қандай екенін айтудың қажеті жоқ» [4, 215]. Осымен байланысты С.Сейфуллин жырдағы кейіпкерлердің сезім-күйін, қуаныш-ренішін білдіретін эпизодтардан біраз үзінділер келтіреді, (Алтыншаштың Байсарыға айтқаны т.б.). С.Сейфуллин мақаласында жырдың ұлттық дәстүрге сәйкес элементтері жөнінде мәселе көтерген. Мақала авторының Алпамыстың дүниеге келуі, балалық шағы оның үйленуі, тұрмыс-салт эпосы «Қозы Көрпеш-Баян сұлумен» ұқсас келеді деп айтқан пікірі И.Чеканский ойын пысықтай түскендей. Ауыз әдебиетінің осы екі шығармасында да ескілі өмір кәдесі ертедегі рулардың тұрмыс-салты, малшылар өмірі айқын көрінеді.
С.Сейфуллин «Алпамыс» жырының текстін баспа бетінде жариялап, қалың жұртшылыққа ол эпос жайындағы пікірін білдіреді. Автор эпостың мазмұнын баяндап, оған талдау жасамаған. Осындай жетімсіз жақтарына, кемшіліктеріне қарамастан, С.Сейфуллиннің жазған алғы сөзі мен мақаласы «Алпамыс» жырының қазақша нұсқаларын зерттеуге дер кезінде тигізген пайдасы зор болды.
Қазақ фольклористері 30-жылдардың аяқ кезінде де «Алпамыс» эпосы туралы біраз пікірлер айтады. Жазушы С.Мұқанов (Батырлар жырының әдебиеттегі орны, Б.Кенжебаев «Қазақтың халық эпосы туралы») және тағы басқалар қазақ эпосы жайында жазылған мақалаларында «Алпамыс» жырына да тоқталып өтті. С.Мұқанов қазақ эпосының әртүрлі белгілерін, айырмашылықтарын анықтай отырып, «Алпамыс» пен «Қозы Көрпеш-Баян сұлуды» салыстырып қарайды. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» поэмасында елдің ішкі әдет-ғұрпын суреттеу басым да, «Алпамыс» жырында батырдың жаумен алысқан күшін, оның қайратын көрсету басым. «Батыр жыры», «Әдет жыры» болып олардың өз ара жіктелетін себебі осы – дейді С.Мұқанов. Сондай-ақ академик-жазушы аталған еңбегінде қазақ эпосының композициялық ерекшеліктері жөнінде де мәселе көрсетеді. «Композициялық жағынан поэтика тілегіне үйлесіп, поэтика заңын қатты сақтаған, оқиғаның баяндалуы, басталуы, шиеленісуі, шешілуі әдебиеттің заңды жолына мықты байланысқан поэмалар ескі әдебиетте көп кездеседі. Мәселен «Алпамыс» [12, 50] пен «Қыз Жібек» композициялық жағынан Байрон, Пушкин шығармаларынан кем түспейді», – деп жазды.
Профессор Б.Кенжебеков мақаласы да қазақ эпосының жалпы мәселелеріне арналған. Автор қазақтың батырлық жырларының идеялық мазмұнына тоқталады.
Сонымен бірге қазақ эпосындағы, оның ішінде «Алпамыстағы» қиял-ғажайыптық жайттарды әңгіме етеді, Алпамыстың дүниеге келуіндегі мотивті келтіреді.
Зерттеушілер «Алпамысты» батырлық жырлар тобына қоса отырып, оны қазақ халқының тұрмыс-салт шығармаларымен, өзбектің «Алпамышымен» қатар алып, салыстыра зерттеу керек дегенді айтып, күн тәртібіне келелі мәселе қойды. «Алпамыс» жырында қиял-ғажайыптық мотивтер мен бейнелеу барлығын белгілесе де оның эпосқа қаншалықты маңызы бар, ол жырда қаншалық орын алады деген жайлардың басы айтарлықтай ашылмайды. Бұл мәселелерді бірден шешіп беру, кесіп айту қиындық келтіргені сөзсіз.
1940-жылдарды қазақ фольклористері қазақтың батырлық жырларын зерттеу мәселесін кеңірек те, тереңірек қолға алды. Қазақ эпосы жайында оқу құралдарында арнайы тараулар беріліп, баспасөз бетінде мақалалар жарық көре бастады. Сондай салмақты ойы, сазды пікірі бар мақалалардың бірі профессор М.Әуезов пен жазушы Л.Соболевтің мақаласы. («Эпос и фольклор казахского народа»). Бұл көлемді мақаласында қазақ эпосының шығу төркіні, идеялық-тақырыптық мазмұны, стилі, эпостың негізгі айырмашылық белгілері және оның жиналу жайы сөз болады. М.Әуезов пен Л.Соболев қазақ халқында батырлар жайындағы поэмалардың молдығын аңғартады. Бұл поэмалар, әсіресе, «Алпамыс» жыры көбіне нақты тарихи оқиғалармен байланысып, қатарласып келетінін, мәселен XVI ғасырда қазақ пен ноғайлының аралас рулары тізе қосып, жау шапқыншылығына қарсы біріге күресуінің нәтижесінде туғандығын атап көрсетеді. Сонымен қатар, М.Әуезов пен Л.Соболев қазақ эпосының шығу төркінін жекелеген тарихи уақиғамен ғана байланыстырып қараудың мүмкін еместігін, қазақ халқының эпикалық шығармаларына сан ғасырдың елесін, бірнеше ұрпақтың творчествосын көруге болатындығын айтады [12, 53].
М.Әуезов пен Л.Соболев қазақ эпосының ерекшеліктеріне тоқталған кезде рулық коллективтің күші, сипаты жырдағы басты кейіпкердің басына жинақталып көрсетілетінін дұрыс айтқан. М.Әуезов пен Л.Соболев мақаласы «Алпамыс» жырының және тағы басқа да қазақтың эпикалық шығармаларының материалы негізінде жалпы теориялық мәселелерді көтере отырып, оларды дұрыс шешуге бағыт сілтеді.
Эпостың тарихи тамыры жайлы мәселені профессор Ә.Марғұлан одан әрі дамытып, тереңдете түседі. Ә.Марғұлан «Халық жырын туғызудағы мотивтер» еңбегінде қазақ эпосының шығу төркіні және оның тарихпен байланысы жайында себепші болған мәселелерге көңіл аударады. Ә.Марғұлан «Алпамыс» жырының қалыптасуы жайында дұрыс мәселе көтереді. «Алпамысты» зерттеуші ғалымдар бұл жырдың ескі дәуірде, көне заманда жасалғандығын, рулық эпос болғандығын айтады.
30-жылдардың соңы мен 40-жылдардың басы кезіндегі жарық көрген еңбектерде «Алпамыс» жыры жөнінде мәселелер көтеріліп, ол көптің назарын аударды. Жырдың шығу төркіні оның тарихпен байланысы, негізгі ерекшеліктері, тілі мен композициялық құрылысы турасындағы айтылған келелі жайлар келе-келе осы аталып отырған эпосты монографиялық тұрғыдан зерттеуге баспалдақ болды. Сол негіздегі, алғашқы қадам деп академик А.С.Орловтың «Казахский героический эпос» (1945) деп аталатын кітаптарындағы «Алпамыс» жайында жазылған арнайы тарауды айта аламыз.
В.М.Жирмунскийдің, Х.Т.Зарифовтың [15] және Қ.Жұмалиевтің еңбектерінде «Алпамыс» жырын монография көлемінде зерттеу мәселесі қойылды. Қ.Жұмалиев өз еңбегінде «Алпамыс» эпосының құрылысындағы, тіліндегі кейбір ерекшеліктерді атап өтті. Қ.Жұмалиев «Алпамыс» жыры өзбек, қазақ, қарақалпақ елдерінің ортақ эпосы екенін, сондықтан оны әр елде өзінің эпостық жырларының қатарына қосып тексеріп, зерттеуге еріктілігін айтады [16, 84].
1950-жылдарда фольклористер алдында қазақ халқының эпикалық творчествосын, оның ішінде Алпамыс жайындағы жырды кеңірек зерттеу міндеті тұрды. «Алпамыс» жырының халықтығы туралы мәселе қазақ эпосы жайында 1953-жылы болған дискуссияда да шешілмей қалды. Сонымен бірге бұл жырдың басқа халықтардағы түріне қатынасы осы уақытқа дейін зерттелмегенін, халық аузында айтылып келе жатқан нұсқаларының жазылып алынбай келгенін, ал бұл «Алпамыстың» әлеуметтік менін анықтауға кедергі болып отырғанын дискуссия атап көрсетті. Осы тұста баспасөз бетінде мақалалар жарық көрді. Профессор М.Ғабдуллин «О состоянии и задачах изучения казахского эпоса» деген мақаласында «Алпамыс» жырына да тоқталып өткен. Эпостың жасалу тарихы жайында әңгімелегенде, ол «Алпамыс» жыры қазақ, өзбек өз алдына халық болып құрылғанға дейінгі дәуірде шыққандығын айтады [12, 71].
Алпамыс, Алпамыш, Алпамша, Алып-Манаш туралы жыр қазақ, өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт, алтай халықтарында бар екендігі айтылады. Жырдың осы ерекшеліктерін ескере отырып 1954-жылы маусым айында Москва қаласында өткізілген «СССР халықтарының эпосы туралы» жиналыс «Алпамыс» жырының халықтығын анықтау үшін республика аралық ғылыми кеңес шақыруды үйғарды. Бұл кеңес 1956-жылдың 20-25-қыркүйекте Ташкент қаласында өткізілді. А.М.Горький атындағы Дүниежүзі әдебиеті институты мен Өзбек ССР Ғылыми академиясының Пушкин атындағы Тіл және әдебиет институты ұйымдастырды. Бұған Москваның, Ленинградтың, Өзбекстанның, Тәжікстанның, Грузияның, Қазақстанның, Қарақалпақстанның, Башқұртстанның, Татарстанның және де басқа да республикалар мен облыстардың ғалымдары қатынасты. Кеңесте негізгі үш проблема жайында: «Алпамыс» - «Алпамыш» эпосының шығу төркіні, жасалу кезеңі турасындағы бірінші проблема бойынша профессор А.К.Боровков (Героическая поэма «Алпамыш»), филология ғылымының кандидаты Х.Т.Закиров (Об основных мотивах эпоса «Алпамыш»), профессор В.М.Жирмунский (Вопросы генезиса и истории эпоса «Алпамыш»), профессор Климович Л.И. (Проблема идейного содержания и принципы клинического анализа эпоса «Алпамыш») және т.б. баяндама жасады [16, 28-30].
Екінші проблема бойынша, яғни «Алпамыстың тіл ерекшеліктері турасында баяндама жасағандар: профессор М.И.Богданова (О некоторых художественных особенностях эпоса «Алпамыш»), М.Шайхзаде (О некоторых поэтических особенностях узбекского народного эпоса «Алпамыш»), ақын-аудармашы Л.М.Пеньковский «Поэтические особенности эпоса «Алпамыш».
Ғылыми кеңестің күн тәртібіндегі үшінші проблема – «Алпамыш» - «Алпамыс» жырының ұлттық версиялары жөнінде еді. Бұл жайында жер-жерден келген ұлт республикасы өкілдерінің, атап айтқанда, профессор Н.С.Смирнованың (Об отношении казахских версии «Алпамыса» к традиции казахского героического эпоса), Т.Сыдықовтың (казахские версии «Алпамыса»), М.И.Афзаловтың (об узбекских вариантах эпоса «Алпамыш»), И.Т.Сағитовтың (Характеристика каракалпакских версий «Алпамыса»), Х.Х.Ярмухамедов пен А.А.Валитованың (О татарских версиях «Алпамыша»), А.Н.Киреевтің (О башкирской сказке «Алпамыш и Барсын-Хылау»), С.Суразаковтың (Алтайские сказание «Алып-Манаш») қосымша баяндамасы тыңдалып талқыланды. Баяндамашылар мен шығып сөйлеуші ғалымдар «Алпамыш», «Алпамыс» жырының халықтық екенін айта отырып, 1952 жылы «Правда Востока» газеті мен «Звезда Востока» журналында жарияланған А.Абдунабиев пен С.Степановтың мақалаларындағы реакциялық, феодалдық-байшылдық, халық мүддесіне қарсы жыр деген пікірлерін негізсіз деп тапты. «Алпамыш» – «Алпамыс» жыры өзінің идеялық мазмұны мен көркемдік сипаты, тақырыбы мен образдары жағынан да шын мәнісіндегі халықтық, өте көркем эпикалық шығарма деген пікір әбден қорытылып мақұлданды.
Мәжіліске қатынасушылар жырдың жасалу мезгіліне келгенде – «Алпамыстың» негізі ескі дәуірден келе жатқандығын, онда патриархалды-рулық қатынас элементтерінің барын айтты. Жырдың көне нұсқасының біртіндеп ауыздан-ауызға, ауылдан-ауылға, халықтан-халыққа көшіп қалыптасуы жайында әртүрлі пікірлер болды.
«Алпамыс» жырының ұлттық версиялары сөз болғанда, бұл эпостың көп халықтарға ортақ, бірақ бәрінің төркіні бір екендігі, оны әр ел өзінше сақтап, өзінше жырлап отырғандығы, оның өзгешеліктері әңгімеленеді.
Сонымен бірге, ғылыми кеңес ғалымдар мен әдебиетшілердің алдына халықтық ескі поэтикалық мәдениетінің ескерткішін жоққа шығарғысы келген кейбір бүрмалаушылар мен нигитердің әрекеттеріне тойтарыс бере отырып, «Алпамыс» жырының идеялық-көркемдік ерекшеліктерін зерттеуді, оның әртүрлі халықтарға тән нұсқаларын салыстыра зерттеуді міндет етіп қойды.
«Алпамыс» жырының қазақша нұсқаларын жинаумен, оны зерттеу мәселесімен Т.Сыдықов шұғылданған [17]. «Алпамыстың» қазір қолда бар, белгілі қазақша нұсқаларын бір-бірімен салыстыру нәтижесінде. Сыдықов олар кейінгі заманда шыққан деген қорытынды жасайды. Ол нұсқаларда қалың қауымның XIX-XX ғасырлардағы өмірге көзқарасы, дүниетанымы бейнеленген.
Сонымен бірге эпоста көне дәуірден елес беретін эпизодтар, мотивтер, сюжеттік өрістер, қатысушы адамдардың іс-әрекетіндегі әртүрлі жайлар сақталып қалған. Ақын, жыршылар батыр жайындағы жырды біріне-бірін қалай болса солай бере салмай, творчестволық жолмен дамытып отырған.
Фольклоршы ретінде Т.Сыдықовтың атқарған елеулі жұмысы қазақ халқының батырлық жыры «Алпамыс» батырды зерттеп келе жатқандығы. Жырдың ел аузында сақталып келген көркем нұсқаларының бірін жазып алуы, оны жариялап, жұртшылық игілігіне айналдыруы, ғылыми басылымын жүзеге асыруы, эпостың өзіндік тал ерекшеліктерін ашып, талдап шығуы елеулі істер. Т.Сыдықов «Алпамысты» үш версияға бөліп қарап, олардың бір-бірінен айырмашылығын сөз еткен. Сонымен қатар «Алпамыс» нұсқаларының басқа түркі халықтарындағы версиялардан өзгешелігіне көңіл бөлген [17, 79].
Қазақтың эпикалық жырлары өзінің құрамы, көлемі жағынан аса бай, ұлттық мақтанышымыз. Біздің ғажайып эпосымыз ғасырлар бойында кенжелеп дамыған жазба әдебиетіміздің көп жүгін «арқалап» келген өзгеше құбылыс. Стадиялық жанрлық жағынан алып қарағанда ол эпос көп дәуірлер шындығын көз алдымызға елестетеді. Бізде адамның өмірі туралы түсінігін мифологиялық сипатта танытатын жырлар да ұшырайды. Мәселен, «Құламерген, Жоямерген», «Құбығұл», «Мұңлық-Зарлық», «Дотан батыр» секілді аңыздарда ертегілік, сиқыршы ғажайып күштерге сенушілік іздері байқалады, түрлі архаикалық элементтер кездеседі. Ал қаһармандық эпостың классикалық үлгілері «Алпамыс», «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» жырларында рулық тайпалық бірлестіктер дәуірінің, елдің азаттық, бейбітшілік, ынтымақ үшін күресінің ақиқат сарыны сезіледі. Қаһармандық эпостың негізгі сипаттары «Ер Қосай», «Қарабек батыр», «Төрехан батыр» тәрізді эпикалық дастандарда да көрінеді. Эпостық жырларды ішкі жанрлық түрлерге қарай жүйелеудің маңызы айрықша. Атап айтқанда тарихи поэтикалық қалыптасу, даму жолы эпостың жанрлық белгіленуінің жіктелуімен тығыз байланысты. Кез-келген көркемдік формалар мен өлшемдер де эпос мазмұны мен бағыт-бағдарының өзгеріп отыруына лайық икемделетін, қозғалыста болатын ұғымдар. Эпикалық жырлардың түрлі жанрлық өзгешеліктерінің қалыптасуы тарихи поэтиканың зерттейтін нысанасына жатса, бұл сөз жоқ байырғы жырлардың тұтас жүрген синкреттік сипатына барып тірелетіні анық.
Ендеше батырлық жырлардың байырғы бітімі мифпен, батырлық ертегімен, эпостың көне түрлерімен қарайлас. Қазақ эпосын ауыз әдебиетінің жеке саласы ретінде бөліп қарау революциядан бұрынғы зерттеушілер мен ғалымдардың еңбегімен басталады. Алайда ол туралы азды-көпті пікірлер айтылғанымен олардың жанрлық белгілері, түрлері бір-бірімен ұқсастықтары және айырмашылықтары жинақталып сөз болған емес. Эпикалық шығармаларды іштей жіктеп, олардың жанрлық түрлерін бөлу аса күрделі құбылыс. Кезінде А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Б.Кенжебаев, кейінірек Б.Жұмалиев, Ә.Марғұлан зерттеулерінде батырлық жырлар, лиро-эпос және тарихи жырлардың өзіндік белгілері айтылады. Қазақ эпосын пайда болған дәуіріне қарай топтастырудың үлгісін 40-шы жылдардың ішінде Ә.Марғұлан ұсынған болатын [7]:
Ең көне замандағы эпостық жырлар («Ер Төстік», «Ақ Көбек», «Құламерген», «Шолпан мерген»);
Оғыз-қыпшақ заманындағы пайда болған эпостар. (ХІ-ХІІ ғғ. «Қорқыт», «Алпамыс», «Қозы Корпеш-Баян сұлу»)
Тарихи дәуірлердегі эпос (ХІІІ-ХІV ғғ. «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Қамбар», «Қазтуған» және т.б.)
Жоңғар феодалдарының қазақ даласына шапқыншылығын және оған қарсы күресті сипаттайтын жырлар («Қабанбай», «Бөгенбай», «Олжабай» т.б.
Феодалдық қайшылықтарға қарсы күреске байланысты туған эпос.
Қазақ эпосын бұлай классификациялауда эпостардың шығу кезеңі басты нысанаға алынған, тарихилық принципі алдымен ескерілген. Кейбір жырлардың сюжеті қай заманда қалыптасты дегенге белгілі бір дәрежеде келіспеуге де болады. «Алпамыс» жырының сюжеті (күйеуі өз әйелінің тойында болуы) біздің заманымыздан бұрынғы грек эпосында ұшырасатындығы мәлім [18, 21]. Оның үстіне эпостың ішкі жанрлық түрлері, нақтырақ айтқанда батырлық жырлар мен тарихи жырлардың, сондай-ақ лиро-эпостың араларында үлкен айырмашылықтардың бары ескерілмеген. Эпосты бұлай бөлу кейінгі ой-пікірдің дамуына, жаңаша топтастыруға себепші болды. Эпосты қандай принцип бойынша топтастырғанда да тарихилық мәселесі сақталып отыруы тиіс. Бұл өзгешелікті Ә.Қоңыратбаев та қазақ эпосын тегі мен жанры жағынан бөлуде ескерген. Ол эпосты он салаға бөледі [19, 18].
Қазіргі кезде көптеген халықтардың эпосын үлкен төрт топқа бөліп қарастыру іс жүзінде кең қолдау тауып отыр. Эпосты осындай түрлерге жіктеудің тәжірибесіне тоқтала келіп, белгілі ғалым В.М.Гацак эпосты:
а) көне қаһармандық (архаико-героический);
ә) қаһармандық (героический);
б) романдық (романический);
в) тарихи (собственно исторический) деп жинақтай қарастыруға ұсынады. Бұлай бөлу, біріншіден эпостардың ішкі жанрлық белгілерін айқын саралап бөлуге негізделсе, екіншіден, олардың шығу тегін, жанрлық түр ретінде пайда болу сатысын, стадиялық қатарын белгілеуге бағытталған [20, 4].
Эпосты осындай жанрлық-стадиялық қатарға қарай жүйелеу іс жүзінде оларды жан-жақты қарастыруға жол ашса, әрі осы жанрлық түрлердің әрқайсысын іштей шығу дәуіріне, өзіндік белгілеріне қарай топтастыруға болады (мәселен, оғыз-қыпшақ дәуірінің немесе ноғайлы заманының батырлық жырлары т.б.)
Қазақ эпосын жанрлық-стадиялық белгілеріне қарай:
а) көне
ә) қаһармандық
б) ғашықтық эпостар
в) тарихи жырлар деп төрт топқа, әрі осы салада арнайы зерттеуді Р.Бердібаевтың еңбегінен көреміз [21, 93].
Көне эпос белгілерін анықтауға қажет күрделі ойлар В.М.Жирмунский еңбектерінен мол ұшырайды. Ол түркі-монғол халықтары эпикалық аңыздауларын кең көлемде салыстыра қарап бірталай заңдылықтарды атап көрсеткен. Әсіресе ғалымның ескі миф, аңыздардан классикалық эпостарға өтер жолдағы бір творчестволық асу батырлық ертегілер деп тұжырымдауы қазақ фольклоршыларына да ой саларлық. В.М.Жирмунский бұл пікірін «Алпамыс» жырының таралу, даму эволюциясын жан-жақты талдау үстінде дәлелдеп шығады [22, 51]. «Алпамыстың» қоңырат, оғыз, қыпшақ версияларының өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарына шолу жасай келіп, В.М.Жирмунскийдің қоңырат версиясына (қазақ, қарақалпақ, өзбек редакциялары) неғұрлым мол аялдайды. Әсіресе «Алпамыстың» өзбек нұсқасын негізге ала отырып сөйлейді.
В.М.Жирмунскийді «Алпамыстың» өзбек нұсқасында көнелік белгі (батырдың ғажайып тууы, жедел өсуі, қаһармандық пен қалыңдық алуы, өз әйелінің «күйеуге шығу» тойына тап болуы) көбірек сақталған деп санайды. Бірақ ол «Алпамыс» эпосына қарағанда Алпамыс туралы ертегі, аңыздар (қыпшақ версиясы) бұрынырақ шыққан деп шамалайды. Алпамыс жайындағы башқұрт, татар арасындағы ертегі-әңгімелерді талдай келіп, бұлар эпостың қоңырат версиясынан бұрын айтылып келген үлгілер тобы дегенге саяды. Аталған еңбекте «Алпамыс» фабуласының таралу кезеңі мен ауданы жөнінде қызғылықты және көп ретте дәлелді болжам жасалған. Болашақ классикалық жырдың алтай версиясында нағыз ертегілік, қиял-ғажайып сарындар (жерді мүйізімен тіреп тұрған көк өгіз, адам жегіш дәу, т.б.) жиі кездеседі екен [23, 18-32]. Осы сипаттарына қарап В.М.Жирмунский алтай «Алпамышын» ең көне нұсқаға жориды. VІ-VІІІ ғасырларда, түрік қағанаты дәуірінде бұл кең таралған, негізгі оқиғалық сүйегі анықталған ертегі деп танылады. «Алпамыштың» бұдан кейінгі таралуы оғыздардың ІХ-Х ғасырларда Алтай өңірінен Сыр бойына көшуімен байланыстырылады. Ертегінің фабуласы оғыздар мен қыпшақтар арасында осыдан бастап түрліше версиялар түрінде өңделген делінеді. «Алпамыс» классикалық қаһармандық эпос ретінде осыдан кейінгі кезеңдерде, қоңыраттар арасында көркемделіп жетілген деп біледі. Эпостың нақтылы елдер тарихымен байланысын көрсетудегі кейбір үстірттіктерге, әсіресе жырдың тіл кестесіндегі «куәліктердің» мүлде ескерілмегендігіне қарамастан В.М.Жирмунскийдің батырлық ертегі қаһармандық эпостың түпкі негіздерінің бірі екендігін сенімді дәлелдеуі бағалы қорытынды болып есептеледі. Бұл тұжырымның мәні «Алпамыс» көлемінен анағұрлым кең екендігі айқын [24].
Әрбір халықтың да эпикалық аңыздаулары қатарынан қаһармандық жырлардың алатын орны үлкен. Ең алдымен батырлық эпос елдің сан ғасырлар бастан кешкен тарихын, салт-санасын өзгеше көркем жинақтайды; түрлі оқиғаларға өзіндік көзқарасын, бағасын белгілейді, алдан күткен үмітін, аңсарын білдіреді. Тарихта орын тепкен белгілі оқиғалар мен істердің дәлме-дәл шежіресі, көшірмесі болғанымен, қаһармандық эпос сондай құбылыстардың терең, түпкілікті мәнін, тұжырымын аңғартады. Қаһармандық жырларды ел жүрегіне жақын ететін олардың отаншылдық идеямен суарылғандығы. Адам қоғамы дамуының барлық кезеңінде де рудың, тайпалық, мемлекеттік бірлестіктердің тыныштығын, бүтіндігін қорғау, қастасқан жауды жеңіп, бақытты өмір орнату мәселесі ең күрделі проблема болып келген. Қазақ эпосының күрделі бөлегін құрайтын батырлар жырында осы белгілер толығымен бар. Әрине әрбір жырдың құрылысына, идеялық бағытына лайық, ерлік идеясы түрлі дәрежеде көрініс береді. Сонда да болса қаһармандық аңыздардың басты пафосы – ерлік, Отан қорғау болып келеді. Батырлық жырлардағы ерліктің сипаты өзгеше. Мұндағы қаһармандар ел үшін қандай да болмасын қауіпке қарсы барады, жаулармен арпалысады, неше түрлі сергелдең, сарсаңға, ауыр сындарға душар болады; ақырында мұратына жетеді. Міне, осындай «жеңілмейтін қаһармандарды» суреттеуі және оның басына асыл қасиеттерді жиып беруі халық қиялының шексіздігін көрсетеді және эпикалық жырлардың ерекшелігін танытады.
«Алпамыс» жырының жетекші сарыны ел мүддесі үшін жасалған ерлікті мадақтау. Алпамыс өзінің қалыңдығы Гүлбаршынды жау ортасынан сан түрлі ерлік көрсетіп, алып қайтқанда да, Байбөрінің жылқысын айдап кеткен қалмақ ханы Тайшық әскерін қырғанда да қапысыз батыр, қоңырат кегі үшін Шыбын сипатталады. Алпамыстың барлық әрекеті өз басы үшін емес, бүкіл қоңырат руларының теңдігі мен бейбіт өмірі үшін болады. Осы мақсат жырдың бойына өшпес, нұрлы идея дарытады, орталық қаһарманды халық махаббатына бөлейді.
Зерттеушілердің көрсетуі бойынша қаһармандық жырлардың бірі – болашақ батырдың ғажайып туысы болып саналады. Бұл (мотив) эпостан бұрынғы жанрларда да (ертегі, аңыз) кездесетіні белгілі. Болашақ батырдың ғажайып туысының мифтік персонаждармен генетикалық байланысы, мифологиялық ыдырауы кезеңінде пайда болған кейіпкерлерге қатысы бар екендігі кәміл. Қаһармандардың қандай жағдайда туғандығын тәптіштеп айту тек композициялық тәсіл немесе өмірбаяндық қажетті элемент қана емес, мұның мәні тереңіректе жатыр. Бұл жағдай «Алпамыс батыр» жырында неғұрлым толық түрінде берілген. Бүкіл Жиделі-Байсынды жайлап алған Байбөрі байдың салтанатын көсілте суреттеу белгілі мақсатты көздейтінін көп ұзамай білеміз.
Бұрынғы өткен заманда,
Дін мұсылман аманда,
Жиделі-Байсын жерінде,
Қоңырат деген елінде,
Байбөрі деген бай шықты.
Тоқсан мың екен қарасы.
Мұрындық ноқта тимеген,
Түйешілер мінбеген,
Сексен мың екен маясы.
Шұрқырап жатқан бір жылқы,
Тоғай сайын мың жылқы,
Есебі жоқ көп жылқы.
Жиделі-Байсын даласы
Өз алдына бір бөлек
Торысы мен қарасы.
Аңдай болып көрінген
Бозы менен аласы... [25, 88].
Бірақ осыншама шалқыған байлық Байбөріге бір мысқылдай да бақыт бермепті. Оның себебін жыр «Соншама бай болса да, жоқ еді ердің баласы» деген сөздермен тұжырымдайды. Рулық-патриархалдық заманда, ата мүлкіне бала ғана мұрагер болатын жағдайда перзентсіздік деген кімге де болса үлкен кемшілік саналатын. Билік пен бедел күшке негізделген дәуірдің салт-санасын «көп қорқытады, терең батырады», «көсеуі ұзынның қолы күймес» деп келетін мақалдардан да байқауға болады. Баласыздықтың зары «Алпамыс батырда» Байбөрі аузымен былай айтылған.
...Алмадың құдай жанымды,
Бір баланың жоғынан
Ағайын жеді малымды.
Айналайын атыңнан,
Жаратқан жалғыз құдайым,
Бір баланың жоғынан
Зорлық қылды маңайым.
Әкім қыла сөйлейді
Баласы көп ағайын...
Сүйегім кетті жасық боп,
Досым кетті қашық боп,
Көретін көзім көр болды,
Бір перзентке асық боп,
Аққан жасым тыя алмай,
Перзенттің дағы өтеді.
Баласы жоқ адамның
Әркімге ақы кетеді.
«Байбөрі қу бас» деген сөз,
Сүйегімнен өтеді... [25, 89].
Міне, осындай жағдайда тәңірден бала тілеп, сұрауы қабыл болғанын ерекше көрсету мәнділікке ие болған. Бұл тұста адамның жаралуы туралы көне ұғым елес береді. Ерте заманда дүниедегі күллі жан-жануардың иесі, жебеушісі болады деген ұғым үстем болғаны белгілі. Баланы інәжат етіп, тілеп алуға болады деген түсінік осыдан туған. Байбөрі мен Аналықтың перзент аңсаған әрекеті төменгіше жүйеде көрінеді:
Баласыздық зары;
Жебеуші «күштерге» жалбарыну;
Әзірет сұлтанға бала тілеп аттану;
Әулиеге түнеу, садақа үлестіру;
Бабай түкті шашты Әзіз әулиеге сапар шегу;
Намаз оқып, мінәжат ету;
Таңсәріде ақ сәлделі, қолында асасы бар диуана келіп, бұларға бір үл, бір қыздарың болады деп аян беруі;
Аналықтың қабылан етіне жерік болуы;
Алпамыстың дүниеге келуі;
10. Ұлан-асыр той жасалуы, жырда бұлардың бәрі де кең таратылып, келісімді сипатталады. Айтушы, жыршы қаһарманның тууы ғажайып күштерге байланысты екеніне әдейі мән беріп, мұны айрықша оқиға дәрежесіне көтере суреттейді. Алпамыс туғанда Байбөрі жасаған той да ерекше дарқан пейілді аңғартқандай болады [26, 128].
Қаһармандық эпостың көбіне тән ерекшеліктің енді бірі – батырдың ерте есеюі, алыптықтың жастайынан танытып отыруы. Қазақ эпосында да осы дәстүрдің ізі байқалады, жалпы түркі-монғол этикалық жырларымен типологиялық ұқсастық, заңдылығы анық сезіледі.
Қазақ эпосының інжу-маржандарының бірі – «Алпамыс батырда» Алпамыс он жасқа шыққанда алыстағы қалыңдығын іздеуге әзірленген болып көрінеді. Ол жылқыға барып, ат таңдағанда тапқырлық та, қайраттылық та танытады, шұбар атты «құйрықтан алып лақтырады», өзінің ырқына әбден көндіріп алған соң ғана тұлпарға мініп, мақсатты жағына тартып отырады. Эпос, осылайша, жылдардың оқиғаларын бір-ақ аттап, қаһарманды шапшаң сапқа тұрғызады, өзіне тән тәсілмен батырлық пырағына мінгізіп, ерлік ғарышына беттетеді.
...Шұбарды бала ұстады,
Ашуы жаман қыстады.
Үйіне де келмеді,
Мен кетемін демеді.
Жалғыз бауыры Қарлығаш,
Кетерін де білмеді.
Саймандарын сайланып,
Алтыннан кемер байланып,
Абжыландай толғанып,
Қызыл найза қолға алып,
Шұбарға қарғып мінеді.
Құдайдан медет тіледі.
Қарғып мініп жас бала
Ашуы кернеп жөнеді.
Ләшкер тартып келеді,
Ауыздықпен алысып,
Ұшқан құспен жарысып...
Бір күн шапса шұбар ат
Айлық жер алып береді.
Осыменен ұдайы,
Он екі күн жүреді.
Айналдырып санаса,
Он екі айлық жер еді... [25, 102].
Батыр балаға кейде кеңес беретін, енді бірде ат таңдайтын, яки жол сілтейтін дана, қамқор, шын берілген жәрдемші, ақылшылар, дос пейілді жандар болады. «Алпамыс батыр» жырының басқа тілдес халықтар арасында таралған эпостық ертегілер нұсқаларында жас батырға ат таңдап беретін жылқышы Құлтай кейде Құлтоба болып көрінеді [21, 69].
Эпоста сүйіспеншілікпен суреттелетін бейнелердің бірі – жүйрік ат бейнесі. Ғасырлар бойында көшпелі өмір кешкен қазақ халқының тіршілігінде жылқы малының ерекше маңызы болғаны мәлім. Сауса сүт, мінсе көлік, сойса ет дегендей жылқы түлігі ел санасынан өшпес орын алған, бұл тарапта неше алуан аңыздар, өлеңдер, мақал-мәтелдер шығарған. Соның бәрінде жүйрік, жорға, тұлпар, арғымақ тұлғасы көкке көтеріле мадақталады. Батырдың аты жүйрік көрсетілуі қаһармандық эпостың түпкілікті идеясына – елді сыртқы жаудан қорғау мақсатына тікелей байланысты. «Ат ердің қанаты» деген нақылда замандар бойында қалыптасқан түйінді пікір жатыр.
Қаһармандық жырларға хас белгілердің бірі – ел қамқоры батырдың ең жақын досы, әрі жары – тамаша сұлу, ақылды, опалы әйелдер бейнесінің жасалуы. Батырлық эпоста қаһарманның үйленуі де ерекше жағдайда өтеді. Сондықтан да оны фольклоршылар «қаһармандық үйлену» [23, 81] деп атайды. Қазақ эпосының қаһармандары: Қобыланды, Алпамыс, Тарғын, Қамбар тағы басқалардың үйленуі соғыста ерлік көрсетіп, қайратын танытқан соң ғана мүмкін болады. «Алпамыс батыр» жырында Алпамыс ерлік сындарында қалмақтың барлық мықтыларынан озып шығып, Гүлбаршынды алады.
1.2 «Алпамыс батыр» жырының түркі халықтарындағы нұсқалары
«Алпамыс батыр» жыры – қазақ халқының батырлар жырының ішіндегі көне жыр. Ол патриархалдық-рулық қарым қатынас кезінде туған. Жыр ішіндегі кейіпкерлердің қиял-ғажайып ертегілеріндегі қаһармандарға ұқсауы, көне замандағы батырлық ертегілер сарындарының ұшырауы, бұл жырдың негізі баяғы заманнан келе жатқанын дәлелдейді.
«Алпамыс» деп аталатын жыр өзбекте де, қарақалпақта да бар. Ағайынды үш елдің айтуындағы бұл жыр мазмұны жағынан бір-біріне ұқсас келеді. Өйткенмен өзара айырмашылығы да жоқ емес. Ағайындас үш халықтың айтуындағы «Алпамыс» жырының өз ара аздаған айырмашылығы бола тұрса да, бұл – әр халықтың өз шығармасы, тума жыры. Сондықтан да әр халық жырдың ертеден келе жатқан сюжет желісін сақтай отырып, оны өздерінше жырлаған және бірнеше вариантқа айналдырған.
Жырдың қазақша нұсқасын көбірек зерттеген ғалым Т.Сыдықов: «Бұл жыр Қоңырат тайпасындағы рулық құрылыстың ыдырауы кезінде пайда болған. Кейін Қоңырат тайпасы қазақ, өзбек және қарақалпақ халықтарының құрамына енген кезде осы халықтардың әрқайсысында бұл жырдың өз нұсқалары пайда бола бастады. Жырдың басты кейіпкерлері Қоңырат руынан болып сақталады» [17, 80], - деген пікір айтады.
«Алпамысты» зерттеген өзбек ғалымдары Х.Т.Зарифов пен М.И.Афзаловтың айтуы бойынша жырдың өзбекше он бір варианты бар көрінеді [27, 81]. Ал белгілі фольклорист ғалым Т.Сыдықов «Алпамыстың» қазақша үш үлкен түрі бар [17, 36], – дейді. Қарақалпақ әдебиетшісі И.Т.Сағитов «Алпамыстың» қарақалпақша бес варианты барлығын айтады.
Бұлармен қатар татар, башқұрт, алтай елдерінде Алпамыс жайында шығарылған ертегілер де бар. Татарлардың ертегісі «Алпамша», башқұрттардікі «Алпамыш», алтайлықтардікі «Алып-Манаш» деп аталады. Бұл ертегілердің кейбір әңгімелері өзбек, қазақ, қарақалпақ айтатын жырдың алғашқы бөліміне ұқсас келеді [28, 112].
«Алпамысты» жырлаған халықтың қайсысы болса да, оны өзінің тума шығармасы деп қараған. «Алпамыс» жырының ұлттық версияларын сөз еткен жайда бұл эпостың Орта Азия халықтарына ортақ, бірақ бәрінің төркінінің бір екендігін, оны әр ел өзінше сақтап, өзінше жырлап отырғандығын айтпай кетуге болмайды.
«Алпамша», «Алпамыша – Барсын-Хыллу» деп аталатын татар мен башқұрттың қарасөзбен жазылған ертегі түріндегі «Алпамысы» мазмұны мен формасы жағынан алғанда осы эпостың қазақша версияларынан айтарлықтай айырмасы бар.
Татардың «Алпамшасы» жұртшылығымызда әр кезде жазылып алынған екі нұсқасы бойынша белгілі. Екі халықтың шығармасын өз ара салыстыру нәтижесінде мынадай айырмашылықтары байқалады: егер «Алпамыстың қазақша версиясында батырдың әке-шешесінің баласыз болу жайы әңгімеленсе, татар ертегісінде бұл жоқ. Сол тәрізді ертегіде басты кейіпкердің және оның қалыңдығының әке-шешелерінің де аттары аталмайды [29, 97-103].
Ал, қалған оқиғаларының айтылуы, көбіне, қазақ версияларының сюжетімен ұқсас келіп отырады. Айталық батырдың қалыңдығына үйленуі, ат таңдап алуы, өзіне қарсы болған хан еліне сапар шегуі, Алпамшаның онда тұтқынға түсіп, зынданда отыруы, жабайы қаздың қанатына хат байлап, оны өз еліне жіберуі, жұбайына басқа біреу құда түсіп жатқан кезде батырдың еліне қайтып оралуы т.б.
Бірақ, бұл шығарма мазмұнының емес, сюжет желілерінің ғана ұқсастығы. Әйел үшін бәсекеге түсуін, Алпамша мен Сандуғаштың бірігіп патшаға қарсы тұруын батырдың үстемшіл Қылтанмен соқтығысуын баяндайтын эпизодтарды қазақ версияларымен салыстырып қарағанда айырмашылықтар барлығы көрінеді. Алпамыштың қараңғы түнек-түпсіз құдықтан босанып шығып, аман-есен, еліне қайтып оралуы да басқаша. Сонымен бірге мыстан кемпірдің амал-айласы да айтылмаған. Айырмашылық белгілері өте мол. Ертегінің ел тұрмысына енуінде де өзгешелік бар. Қатысушы адамдардың аттарында да айырмашылық бар: Алпамша-Алпамыс, Сандуғаш-Гүлбаршын, Қылтан-Тайшық болып келді.
Татар ертегісін «Алпамыстың» қазақша версияларымен қатар алып қарағанда, олардың өмірдегі құбылысты беру тәсілдерінде де айырмашылықтар кездесіп отырады. Ол қиял ғажайыптық жағдайларға байланысты құралған. Алпамыс жайындағы эпикалық жырды халық Еділ жағалауына әкелген де, ол татар халық ертегісінің әдет-ғұрпын бойына сіңіре отырып, татар халқының өзіндік төл көркем туындысы болып кеткен.
Эпикалық жыр мен ертегінің арасындағы сол өз ара айырмашылық жайлар қазақ пен татар халықтарының өмір шындығының әртүрлі болып келуімен, елдердің бастан кешірген күрес жолының әрқилы екендігімен де түсіндірілсе керек. Татар ертегісін басқа эпикалық жырлармен салыстыра зерттеуші ғалым. А.Валитова осы туралы былай деген пікір айтады: Егер «Алпамыштың» – «Алпамыстың» Орта Азиялық версияларында, әсіресе қазақша нұсқасында жырдың негізгі пафосы Жоңғар хандарының Орта Азияға жасаған басқыншылық соғысына қарсы күресуімен байланысты болса, ал оның татар мен башқұрт ертегілерінде болмай шығуы заңды құбылыс. Қазан татарлары Жоңғар басқыншылығына ұшыраған жоқ, оларға қарсы күреске шығудың татарлар үшін керегі де болмады. Ендеше, татар нұсқаларындағы күрес – айбарлы күштің иесі, азулы жау, зорлықшыл патша Қылтапқа қарсы татар халқының күресі [27, 51].
«Алпамыш – Барсын-Хыллу» атты башқұрт ертегісі татар ертегісі тәрізді қоңырат редакциясына қарағанда өзінің түп негізін «Алпамыстың» көне дәуірдегі түрінен алатын сықылды. Башқұрт версиясында Қоңырат руы атымен жоқ. Сол сияқты Жиделі-Байсын жері де, қалмақ еліне көшіп кеткен Байсары да, Байбөрінің тобының жаулап алып кеткен қалмақ ханы да кездеспейді. Башқұрт ертегісінің орталық саналатын негізгі тақырыбы – дайын тұрған қалыңдыққа күйеу боламын деп дәме жасап, жанкүйерлік етіп, жанын салып сол қалыңдықпен бәсекеге түсуі болып табылады.
Барсын-Хыллу, Бану-Чечектей ертегі кейіпкері сияқты өзінің шатырында жападан жалғыз тұрып, өмір кеше береді. Оның шатыры таудың ең биік шоқысына орнатылған болады. Барсын-Хыллумен көңіл қосқысы келген батырлардың бірде-бірін жуытпайды, қайта Барсын-Хыллу таудың басынан төмен қарата тас домалатып, батырсымақтарды біртіндеп өлтіре береді. Егер, кім де кім сол төмен домалаған тасты қағып алып, төбеге кері лақтырса, немесе Барсын-Хыллудың өзімен күресіп, оны жеңсе, сол адамға күйеуге шығамын деп уәде етеді. Мұны естіген Алпамыша да сол тауға барады. Барсын-Хыллу Алпамыша жақындап қалғанда оған көздеп тұрып тас домалатады. Алпамыша тасты аяғымен түтып қалып, оны таудың басындағы Барсын-Хыллудың өзіне жеткізіп береді. Тас лақтырысып, күш сынасудан кейін екеуі жеті күн, жеті түн күреседі. Алпамыша Барсын-Хыллуды жеңіп, оны жерге алып ұрады. Барсын-Хыллу осындай күш сынасудан кейін ғана Алпамшаның әйелі болуға келісімін береді.
Башқұрт ертегісіндегі батырдың ханға қарсы жорыққа аттануы да қазақша версиялармен салыстырғанда басқаша беріледі. Алпамша Барсын-Хыллудың ауылын шабуға әзірленіп жатқан белгісіз бір ханның даярлығын біліп қалып, оған жорыққа шығады.
Құл-қоюшы Қолтабымен басты кейіпкердің соқтығысуын баяндайтын эпизодта да ерекшеліктер бар. Алпамшаның жоқтығын пайдаланып Қолтабы Барсын-Хыллуға үйленбек болады. Алпамша бір кезде Қолтабыдан астына мінетін ат сұрап алғанда, аттың құнын қалыңдығын беріп өтеуге уәдесін берген екен.
Қазақ версияларындағы мыстан кемпірдің зұлымдық айла-әрекеттерін әшкерелейтін эпизодтар башқұрт ертегісінде атымен жоқ.
«Алпамыстың» қазақша версияларында екі бай – Бөрі мен Сарыбай туралы арнайы әңгіме қозғалса, ал башқұрт ертегісінде Аляр-хан, Буляр-хан атты екі хан жөнінде сөз болады. Башқұрт ертегісінде, татар ертегісі тұсында айтылғандай, қазақша версияларда бар эпостың «кіріспе тарихы», яғни батырдың ата-анасының о баста баласыз жүрген жайы баяндалмайды.
Башқұрт ертегісінің «Алпамыстың» – қазақша версияларынан негізгі айырмашылығы, оның сюжетінде екендігін көреміз. Эпостың негізгі кейіпкері батырдың алып тұлғасы, іс-әрекеттері бәрі баяу беріледі. Ондағы тұрмыс-күйлік уақиғалар сарыны да басқаша суреттеледі. Ертегіге қатысатын кейіпкерлердің аттары да (Алпамыстан басқа) басқаша келіп отырады. Бұның бәрі де башқұрт халқының «Алпамысты» өзінше творчестволық жолмен қабылдап алып, өздерінің ұлттық ерекшеліктеріне икемдегенін көрсетсе керек.
Алтайдың (ойраттың) «Алып-Манашы» да өз алдына дербес эпикалық шығарма болып табылады. «Алып-Манаш», «Алпамыстың» қазақша версиясымен өзінің көне элементтері жағынан ұқсас [12, 87]. Мәселен, батырға қастық ойлаған дұшпандары оны құртудың қандай жолын, амалын іздегенмен жоспарлары орындалмайды. Жердің астында жатқанына қарамастан қаздың қанатына хат байлап, оны еліне жолдайды. Алып-Манаш атының көрсеткен жәрдемінің арқасында зынданнан құтылып шығып, туған еліне қайтып оралады. Бірақ, ол әйеліне басқа біреудің үйленбек болып істеп жатқан тойының үстінен шығады. Алтай батыры бірінші жорыққа аттанған бетінде-ақ дұшпан қолына түсіп, тұтқын болады. Мұның қазақша версиялардан айырма-шылығы сол. «Алып-Манашта» дәмелі күйеулердің қалыңдық үшін жанкүйерлер болып жүргендердің бәйгеге қосылып, өз ара жарыс ұйымдастырулары айтылмайды.
Алтайдың «Алып-Манашында» ертегілік жайларға көп мән берілген, «Алпамыстың» қазақша версияларынан негізгі айырмашылығы да осы.
Алтай версиясындағы Алып-Манаш қалыңдығы жайлы түсінікті «дана кітаптардан» біледі. Оның қалыңдығының елі дүниенің басқа бір шетінде, «аспан мен жер тоғысқан тұста, қайта қайтар із жоқ» мекенде. Оған апаратын жол кең алқапты өзен арқылы өтеді. Бірақ, оған ешбір жан «атпен ұшып жете алмайды, қайықпен жүзіп кете алмайды». «Батыр ерлік жасап, ретін тауып, сол елдің мекенінің шетіне келеді. Осында ол тоғыз айлық ұйқыға батады. Жау әскері оны қалай еткенмен өлтіре алмайды, атса мылтықтың оғы өтпейді, шапса қылыштың жүзі кеспейді. Ал, Алып-Манаш болса үнемі терең ұйқыға батып жатады.
Алып-Манаш әйелінің тойының үстіне ешкім танымайтын, лас, жыртық киіммен таз шал Тас-Тарақайдың кебінде көрінеді. Астындағы аты да арып-ашқан, көтерем.
Батырға қастандық жасайтын адамдар да ертегілік күйге тән сипатта беріледі. Ал-Каан күйеу балаларын қырып-жойып, жеті басты алып-адам жегіш Дельберген көк өгізге мініп ұрысқа қатысады.
Профессор В.М.Жирмунский алтайдың «Алып-Манашын» басқа жырлармен салыстыра зерттеген кезде мұнда батырлық жырдан гөрі көне мифологиялық элементтері бар батырлық ертегінің формасы басым екендігін дұрыс көрсетті.
«...Алтайдың батырлық ертегісі – «Алып-Манаш» Алпамыс жөніндегі жырдың ертеректегі версиясынан елестер бере алады. Бірақ Улагашевтің кейінгі редакциясы оғұз немесе қоңырат эпосының тікелей материалы болып есептелмейді және жергілікті ерекшеліктерді сипаттайтын бірқатар жағдайларды аңғартатынына көңіл аудармай кетпеуге болмайды: «кейінірек түп нұсқаның сәйкес келмеуі, сондай-ақ ертедегі сюжеттің қысқа және өзгертіліп айтылуы, оның қандай да болмасын ертеректегі формасының сақталып қалуы – эпостың орта азиялық редакциясының кейінгі кездегі тарамдалуы», – деп жазды ол [23, 103].
«Алып-Манашта» сан мыңдаған жылдар бойына біреуден-біреуге ауысып, айтылып келе жатқан алтай елінің баты0лық ертегісі болып табылады.
«Алпамыс» жыры қазақша версияларының қоңырат редакциясы негізінде шығарылған екі ұлттық редакциясына, яғни қарақалпақ, өзбек нұсқаларына бір табан болса да жақындығы бар. 1947-жылдары-ақ В.Жирмунский мен Х.Зарифов «Узбекский народный эпос» деген еңбегінде осы ұлт редакцияларының өз ара айырмашылықтарын атап, арнайы көрсеткен болатын. Сол үшін халықтың, осы эпосының соншалық ұқсас болып келуі, оның көне дәуірдегі түп негізінің бір болып саналуынан деп түйіндеген.
Алайда, зерттеушілер аталған еңбегін жазған кезде эпостың шағын материалдарына құрды.
«Алпамыс» жырының қазақша қарақалпақша нұсқаларының атап айтарлық түрлері, үлгілері кейінгі кезде ғана жұртқа белгілі бола бастағаны мәлім.
Қазіргі кезде қазақ халқының он нұсқадан құралатын үш версиясы бар. Оның ішінде Сандыбаев, Аққожаев, А.Байтұрсынов нұсқалары толығырақ та, көркем де, қарақалпақ халқының версияларына қарағанда көп айырмашылығы баршылық та. В.Жирмунскийдің кейінгі еңбектерінде ол жайлар аз болса да ескерілген.
«Алпамыстың» өзбекше, қарақалпақша, қазақша версияларын қатар қойып салыстырған кезде, оларға ортақ жалпы көне элементтерді айқындай түсеміз. Үш версияның үшеуі де Байбөрі мен Байсарының әуелде баласыз болып, кейіннен балалы болғанын әңгімелейді. Үшеуінде де Гүлбаршынның (өзбекше нұсқада – Барчин, қарақалпақша – Гүлпаршын) әкесі Байбөрі баймен ұрсысып қалып, қалмақ еліне ауа көшеді. Қалмақ батырлары Гүлбаршынды сүйеді, құда түсіп үйленбек болады. Осы жағдайды естіген Алпамыс қалмақ еліне келіп, қалыңдығын қалмақ қармауынан босатып алады, Алпамыс қалмақ елінен Қаражан атты дос тауып, туған еліне аман-есен қайтып оралады.
Эпосқа тән сюжеттік желі бірте-бірте заңды түрде тереңделе түседі... Қазақстан мен орта Азияға жасаған монғол және қалмақ жерлерінің ұзақ жылдарға созылған басқыншылық жорықтары тарихи шындық. Мұның өзі заңды түрде жаулап алушыларға қарсы халық өшпенділігін оятады. Сюжет желісінің бірінші бөлімі қазақтардың, өзбектердің, қарақалпақтардың қалмақтармен күресі негізінде туған кейінгі дәуірдің енгізген қоспаларымен күрделене, шиеленісе түскен. Эпостың екінші сюжет бөлімі де дәл солай шыққан. Мыстан кемпірдің (өзбекше нұсқада – Сурхаил-Мастан, қарақалпақша – Мастан-мама) алдауымен торға түскен Алпамыс ордан босанып шығып қалмақ ханы (өзбекше нұсқада – шах) Тайшықпен жауласады. Қалмақ ханы мен оның әскерін тас-талқан етеді.
Аталып отырған ұлттың версиясында да Ұлтанға байланысты айтылатын әрқилы жайлар бірдей келіп отырады.
Орта Азияның ұлттар версияларында Алпамыстың ғажайып түрде дүниеге келуі, үйленуі, Алпамыс пен қалмақ батыры Қаражанның достығы, Алпамыстың қолға түсіп, тұтқын болып зынданда отыруы, онан босанып шығуы, ақыр соңында Алпамыс пен Ұлтанның ара-қатынасы айтылады. Мұның бәрі де негізгі кейіпкер Алпамыс есімімен байланысты дамып отырады.
Сонымен қатар әрбір ұлт версиялары белгілі халықтың творчестволық игілігі болғандықтан, онда сюжеттік ортақ элементтердің болуымен бірге, өз ара айырмашылықтары көрінуі де ықтимал нәрсе.
Егер, өзбекше версияда Байсарының қалмақ еліне көшіп кетіп қоныс ауыстыруы Байбөрі шахтың жаңа салығын (зекет) төлеп бере алмауымен дәлелденсе, қарақалпақтағы, қазақтағы версияларда Байсары қалмақ еліне келгеннен бастап оларға зекет төлеп түруға міндетті болады. Ақын жыршылар мұнда, бір жағынан ру байланысының үзілгендігін көрсетсе, екінші жағынан қанаушыларға деген халықтың наразылығын білдіреді.
Қазақша, қарақалпақша версияларды өзбек версиясымен салыстырған кезде қалмақ еліне Алпамыстың екінші рет баруын баяндайтын жерінде де өзгешеліктер бар. Бұл сапарға Алпамыс жалғыз өзі шығады, ал өзбекше версиясында оның қасына қырық жігіт еріп жүреді. Өзбекше, қарақалпақша версияларында Алпамыстың сапарға аттануының мотиві бірдей. Алпамыс қайын атасы мен қалыңдығын қалмақ ханының тұтқынынан құтқару үшін сапар шегеді. Ал, қазақша версияда Алпамыстың жолға шығуы Байбөрінің табынын қалмақ ханы Тайшықтың айдап кетуімен байланысты.
Жекелеген өзгешеліктер эпостың образдарын беруде де кездесіп отырады. Ол алдымен Алпамыстың іс-қимылдарын суреттеуден еркін байқалады. Мәселен, өзбекше редакцияда әулие кәландар Байбөрінің баласының аты Хаким болатынын, оның болашақ даңқын сөз етіп, күні бұрын Борчинмен атастырып қою керек екендігін айтады. Ол алақанымен баланың иығын қағып байқайды. Хакимнің иығында әулиенің саусақтарының табы қалып қояды. Жылдар өтіп жылжи береді. Хаким ержете бастайды. Жеті жасқа толғаннан кейін ол тұңғыш рет ерлік ісін көрсетеді. Алтынби атасынан қалған он төрт батмандық жезден істелген садағымен асқар таудың биік шоқысын көздеп, оны атып түсіреді. Енді Хакимге Алпамыш деген ат қойылады (жыршының айтуына қарағанда, «алып» деген батырлық мағынаны көрсетеді) [15, 11].
Қазақ, қарақалпақ халықтарының версияларына қарағанда өзбек версиясы мұсылман дінінің әсеріне көбірек шалынғандығы байқалады.
Қарақалпақ пен қазақ версияларының арасында да өз ара айырмашылықтар аңғарылады. Бірқатар эпизодтар мен көріністерде, образ жүйесінде, көркемдік түрінде өзгешеліктер бар.
Алпамыстың қазақша версиясында кездесетін, бірақ қарақалпақ халқының версиясында жоқ эпизодтар мен көріністер мыналар:
Қазақта Алпамыс батыр халықты қорғау үшін жарық дүниеге келеді. Ру адамдары Алпамыс туғаннан кейін, оны өз «әкіміміз» деп атайды. Байбөрі мен Аналықтың әулиелерді кезіп жүріп бала тілеуі де бұл версияда кеңінен беріліп, молынан қамтылады.
Құдалық түсуіменен байланысты айтылатын жырларда да ерекшеліктер бар. Қарақалпақ версиясында Байбөрі әйелінің екіқабат кезінде қалмақ ханы Тамаспен құда болып қояды. Алпамыс осы жағдайды ести салысыменен бірден қалындығын алуға аттанады. Қарақалпақ версиясына қарағанда қазақ версиясында қазақтар мен қалмақтардың ара байланысы айтарлықтай үлкен арқау, күрес қазығы болып көрсетілген.
Қазақ нұсқаларында Гүлбаршынның іс-әрекеті, қимыл-қызметі де өзгешелеу сарында көрсетіледі. Ағайын-туғандарының, жақын-жамбарларының қалмақ, қолында қалып, оның қорлығына душар болғанда Гүлбаршын өзінің сүйгені Алпамысқа хат жазады. Батыр оның хатын алғаннан кейін Сарыбайды т.б. қалмақ езушілігінен құтқарып алу үшін сол елге аттанады. Демек, жырдың қазақша версиясында Сарыбаймен бірге көшіп келген халықты қалмақтардың зорлық-зомбылығы мен ауыр салығынан құтқару жайындағы мәселе батыл қойылған. Кейін Сарыбай қалмақ жерінің басқарушысы болады. Сонымен бірге, қазақ халқының кейбір нұсқаларында Алпамыстың бүтіндей тарихи бастан-аяқ өлең түрінде беріледі. Бұл да «Алпамыстың» қарақалпақша версиясынан айырмашылығы болып табылады [30, 218].
Қорыта айтқанда «Алпамыс» – Орта Азия халықтарының ерте заманда, ру болып жүрген кезінде туған шығармасы. Бұл жырдың Орта Азия халықтарына ортақ болу себебі де осыдан.
Жырдың негізгі идеясы – ру бірлігін сақтаудан туған. Сондықтан да жырда ру бірлігін көздеген, әр рудың арасында араздық шапқыншылық емес, татулық болуын мақсат еткен адамдардың іс-әрекеті ардақталады. Оларды рудың қамқоршысы етіп суреттейді. Ал ру бірлігін, ру тілегін ойламай өз қара басы қамымен жүретіндерді жыр ұнамсыз бейнеде сипаттайды. «Алпамыс» – өз дәуірінің идеясын бейнелеген, оны көп ғасыр бойына сақтап келген халықтық жанр.
1.3 Қазақтың батырлар жырындағы сәйкес мотивтер
Қазақ халқының эпосында батырлар жыры – ең бір мол сала. Бұл дастандар көбінесе сонау бір бағзы заманда Орта Азияны, Қырым мен Еділ бойын жайлаған көшпелі тайпалар бастан көшірген нақтылы тарихи оқиғалардың поэтикалық көрінісі болып табылады. Батырлар жырының кейіпкерлері – Қобыланды, Қамбар, Тарғын сияқты аға батырлар мен Алпамыс, Сайын тәрізді іні батырлардың есімдері тарихи оқиғаларға байланысты. Ондай оқиғалар – XVI ғасырда Қазан хандығының ыдырауы («Қобыланды» жыры), XV–XVI ғасырларда Қырым хандығында рулық соғыстар («Ер Тарғын» жыры), қазақтар мен ноғайлының XVI ғасырда бірлесіп жасаған жорықтары («Ер Сайын», «Алпамыс» жырлары), қазақтар мен өзбектердің жорығы («Қамбар» жыры). Батырлар жырының қаһармандары қазақ деп аталмайды. Ноғайлы нәсілінен делінеді. Өйткені, негізінде бұл жырлар қазақтың дербес саяси одағы құрылмаған кездегі дәуірді сипаттайды. Кейінірек қазақ халқының эпикалық негізін құраған рулар ол кезде Алтын Орда, Қырым, Қазан хандықтарының және Орта Азия хандықтары саяси одақтарының қарауында болатын. Сол аралық бәрінің жалпы аты «Ноғайлы» болып келетін.
Бұл жырлардың желісін о баста кім шығарғанын табу мүлде мүмкін емес. Барлық жырда да оны шығарған жыршының аты аталмайды. Тіпті орыс эпосындағыдай «Әулие баян» деген тәрізді атау да жоқ. Беймағлұм жыршының атынан баяндалатын эпикалық жырдың стилі ғасырлар бойына өзгермеген. Өткен ғасырда өмір-сүрген, «Қобыланды», «Тарғынның» үздік көркем варианттарын айтып жаздырған атақты жыршы Марабай да осы дәстүрді бұзбаған. Сол варианттарды өңдеуге, сұрыптауға Марабайдың қатысы болғанын оны тыңдаған замандастары ғана айтқан. Ол Марабай дастанның ешбір жерінде өз есімін атамайды. Сол сияқты, басқа жырлардың кейінгі айтушыларының да есімі беймағлұм. Сөйтсе де, талай буын жыршылар айтып таратса да, осы жырлардың стиль тұтастығы бұзылмаған. Ол жырлардың барлық нұсқасы да асқақ, көтеріңкі күйге толы, образдық құрылысы өзгеше әсем. Бірақ негізгі сюжеттік желісін ежелгі қалпында сақтағанымен, сол жырларға әр дәуірдің, әр алуан әлеуметтік топтарының әсер етпеуі де мүмкін емес еді. Жырдың алғашқы кездегі халықтық негізіне кереғар, кейін қосылған жамаулар – рулық, ақсүйектік идеологиясы таңған белгі-бедерлерде ұшырасатыны да осыдан. Көп жырларда дін иелерінің жүретіні – бұған дәлел.
Бұл – кейінгі кездің қоспасы. Өйткені ол жырлар қазақ ислам дінін қабылдамай тұрған кезде шығарылған. Аға батырлар жайындағы жырларда жеке бастың қамынан гөрі әлеуметтік сарын басым. Мұнда рулық ұжымның қуат-күші батырдың бірегей тұтас образы арқылы бейнеленеді, ол өзінің қайрат-жігерін сыртқы жауларға қарсы соғыста көрсетеді.
Күні кешеге дейін кез-келген дерлік қазақ азаматы баласының батыр болғанын қалап, тілеп келдік. Тіпті Кеңестің тұсында да балам өскенде бай болсыншы деген ата-ана некен-саяқ болған шығар. Әрине, ешкім ұл-қызының мұқтаждықпен күн кешкенін қаламайды, бірақ та құндылықтар шкаласында құрметті орын материалдық игіліктерге тек соңғы кезде ғана тие бастады.
«Байлық – бақыт кепілі» деген ұстаным ұлтымыздың етіне енді-енді сіңе бастағанда жаһандық дағдарыс келіп байлыққа қатысты біршама стереотиптерді шайқалтып кетті. Ағыл-тегіл ақша басқасын-басқа қаржылық қауіпсіздікті, яғни қара басының қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмайтыны әшкере болып қалды. Бұл әуелі және әсіресе алпауыт Америкада білініп, «естиярымыздың» өзін есеңгіретіп тастағаннан кейін ол түшкірсе «жәрекімалла» деп, етегінен ұстап үйреніп қалған бүкіл ел амал жоқ өз бетінше тырбанып жол іздеуге кірісті. Басқаны қайдам, бізде жол – біреу және ол жолға түскеніміздің күмәнсіз көрсеткіштерінің бірі мен бірегейі – «балам батыр болсыншы» деп тілеу. Бұл батырлық пен байлықты бір-біріне қарама-қайшы қою емес, мәселе, – күн туа қалғанда қайсысы қайсысының садағасы екенінде ғана. Сонымен, қалай батыр боламыз? Тәтті тамақ жегіміз келсе «Аспаздық кітапқа» үңілетініміз сияқты, батыр боламыз десек, «Батырлар жырына» жүгінейік. «Ал кеттік» деп қойып кеткенмен көп ұзамай қаптаған қалың батырдың қайсысынан үлгі аларымызды білмей сілейіп тұрып қалуымыз мүмкін. Дегенмен, қиындықта қияннан жол табатын қазақтың баласы емеспіз бе, жұмбақтың жауабын тапқандай болдық, – хисадағы хас батырлардың бәріне ортақ қасиеттерін анықтап, соны бойымызға сіңіре алсақ, батыр болмағанда неміз қалады?!
Бүкіл батырлар жырына қатар құлаш ұруға шама-шарқымның жетпейтінін біліп, аталған сараптамамды негізінен Алпамыс пен Қобыланды батырдың ортақ тұстарын іздеу арқылы жүргізейін. Бір қарағанда ондай көп қиындығы жоқ сияқты: екеуі де батыр, жау да баяғы – қалмақ, аттары – арғымақ, әйелдері де әйбат, тағысын-тағы.
…Бір нәрсе, бір болғанда да ірі нәрсе жетіспейтінін өзіңіз де байқап тұрсыз. Әңгімені сәл әріден бастайық: екі эпоста да ішінде «осы қалайы жоқ» қазақ пен қалмақтың батырлары өріп жүр. Бірақ жыр «қолындағы қылышы отыз батпан алмас, қаһарланып сілтесе тау болса да қалмас» Таймас батырдың не «Айдынды Орақ, айлы Орақ, айбалтасы қанды Орақтың» есімімен аталмады. Неге? Себебі Алпамыс пен Қобыландының аруағы ерекше басым, рухы биік. Оларды өзге батырларда жоқ. «Ғайып ерен, қырық шілтен қанатын жайып қолдаған». Міне!
Енді бізге бар болғаны пірлердің қолдауына қалай ие болуды анықтау ғана қалды. Басқаша айтқанда кім және не арқылы аруақты батырлар, мысалы Алпамыс пірлердің қанатының астында бола алды. Жырды мұқият оқып, зерделеп қарағанда жоғарыдай дәрежеге жетудің орасан көп, қиын да күрделі шарттары бар екенін байқауға болады. Оның іргетасы болашақ батырдың ата-анасымен қаланады. Байбөрі мен Тоқтарбай Аналықтарымен қосақтасып «әулие қоймай қыдырып, етегін шеңгел сыдырып» «бір ұл бер деп сұрады», «бір жаратқан Құданың тура өзіне жылады. Жаратушы жалғыз Хақ деңгейіне ұнады. Ұнағанын содан біл, – бір қыз қосып сыйлады. Сексен сегіз серулер, тоқсан тоғыз машайық, – бәрінің көңілін қимады». Демек, Жаратушы жалғыз-Хақтың басқаға емес, Байекеңдерге ықыласы түскен себебі – олар сұрады, және қалай сұрады?! Сексен жасына дейін сабыр қылды, бала асырап адам қылмаққа талпынды, ол оқсамағасын әулиелер басына зиярат қылардан бұрын алтын-күмістен жарлы-жақыбайға садақа таратты… Осындай өлі-тіріні ризаламақ болып тырбаңдаған, сол үшін міндетсімей «Әзіреті сұлтанға екеуміз де баралық. Әулие қылса керемет болар ма екен жаңалық. Болмаса Құдай не шара, далада өліп қалалық деп» сынықтық танытқан, өлі-тіріні разылауға тырысқан пендесіне Алла Тағала неге бермесін?!
Батырлар жырын оқығанда тағы бір ұққаным – пірлердің қолдауы ешкімнің маңдайына мәңгі-бақи жазылмайды екен. Кім болсаң да! Бұрын-соңғы еңбек-ерліктер де ойнамай қалуы мүмкін. Осындай бір жағдай “Қобыланды батыр” жырында жақсы суреттеледі. Көбікті батыр қолға түскен Қобыланды, Қараманды абақтыға апарып қама, – деп қызы Қарлығаға тапсырады.
Қарлыға мінген кер еді,
Маң-маң басып келеді,
Байлауда жатқан батырды
Қарлыға сұлу көреді.
Аты әйел демесең,
Бұл шаһардың бегі еді.
Жерде жатқан екеуін
Боғажамалдай қолтықтап,
Қарлыға алып жөнелді [31, 36].
Ондай алып бара жатқан көрініс емес, қандай қайратты қыз дейсің де қоясың. Сөйткен Қарлыға айналдырған аз уақытта Қобыландыны қолтығына қысып дедектетпек түгілі Қараманмен қосылып батырды орнынан қозғай алмайды. Не боп қалды?! Мен үшін Қараман жауап берсін.
Қараман тұрып сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
«Пірі тайған мезгілде
Қөтеріп келдің сен, – дейді, –
Қазіргі жатқан кезінде,
Көтере алмас ел», – дейді [31, 39].
Сонымен, неге батырдың пірі тайып кетті және қалай қайтып келді? Жырдан хабары барлар біледі. Қараманның қолқасымен Қобыланды Көбіктіге ел үшін, дін үшін емес, Алласын ауызына алмай, пірге сыйынбай олжа үшін аттанады. Ол екеуінің қара басқан жері де осы. Жырдан үзінді келтірелік.
«Жақын жерде бір шаһар
Көбікті хан бар дейді.
Айдап соған барайық,
Жылқысын айдап алайық…
Найзам тимей дұшпанға
Арманда барам мен», – дейді:
Қобыландыдай батырың
Мақұл көріп бұл сөзін,
Асып-тасып екеуі
Алланы алмай ауызына,
«Барайық десең, жүр», – дейді.
Ер салды атқа батырлар
Алтынды тұрман тағынып,
Екі батыр жөнелген,
Сиынбай пірге жаңылып… [31, 41].
Болды! Ниетің бұзылып пірлердің қолдауынан айрылдың ба бітті – қурайдай салмағың болмайды. Және бұл жерде ең әуелі әңгіме мысқал-қадақпен өлшенетін салмақ жайында емес, рухани таразыға тартылатын абырой-беделде болып тұр.
«Үлкен түйенің жүгі ауыр» дегендей батырларға қойылатын талап та орасан. Қайрат, қайсарлық сияқты таза жігіти қасиеттерден басқа көркем мінез де сұралады. Және біздің жайсаңдар бұл үдірістен де абыроймен өте алған. Алда-жалда жаңылысып, жаза басып жатса мен батырмын деп шалқаймай қатесін мойындап, жуып-шаюға тырысу – нағыз хас батырларға ғана тән болмыс.
Қобыланды сонда сөйледі:
«Көлден ұшқан қаз деймін,
Қаз жайлауын саз деймін,
Наурыздан соң жаз деймін,
Ақылы жоқ мен ақымақ,
Бүйтіп жүрген Құртқамды
Шауып тастай жаздаймын.
…Осы барған сапардан
Есен барып, сау қайтсам
Әйел де болсаң, Құртқа-жан,
Хан қылармын халыққа!» [31, 43].
Хақ жолындағы қаһармандық пен қыздай сыпайы мінезділікті бір бойына сиғыза алған батырлардың қатарына Қамбар да кіреді.
Батыр туған Қамбардың
Тимеді жоққа зияны,
Шекесінде Қамбардың
Бар екен алтын тұлымы.
Сұрап алған Құдайдан
Әлімбай ханның құлыны.
Ешкімге азар бермеді,
Қыздан зият қылығы [32, 8].
Әңгіме негізінен Алпамыс пен Қобыланды жайлы өрбігендіктен қалған қаһармандардың бәрі қасиеттен жұрдай екен деген пікір туындап қалмасын. Қай хисаны ашып қалсаңыз да әуелі Алла, сосын пірін ауызына алмайтын батырды (егер ол шын мәнінде батыр болса) шаңқай түсте шырақ жағып таба алмайсың. Мысалы, «Қамбар батырдың» «ассалаумағалейкумы» былай басталады.
Жақсылар, дастан айтайын,
Әуелі Алла сиынып,
Екінші кәміл піріме.
Құлақ салып тыңдағын
Жамандық көрме тіріде.
Батырлар қылған қайратың
Қартаймай тұрып әрі де.
Ертедегі ерлерден
Нұсқа болып соңғыға,
Қалған өлмей бірі де [32, 10].
Алла тағала өзін пірге қосып айтқан құлына риза болмаса ренжімейді, керісінше досын құрметтегені үшін қауіп-қатердің бәрінен сақтайды. Дәлелге «Ер Тарғын» жырынан да үзінді келтірейік:
Атаңа нәлет Домбауыл,
Қорамсаққа қол салды,
Суырып алған қу жебе
Көп оғына жол салды.
…Тарғынға таман жетеді.
Тоғыз қабат торғауыт,
Сегізінен өтеді.
Жыртыла жазды сауыттың
Қатарланған жағасы,
Қабыл еді Тарғынның
Ежелден берген тобасы.
Өтер еді мұнан да,
Жібермеді бұл оқты
Сиынып жүрген Тарғынның
Бітуәжә бабасы [33, 23].
Батырдың Бітуәжә бабасына сиынғаны ширк болса, жаңағы жебе жанды алмай тынар ма еді? Яғни, пір-әулиелерге деген құрмет қаһарға ұшырататын қимыл-қылықтардың қара тізіміне кірмейді. Ол тізімге не кіретінін Қамбар бізден артық болмаса кем білмейді, сондықтан да ол Назым қыздың ажар-айласына алданбайды, алаңдамайды, қиын сәтте қызық қуу тура жолдан тайдырады, – деп шешеді.
Қамбар айтты өзіне:
«Осыған көңілім бөлініп
Ұмытып кетсем жұртымды
Құдайдың, – деді, – ұрғаны [33, 25].
Пір дегеніміз – ниеті дұрыс, ақылы сау, амалы бар адамға бітетін көзге көрінбейтін қалқан. Ол қалқанның қалыңдығы халқының дұғасына тікелей тәуелді. Қамбар батыр қалмаққа қарсы жорыққа қара күшіне емес, елінің дұғасын көңіліне демеу көріп аттанады.
Хош айтысып Қамбарға
Тоқсан үйлі тобыр мен
Алпыс үйлі Арғыны
Амандасып жылады.
Арыстан аман келгей деп,
Бәрі де дұға қылады [33, 27].
Қызыға қарайсың батырға – қайсымыз қайда аттанғанда артымыздан қалың ел тілегімізді тілеп, жылап қалып еді? «Жаңбырменен жер көгереді, батаменен ел көгереді» деген еліміздің тыныштығы дұға-баталарға байланып тұр. Осы тыныштықты баянды қылуға тырысқан кез келген жанды баяғының батырындай аруақтардың қолдайтыны анық.
Қадырменді «Қамбар батыр» жырының:
Дүниеге келіп кетті не асыл зат,
Жаманнан дат, жақсыдан қалады ат.
Бір дұға оқыңыздар аруағына,
Қамбардың болып жатсын көңілі шат [33, 36]., – деп аяқталуы да тегін емес. Шын көңілмен істелген дұға тек, тірінің ғана емес О дүниенің де рухани азығы. Бұл жерде «өлінің де» деп жазуға қолым бармады. Батыр өлетін бе еді ?!
2 «Алпамыс батыр» жырының құрылысы, сюжеттік ерекшеліктері
2.1 Жырдың тарихи негіздері
Батырлық жырдағы «бұрынғы өткен заман» – халық терең ұялаған, ел-жұрт тарихына тән айрықша бір дәуір. Ол – қасиетті бабалар уақыты, батырлардың реалды түрде тарихта болған мерзімі. Сондықтан да бұл айрықша дәуір. Оның қадір-қасиеті бүтін шығарманың өн бойына тараған.
Қай заманда да халық тарихының ауқымы тарихи құжаттардан, жазба деректерден, шежіре аңыздардан анағұрлым кең. Ауызша, жазбаша мәліметтер тарихтың толық объективті шындығын бере алмайды. Себебі олар айтқан не жазған адамның, тұтас бір топтың түсінігінен, болған оқиғаға деген тарихи концепциясынан туындайды. Іс жүзінде қандай деректерді алсақ та ол тарихтың дәл өзі емес, оның бағаланған, көзқарас сүзгісінен өткізілген бейнесі. Оқиғаны қаз-қалпында баяндағанның өзінде басқадан бұрын дәл сол оқиғаның нысанаға алынуы тарихи мағлұматтардың іріктелетіндігінің айғағы.
Эпос та бұл құбылысты аттап өте алмайды. Тарихи оқиғалар фольклорда типтендіріліп, жанрдың ерекшеліктеріне бағындырылады, әр жанрдың бейнелеу мүмкіндіктеріне қарай икемделеді. Сондықтан да мұнда баяндалатын оқиғалардың тарихқа қатыстылығы көбіне жанамалы түрде. Эпостағы бейнеленген оқиғалар тарихи шындықтың халықтық тұғыры (концепциясы), оның өз тарихына берген бағасы. Оның ішіндегі өткені ғана емес, болашақ идеал тұтқан арман-тілегі де қоса қабат жүреді. Эпос тарихтың соңынан шабан аттай ілбіп еріп отыратын туындылардың жиынтығы емес, керісінше сол тарихқа азды-көпті ықпал ете алатын халықтың «алдан күткен мұқтажы мен идеалының» да көрінісі.
Қазақ эпосының тарихқа қатысы өткен ғасырдан бастап түрлі дәрежеде жырдың зерттеліп отырған мәселесіне қарай қойылып келе жатыр. Батырлық жырлардың тарихпен байланысы жайында азды-көпті сөз қозғамаған ғалымдар кемде-кем. Олардың пікірлерінің эпостың тарихилығына қатысты тұстарын мынадай мәселелердің төңірегіне топтастыруға болады:
1. Қазақ эпосының пайда болған дәуірі, рулық бірліктердің, ұлыстардың, хандықтардың, тарихи оқиғалардың жырға арқау болған мерзімі.
2. Қазақ эпосын шыққан дәуіріне қарай тарихи кезеңдермен байланысты жіктеу (классификациялау), жанрлық белгілерін, түрлерін қоғамдық-экономикалық дамумен бірлікте алып, хронологиялық тізбесін жасау (мәселен, көне түркі, оғыз-қыпшақ, ноғайлы дәуірлері).
3. Эпос жанр түрінде ертегі, миф, аңыз, әңгіме, тұрмыс-салт жырларынан қашан, қай дәуірде іргесін бөліп алып, өз алдына дербес жанр болып қалыптасты; оған себепші болған қай заманның әлеуметтік, тарихи ортасы деген сауалдарға ой жіберу.
4. Жырда кездесетін оқиғалардың кісі, жер-су аттарын, көне сөздерді, тұрмыс-салт көріністерін арнайы тарихи дерек ретінде қарастыру [18, 151].
Батырлық жырлардағы тарихи оқиғаларды дәуіріне қарай жіктеудің нәтижесінде қазақ эпостану ғылымында «түркі қағанаты дәуіріндегі эпос», «оғыз қыпшақ эпосы», «тайпалық эпос», «ноғайлы эпосы», «тарихи дәуірлердегі эпос» дейтін атаулар қолданылып келеді. Бұлар С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, В.М.Жирмунский, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Т.Сыдықов, Р.Бердібаев т.б. еңбектерінде қаһармандық эпостағы оқиғалардың түрлі тарихи дәуір шындығымен қарайлас келіп, ру, тайпа ұлыс одақтарының тұтастығын куәландыратын өзгешеліктеріне қарай берілген атаулар еді.
Батырлық жырдағы тарихтың аталатын орны туралы Н.С.Смирнова былай деп жазды: «Халық өміріндегі батырлықты көрсету – эпикалық жанрдың ерекшелігі. Онда халық тарихы еске алынып жырланады. Алайда эпостың тарихқа байланысы өзінше болып келеді. Эпос тарихи фактіні дәлме-дәл айтып беретін архив мәліметтері емес.
Эпикалық жырларда ақын-жазушылар, жыраулар көркем тілмен халықтың өткен өмірін баяндайды. Тарих «эпостағы әр дәуірден құлаған кезең» – деп аталатын шеңберде ғана суреттеледі. Басқаша айтқанда эпос оқиғасы өткен бір заманда болады. Ондағы оқиға, әлеуметтік қарым-қатынас, тұрмыс-тіршілік сипаты жалпы алғанда типтендіріледі. Сюжет кейіпкердің іс-әрекетіне қалыпты ситуациямен көмкеріледі. Эпоста тұрақты сюжеттердің, дәстүрлі мотивтердің болуы оқиғаның болған-болмағанына қарамастан кейіпкер іс-әрекетінің бас-аяғының белгілі бір мақсатқа лайық жиналатындығының айғағы. Типтік сюжеттік ситуация типтік оқиғаларды қажет етеді. Жырау үшін толып жатқан оқиғалардың өмірде болған рет тәртібін дәл сол қалпында сақтау шарт емес. Сюжеттік ситуацияның қажеттілігіне қарай болмаған оқиға да болған оқиғаның қатарын толықтырып, бас-аяғы бүтінделген сюжет құрайды. Сондықтан да қартайған ата-ана, баласыздық зары ерекше жағдайда батырдың дүниеге келуі, оның жар таңдауы, жауға аттануы, жекпе-жекте жауда жеңуі сияқты толып жатқан типтік ситуациялар алдымен эпикалық дәстүрге, сюжет құрылымына бағындырылған. Сюжет қай кезде де белгілі бір эпикалық дәуірге таңылады, сол дәуірдің аясында қызмет етеді.
Эпикалық дәуір-жырда баяндалатын түрлі оқиғаларды, әлеуметтік ортаны, тұрмыс-тіршілікті, адамдар арасындағы қарым-қатынасты бейнелеудің эпикалық дәстүрге бағындырылған көрінісі. Жырдағы іс-әрекет, оқиғалар, адамгершілік, батырлық, алыс-беріс, қарым-қатынас, жауласу, татуласу сияқты көріністердің қай-қайсысы да осы эпикалық дәуір шеңберінде жинақталады.
Қазақтың батырлық жырларының ұзын-ырғасына көз жіберсек, екі түрлі эпикалық дәуірді байқауға болады [18, 153]:
Ноғайлы дәуірі.
Жеке рулар арасындағы дәуір.
«Алпамыс» – қазақтың батырлық эпосының өте ежелден сақталып келе жатқан, күрделі де көркем үлгілерінің бірі. Халық арасында ол қазірде де жырланады. Оның әр халықтағы нұсқаларының барлығы да жырдың көне дәуірде жасалған қоңырат, оғыз, қыпшақ редакциясымен келіп тоғысады. Сондықтан да нұсқалардың әрқайсысы сонау атамзаманғы жырдан пайда болғанын аңғартады.
Жырдың шығу төркіні жайында әртүрлі пікірлер бар. Зерттеушілердің бірі – «Алпамыс» Қоңырат руының эпосы, ол ХІІ-ХІХ ғасырларда Дешті-Қыпшақ ішінде жасалғандығын келтірсе (А.К.Боровков), енді біреулері бұл эпос бұрын Қоңырат руының эпикалық шығармасы бола тұрып, өзбек, қазақ және қарақалпақ халықтары халық болып қалыптасқанға дейінгі дәуірде Арал жағасында, Сырдарияның сағаларында шығарғандығын атап көрсетіп, патриархалды-рулық құрылысының ыдырай бастаған кезінде жасала бастауы ықтимал дейді (Х.Т.Зарифов). Үшінші пікір бойынша «Алпамыс» эпосы VІ-VІІІ ғасырларда (түрік қағанаты дәуірінде) Алтайдың оңтүстік тау етегінде шығарылған. Сонан XVI ғасырдың басында көшпелі өзбектердің Шейбани ханымен ілесіп жер-жерге тарала бастаған. Яғни, Алпамыштың, Алпамыстың ерлігі жайындағы бұл әңгімені олар өзбекстанның оңтүстігіне алып келген. Сонан барып Алпамыс жайындағы эпос өзбек, қарақалпақ, қазақ арасына таралған (Жирмунский).
Алтай фольклористерінің ойынша «Алпамыс» жырын алғаш рет қыпшақ одағын құрған тайпалар жасаған. Өйткені, бұл жыр құрамында қыпшақ рулары бар халықтарда кең тараған, жыр қыпшақтардан қауысқан. Тіпті бұл жыр Қорқыт-ата туралы әңгімелер шықпастан бұрын-ақ қыпшақтар арасында белгілі болып, кейін оғұздарға тараған. Соның негізінде Қорқыт-ата туралы аңыз әңгімелер циклі туған деседі [11,112].
Ал М.Жолдасбеков «Алпамыс» жырын Орхон дәуіріне жалғасты шыққан деп есептейді. Орхон дәуіріне жалғасты шыққандығының бір дәлелі жырдың өз ішінен де табамыз дейді:
Аяғының астында
Тақтай тастың бетінде
Жазылған таста хат жатыр.
Хатқа бала қараса,
Іші толған тамаша,
Талай-талай кеп жатыр.
Түсінбеген түсінсін,
Болмаған бұрын сөз жатыр [34, 118].
Бұл осы эпостың шығу дәуірін анықтауға септігін тигізетін құнды материал.
Іші толған тамаша,
Талай-талай кеп жатыр,
Түсінбеген түсінсін,
Болмаған бұрын сөз жатыр.
Жырдың ең көне жолдарының бірі осылар деп есептейді [34, 120]. Ә.Марғұлан жырдың қалыптасуын қоңырат тайпасының ыдырау кезеңімен байланыстырады. Осы тұжырымды та қолдаған [7, 56].
«Алпамыс батыр» жырының сюжеті сонау ежелгі замандардағы сақ, скиф жұртынан бастау алатыны, оқиғаның әйгілі гректің эпосы «Одиссея» (ері ұзақ сапардан кейін әйелінің тойының үстінен шығуы) Алтайдың батырлық ертегісі «Алып-Манашпен» ұштасып жатқандығы өз алдына арнайы мәселе. Ал оның классикалық эпос ретінде қалыптасуын ғалымдардың Дешті-Қыпшақ дәуірімен байланыстыруында қисын бар. Бұл мерзім осы эпостың мифтік және ертегілік сарындардан біржола арылған кезеңі болса керек. Алайда жырдың анықтап айтып отырғаны қыпшақ емес, «Қоңырат деген ел» деуіне қарағанда мұнда сол жеке рулық атау сақталып қалған. Қоңырат қыпшақ бірлестігіне кірген ру ретінде де көрсетілмейді.
Қазақ, қарақалпақ және өзбек халықтарының құрамына енген қоңырат тайпасының ыдырау оқиғасын да жырдан аңғару қиын. Қалай болған күнде «Алпамыс» – жырындағы эпикалық дәуірді бұл кезеңмен нақтылы байланыстырудың әзіргі мүмкіндігі көрінбейді, – дейді Ш.Ыбыраев өз еңбегінде [18, 184-185].
«Алпамысты» өзінің түп негізі, жаратылысы жағынан ерте заманда пайда болған көне мұра дейміз. Алайда, зерттеушілердің демі бұл эпостың ғасырлар бойында өңделіп келе жатқандығын, тіпті біздің дәуіріміздің де онда елесі барлығын мойындайды. Профессор В.М.Жирмунскийдің көрсеткеніндей «Алпамыстың» сюжеті оғыздардың көне дәуірдегі ескерткіші «Китаби дәдәм Коркудтың» бір әңгімесінің сюжет желісімен өте жақын, тіпті ұқсас келетіндігін байқаймыз, яғни ол – «Қам Бурының баласы Бамен-Бейрек жайындағы әңгіме сюжеті жағынан алып қарағанда «Алпамыстың» бірінші және екінші бөлімдерінің сюжетімен бірдей келеді десе болады [15, 72].
Сол екі сюжетті қатар алып, салыстыру жасаған профессор В.Жирмунскийдің екі туындыда да баласының ата-аналардың әулие кезіп, балалы болуы, олардың бесікте жатқанда атастырып қоюы, құда түсуі, батырдың тұтқынға ілінуі, құда түсіп әйеліне үйленбек болып жатқан кезде үйіне қайтып оралуы айтылатындығын келтіреді.
Демек, «Алпамысқа», сол сияқты «Бомаш-Бейрекке» ортақ келетін, тағы да бір көне сюжет желісінің бұдан бұрын болғандығын көреміз. Ол оғыздармен көршілес, шекаралас маңда, Каспий, Арал теңіздерінің жағалауларында шығарылуы ықтимал. Сонан қоңыраттар Шейбани ханның тұсында Өзбекстанның оңтүстік шетіне-Байсынға қарай қоныс аударған кезде өздерімен бірге ала келген Қоңырат редакциясы кейіннен өзбекше, қарақалпақша және қазақша редакцияларын жасаған. Осы жерден, яғни Орта Азия маңында «Алпамыстың» сюжеті Татарстан мен Башқұртстанға жетуі мүмкін деген пікір айтады Т.Сыдықов [17, 174].
«Қазіргі күнде «Алпамыстың» қазақша версияларының басқа ұлт версияларынан айырмашылығы бар деп есептейміз. Қазақша «Алпамыс» дастанына жақыны өзбекше және қарақалпақша варианттар деп қарауымызға болады. Бұл екі диалектіде сақталған мазмүн мен сюжет қазақшаға бір табан жақын. Бұлардың да тарихи бір, себептері аян. Олай болатыны қазақ, өзбек, қарақалпақтардың өздеріне тән тілдік диалектілерге бөлінуі 15 ғасырдан соң басталған. Одан бұрынғы кездерде бір хандыққа, яғни қыпшақтар хандығына қарап, ортақ бір диалектіде сөйлейтін тайпалар еді. 15 ғасырдан кейінгі бөлшектену салдарынан өзбектер Шейбани ханға қарап, өз алдына бір мемлекет құрды, сонымен өз ерекшелігіне ие диалект қалыптастырған еді. Қарақалпақтар да ол дәуірде қыпшақтардан бөлініп, Хиуа хандығына бағынып, өз алдына бір тілдік диалект қалыптастыра бастаған еді. Қазақтар сол кездегі тарихи жағдайға байланысты қыпшақ хандығының құруы, Алтын Орданың бытырауы салдарынан өз алдына бір мемлекет құрып, Керей мен Жәнібек ханның бастауында бір жерге тоқталып, өздеріне тән тілдік диалектілерін қалыптастырған еді. Міне, осындай деректер сыры бізге қазақ, өзбек, қарақалпақ, халықтарының бертінгі замандарға дейінгі бір тілде сөйлеп, бір әдебиетті маманданғандығын айқын ұғындырады. Сол себепті де «Алпамыстың», үш диалектіге тәуелді нұсқаларын салыстыра зерттейтін болсақ, оларға ортақ болған ең ескі дастан элементтерін – таңбалармен айырып анықтай аламыз» [35, 243].
Бәрінде де кейінгі дәуірлерге тән тарихи таңбалардың терең ізі барлығы мәлім. Көбінесе Орта Азияға қанды жорықтар мен жаугершілік шабуыл жасаған Маңғол хандарының, соның ішінде Жоңғарлардың өктемдігіне қарсы соғыстарда туған жырлардың қосылуы, жаңаланып еңгізілуі дастанды одан әрі күрделендіріп, мазмұнын толтыра түскені байқалады. Бұл жағындағы басымдылық қазақша дастан варианттарында көбірек ұшырайды, алайда, өзбекше және қарақалпақша нұсқаларда да өзгермеген сюжеттер беріледі. Дастанның екінші бөлімінде мыстан кемпірдің алдауымен терең орға түсіп кеткен Алпамыс атының жәрдемі арқасында аман шығып, қалмақтардың ханы Тайшықпен жауласады. Дастанның соңғы бөлімінде берілетін оқиғалар да, Ұлтанның іс-әрекеті жайында баяндалатын әрекеттер де үш вариантта бірдей келіп отырады. Біз осындай елеулі ерекшеліктер мен сипаттарға сүйене отырып, бұл дастанның тілімізге тиек еткен үш варианты соңғы 500 жыл ішінде көп рет өңделіп, көп рет жаңалған ескі дәуірде «Алпамыс» жырының тірі нұсқалары деп қараймыз. Қыпшақтар хандығынан бөлініп шыққан қазақ, өзбек, қарақалпақ қауымдары соңғы дәуірде бұл дастанды сөздерінің игілігіне қарай жаңа мазмұндар қосып, әдеби шығарма етіп, пайдаланған. Сол себепті де бұл үш түрлі диалектте сақталған жырдың сюжетінде болмашы айырмашылықтардың, өмір сүруі табиғи нәрсе. Мәселен, өзбекше вариантында Байсарының, өз еліне өкпелеп, қалмақ еліне көшіп кетуі Байбөрі шахтың жаңа салған ауыр салығынан делінсе, ал қазақ және қарақалпақ нұсқаларында Байсары қалмақ еліне көшіп кетсе де, Байбөріге зекет төлеп тұратындығы баяндалады. Бұдан сырт қазақша, қарақалпақша нұсқаларындағы оқиғаларды өзбекше нұсқасымен салыстырып көргенімізде, Алпамыстың қалмақ еліне екінші сапарын баяндауда біраз өзгешеліктердің барын байқаймыз. Қазақша мен қарақалпақша нұсқасында Алпамыс қалмақ еліне екінші рет жалғыз өзі аттанса, өзбекше Алпамыстың қасына қырық жігіт ергені баяндалады. Өзбекше және қарақалпақша вариантында Алпамыстың сапарға шығуы қайын атасы мен келіндерін қалмақтардан құтқару үшін болса, қазақша вариантта бұл оқиға Байбөрінің бар жылқысын қалмақтардың айдап әкетуінен туындайды. Әр түрлі нұсқаларды салыстыру барысында «Алпамыс» жырының ең алғаш рет Қоңырат руынан шыққан ақынның жырлағанын, одан барып басқа диалектілерге ауысып, көптеген жаңа мазмұндар қосылып бізге ұласқаның анықтай аламыз. Жырдағы басты ерекшеліктер оның әрбір диалектіде ескі дәуірге тән мазмұндарын жоғалтпастан, тұтас оқиғалары өзгерместен жеткендігінен анық көрінеді.
Бір түркі елінен тараған қазақ, өзбек, қарақалпақ, башқұрт, алтай диалектілерінде сақталған бұл жыр – ең ескі дәуірге тән шығарма [1, 192-193].
Ондағы кейбір ырым-наным, әдет-салт, ерлік жайындағы суреттеулер адам аттары және жер аттары, кейбір атаулар бұл тұжырымды дәлелдей түседі. Ең алдымен жыр атына біршама үңілсек «Алпамыс» деген өзбекше - Олпомыш, қырғызша және қарақалпақша – Алпамыш, татарша – Алпамша, алтайша – Алып-Манаш болып айтылады. Біз бұған тілдік ерекшеліктер негізінде тіл ғылымына тән талдауды жүргізетін болсақ, оны төмендегідей бірқанша жақтан ашалауымызға тура келеді.
Түркі ұлттың ең ескі тіл ерекшеліктерінен «Алып» сөзі кездесетіні әркімге аян. Мұның мағыналық жақтан да бұл күндері көп диалектілерде өзгерместен қолданылып жүргені мәлім. Алып деген сөз батырлық пен ерлікті ғана емес, өз заманында ел қамқоры халық ұлы болғандығын білдіреді. Бұл сөз екінің біріне берілмейтіні хақ. Соның ішінде «Алып Теген», «Алып би», «Алып батыр» атаулары аты шыққан қалаулыларға берілетін болған. «Алпамыс» сөзінің сөздік қайнарынан өзгерген, түркі тіліндегі фонетикалық ерекшелігін сақталған деген қорытындыға келеміз [1, 193].
Сөйтіп, «Алпамыс» жырын өте ертеде жырланған батырлық жыр деп білеміз. «Алпамыс» – ең алғаш һүндер дәуірінде жасаған Түркі қауымының соңына қалдырған көне мұрасы. Сол себепті де бұл жыр түркілердің солтүстік теріскей тауларда, Алтай, Зайсан тауларында жасаған түркі қауымдары ортасында туған. Жырдың тұңғыш таралу аймағы қырғыз, қазақ тайпалары мекендеген ортада, ең ескі нұсқалары қазақ және Алтай ұранқайларында сақталып қалғандығы ақиқат. Оның сонғы дәуірде көлемді түрде жаңаша желіде жырлануы қырғыздардың Тәңір тауына көшіп келгеннен кейін пайда болса керек. Жырдағы кейбір деректер тарихи тұрғыдан қырғыздардың «Манас» дастанынан да кезігеді.
Ең ескі эпикалық қауымдар ішінде қазақтардың Керей, Найман, Қоңырат, Қыпшақ, Үйсін, Қаңлы, Арғын сияқты рулық тайпаларына қатысты тарихи деректерге сүйенетін болсақ, бәрі де кезінде өз алдына ірі бірлестік сипатындағы мемлекеттер құрып, билік жүргізгені аян. Бәрінің де тарих сахнасында белгілі іздері қалғаны анық.
«Алпамыс» жырында аты ауызға алынған, Орта жүз руларының бірлестігіне кіретін Қоңырат руы ескі дәуірдегі кейбір деректерден кезігеді. Жаңа эрадан бұрынғы дәуірде жазылған «Тарихи естеліктер» атты қытай жазбаларында Алтай және Саян таулары арасында жасайтын Төрелердің «Хуан руы» атты тайпасы барлығы айтылады. Бұл тайпа аты қазақтың Қоңырат руының атына жақын. Дыбысталуы жағынан болсын, мекендеген жағрапиялық өңірлерінен болсын, бұл «Хуан руы» Қоңыраттардың ескі дәуірдегі қытайша жазылып сақталған дерегі екендігі анық (Қытай тілінде «р» дыбысы жоқ). Қытай жазбалары «Хуан руы» жайлы жүйелі ештеңе айтпайды. Олардың ежелден-ақ сол жерді мекендегені, өздеріне тән әдет-ғұрыптары барлығын ғана қысқаша баяндайды. Олардың соңғы дәуірде Хүндер мемлекетіне қарағандығы жазылады. Бұл деректерге сүйене отырып Қоңырат тайпасын Хүндер дәуірінде жасаған байырғы қазақ тайпаларының бірі деп жорамалдаймыз. Тым әріде Қытай жазбаларына ілігуіне, ескі деректерде өмір сүруіне қарап, оның сол дәуірде недәуір қуатты тайпалар қатарында болғанын да ескереміз, әрі солай тұжырым жасаймыз. Сол себепті Қоңырат тайпасы кезінде недәуір мәдениетті ел іргесін құрып, олардың өздеріне тән әдебиеті де болған, соның бірі «Алпамыс» дастаны деп межелейміз [1, 194-195].
«Алпамыс» дастанының ең ескі нұсқасы Қоңырат тайпасы ішінде дүниеге келген. Оғыздардың тарихи мұрасы «Деде Қорқыт» кітабы да ең сүбелі желіні осы көне жырдан алған.
«Алпамыс» – эпикалық көне дастан. Шамамен үш мың жылдық тағдыры бар. Бұл жыр сөз жоқ, басқа ұлттардың тарихи жырларымен деңгейлес мазмұнымен құнды.
2.2 Эпикалық мұрадағы кейіпкерлер бейнесі
Эпикалық жанрлардың қай-қайсысының да басты өзгешелігі олардың сюжеттерінде. Алайда сюжет әрбір шығармада, жанрда өзінше өрбіп, өріліп отырумен қатар, әдеби және фольклорлық дәстүрде де өзінің дара бітімімен көрінеді. Эпос оқиғаларының желісі уақыт пен кеңістік жағынан белгілі бір тәртіппен орналасып, бас-аяғы бүтін көркем шығармаға айналады. Осыған лайық эпикалық баяндаудың әр халықтың фольклорында қалыптасқан дәстүрлі тәсілі болады. Сюжеттің жалпы сырт көрінісі, оқиғалардың орналасу тәртібі мен қаңқасы тұрақты ұлтаралық белгілермен ерекшеленсе, әрбір нақтылы сюжеттің іштей өрілуі, әлеуметтік мән-мазмұны орта мен жағдайға, ұлттық психологияға, наным-сенімге, әдет-ғұрыпқа, қоғамдық тартысқа негізделеді. Сюжет – көп қырлы, алуан иірімді оқиғалардың жиынтығы ғана емес, көркем шығарманың өзегі де. Ал сюжеттің композициямен ара қатысын сөз ететін болсақ, композиция сюжеттің бас-аяғын жинақтап, сюжетті құрайтын оқиғалардың рет тәртібін бір-бірімен қиюласуын тұтас жүйеге түсіреді. «Сюжеттік дамудың кезең-кезеңдерін тәртіпке салып, реттеп, қиыннан қиыстырып тұратын нәрсе – шығарманың композициясы», - дейді З.Қабдолов [36, 194].
Бүтін сюжеттің өрбу жолындағы оқиғаның, іс-әрекеттің қызметі, экспозиция, байланыс, шарықтау шегі, шешім сияқты мәнге ие болумен композицияның бедері айқындала түседі. Сюжетке енбейтін пролог, эпилог, түрлі тәсілдер де композицияның аясына жатады.
Ертегі мен эпостық жанрлардың сюжетін іс жүзінде мотив пен кейіпкерлердің қызметіне жіктеп қарастыру фольклорлық зерттеуде біраздан бері орын алған. Мұның себебі сюжетті құрайтын сан-қилы оқиғаларды жіктеп таратып, олардың ішіндегі бір-біріне сәйкес келетін белгілерін бірыңғай жинақтауда мотивтің қолайлы болуында. Эпикалық сюжет – тұтас ұғым. Оның ерекшеліктерін тарихи өрілу жолын, жекелеген бөліктерінің алмасу, жаңару принциптерін мотивтер арқылы жан-жақты сипаттауға болады. Мотив – сюжет аясында дербестігі бар, оқиғасы іштей тұжырымдалып жинақталған бүтіннің бөлшегі, яғни толып жатқан оқиғалардың тізбегінен құралатын сюжеттің жекелеген қиындысы [18, 244].
Бұл орайда мотивтің қызметі бүтіннің бөлшегі ғана болумен шектелмейді, ол – оқиғаларды, ситуацияларды, белгілі бір тәртіппен қиюлыстыруға қатысатын сюжеттің ең төменгі жинақтаушы және оқиғаларды ұйымдастырушы бөлігі.
Түркі эпостарының сюжеттерін мотивтерге бөліп, олардың әрқайсысын кең түрде салыстыра қарастырған, ішкі мағыналық ұқсастықтары мен даралық белгілеріне қарай ажыратқан ғалымдардың бірі – В.М.Жирмунский. Ол көптеген халықтардың фольклорында кен таралған «Алпамыс» жырының сюжетің ала отырып, оның іштей екі сюжеттен және прологтан тұратынын анықтады. Бұлардың әрқайсысың ол көптеген мотивтерге жіктеген. Мәселен, прологта мынадай мотивтер кіреді: батырдың ғажайып тууы, батырға ат қою, балалық шағы, жүйрік ат таңдауы. Батырдың үйлену сюжетіне: батырдың жолға шығуы, түрлі шарттарды орындауы, жарысқа түсуі: күйеудің еліне оралу сюжетіне: батырдың тұтқында болуы, зорлықшыл Ұлтанды жазалауы [24, 222-334].
Сюжеттің жалғамалы бір-біріне біріккен сипаты «Алпамыс» жырында айқын. Бұл эпосты үш сюжет те тұтас көрінеді. Батырдың үйлену сапарымен байланысты ерлігі, сыртқы жауға қарсы ел қорғау тақырыбына ұласады да, ол елге оралғанда бәсекелес құлдың зорлығының үстінен шығады.
Жырда бірнеше сюжеттердің бірігуі осы жырлардың эпос ретінде пайда болған мезгілімен қарайлас. Әсіресе, бұл түркі халықтарына кен тараған «Алпамыс» сюжетінен анық көрінеді. «Алпамыс» жыры сюжеті жағынан күрделі. Жырдың барлық версияларының идеялық құрамында, сюжетінде тұрақты дәстүрлік элементтердің барлығы байқалады. Ондай эпизодтар мен мотивтер төмендегіше: Алдымен оған эпостың алғашқы беташары жатады. Одан кейін ертеде Жиделі-Байсан жерінде, Қоңырат деген елде Байбөрі деген бай өмір сүреді. Байбөрі бай бола тұрса да оның баласы болмайды. Ол қартая келген шағында баласы жоқтығын айтып құдайға шағым жасап, әулиелерден бала тілейді. Ұзақ жол жүріп, арып-ашып, әулиелердің мекенін аралағаннан кейін барып арманына жетеді. Байбөрі Алпамыс деген ұл, Қарлығаш деген қыз көреді. Осы мезгілде Байбөрінің замандасы бай Сарыбайдың әйелі де жүкті екен. Екі бай балалары дүниеге келмей тұрып, егер бірімізден ұл, екіншімізден қыз туса екеуміз өмірлік жекжат, құда боламыз, олардың үйлендіреміз деп уәде байласады. Ал іс жүзінде келгенде олай болып шықпайды. Бұл – сюжеттің ескідегі бір бөлімі болу керек, өйткені ұл мен қызды анасының құрсағында жатқаннан немесе жас сәби кезінде атастыруды сюжет ету түрік тілдес халықтардың эпосында кеңінен қалыптасқан әдет өзбектерде «бешик киритма» ал қазақтарда «ежеқабыл» ғұрпы ертеден бар [15, 79].
Сөйтіп Алпамыс тәрізді бала туып дүниеге келгеннен кейінгі оның сәбилік кезі, сүйікті баласы жайлы әке қамқорлығын «Алпамыстың» барлық версияларында бірдей дәстүрлік шеңберде суреттеледі. Жырдағы бұл мотив ертегінің кейіпкерлеріне ғана тән сипаттағы Алпамыстың тез өсіп, жетуімен, оның ерекше батырлық күштің иесі болғандығымен келіп ұштасады.
«Алпамыс он жасқа толып, Жиделі-Байсан жеріне, қалың қоңырат еліне бек болды. Ойнап жүріп ұрған баласы өліп қала беретін болды. Жұрт баласын далаға шығармай үйінде сақтады. Бір күндері Алпамыс ойнауға бала таба алмай келе жатып бір өрмек құрып отырған кемпірдің қасында ұйықтап жатқан баланы көріп: - Ей, бала, тұр ойнаймыз, – деп түртіп қалса, бала түрткенді көтере алмай өліп қалады. Сонда кемпір Алпамысқа былай дейді:
«Ойына келгеніңді қылып жүрсің, Сарыбай қызын бермей, кетті қашып, Несіне ойын ойнап, күліп жүрсің?» [25, 100].
Бұл сөзді естіген Алпамыс жолға шығады, сюжетті құрайтын іс-әрекеттің негізі қаланады. Бұл да эпосының дәстүрінде бар мотив. Қазақ халқымен көршілес өзбек, қарақалпақ халықтарының эпосынан да осы мотивтің параллелін кездестіруге болады. «Алпамыс» жыры версияларында Қараман – қалмақ елінің басқарушысы, әкімі. Ол күрес үстінде Алпамысты өлтірмек болады, бірақ ол ойына жете алмайды. Қайта Алпамыс Қараманды жеңіп, зорлықшылдың денесін жары Гүлбаршынның аяғының астына әкеліп тастайды. Болып жатқан оқиғаға автор тарапынан ой жіберу эпосқа тән емес. Дегенмен сирек те болса ықшам түрде кездеседі және оған мысқыл, әжуә аралас келеді.
Қоспақ нардай күрілдеп.
Қарайды қалмақ жан-жаққа,
Ақырын құдай оңдағай,
Күллі әулие қолдағай,
Қиын болды бейбаққа [25, 109].
Жырдың кейбір варианттарында қалмақ батыры Қаражан Алпамыспен достасып, оған өз көмегін көрсетеді.
Тайшық хан еліне аттанған Алпамыс мыстанның алдауына түсіп, жеті жыл зынданда жатып, онан да аман-есен босанып шығады. Алпамысты зынданнан құтқарғысы келмеген қалмақ батырлары оған қарсы қылышын үйіріп, атой салады:
...Енді қалмақ ат қойды,
Жүз мың әскер лап қойды.
Қарсы үмтылды Алпамыс ...
Сол уақытта еш соғыс
Өткен емес мұндай боп [25, 145].
Эпостағы әрбір келесі уақиғалар осылайша жағдайды бірте-бірте ауырлата береді. Қоңырат руының ар-намысын қорғау жолындағы күресте жыр сюжетіндегі уақиғалар Алпамысты мөлшерден тыс батырлық аршынға көтерген. Ол әрі күшті, әрі батыр, әрі ақылды болып көрінеді.
Жырдың басты қаһарманы – Алпамыстың батырлық күші жауынгерлік жорықтарда ерекше көзге түседі. Ол қалмақ батыры Таймасты жекпе-жекте табанына салып, қалың қалмақ қолымен жападан-жалғыз шайқасқа шығады:
...Ақ қанжарын суырып,
Заманасын қуырып,
Атыменен қалмақты.
Екі бөліп тастады.
Мұны көріп Тайшық хан
Екі көзін жастады...
Алпамыс тиіскен жауларын жермен жексен етіп. Ойран-жоса қылады.
«Алпамыс» жырының қазақша негізгі үш версиясының сюжетіндегі ортақ элементтер – батырдың әке-шеше, жақын-жамағайындарын қорғауы – жалпы халықты қорғау идеясымен ұласып, эпостың бүтіндей берік арнасын құрайды.
Сюжет, сөз жоқ, композициямен тығыз байланысты. Сюжет те, композиция да әдеби шығарманың мазмұнын көркем жинақтап, мазмұнды пішіндерге көшірудің құралы әрі тәсілі.
Композиция (латынша compositio – құрастыру, қиыстыру), бірер сөзбен айтқанда, көркем шығарманың құрылысы. Композициялық бүтіндік, тұтастық жоқ жерде сюжет те жоқ. Сюжеттік шығармалардағы оқиға желісін, адамдардың ара қатынасын, образдар жүйесін қалыптастыруда ешқандай стандарт жоқ. Әр суреттен өз шығармасының сюжетін өз қалауынша құрады. Демек, сюжеттің композициялық бітімі әр шығармада әр түрлі болуы мүмкін [36, 184].
«Алпамыс батыр» жырының композициясы күрделі болғанымен, мұны негізінен аяқталып біткен тұтас шығарма деп қараймыз. Сюжет бөлшектерінің бәрі бірімен-бірі тығыз байланысты болып келеді. Эпоста бір уақиғадан бір уақиға дамып, қатысушы адамдардың – кейіпкерлердің іс-әрекеті, қимылы уақтылы, оның үстіне толық түрде дәлелденіп отырады.
Сюжет – кейіпкерлердің тарихын белгілі бір байланыста алып, баяндау десек, жырда бұл бірлік жақсы ұштасқан. Жырдың басты тақырыбы – ерлік идеясы – ел қорғау болса, батырлар үшін үйлену негізгі сарын емес. Алайда эпос үйленудің өзін де ерліктің бір түрі деп түсінген. Өйткені батыр бұл тұста да қазақ қызын жаудан құтқарып отырады. Осы ерекшелікті ескере келгенде жырдың композициясы - (латынша exspsitio – дәйектеме) [36, 186], яғни сюжеттің басталуы – Алпамыс батырдың туылу тарихы. Қоңырат руының Байбөрі деген байы, перзентсіз болып, жұбайы Аналық екеуі жалаң аяқ жер кезіп, толып жатқан қиыншылықты басынан өткеріп, арып-ашып, әулиелердің мекенін аралағаннан кейін арманына жетіп, перзентті болады. Алпамыстың шілдехана тойы бүкіл халық ел мерекесіне айналады.
Ал жырдың ситуациясы – құдалық мәселесі. Осы мезгілде Байбөрі замандасы бай Сарыбаймен егер бірімізден ұл, екіншімізден қыз туса екеуміз өмірлік жекжат, құда боламыз деп уәде байласады. Сарыбай уәдеде тұрмай, жер ауып, қалмақ еліне Шекті елімен тегіс көшеді.
Ал жырдың сюжеттік байланысы (орысша завязка) – Алпамыстың Гүлбаршынды Қараманнан құтқаруы. Өзінің атастырылған қалыңдығы бар екендігін естіген Алпамыс қалмақ еліне аттанады. Осы кезде қалмақтар, оның ішінде сол елдің әкімі, батыры Қараман Гүлбаршынға үйленбек дәмесі болып, құда түседі. Алпамысқа жанымен шын берілген Гүлбаршын қалмаққа күйеуге шыққысы келмейді. Мұнан кейін Гүлбаршын сүйгені Алпамысқа өз басының хал-жайын айтып хат жазып, оны батыр келетін жолға тастайды. Хат батырдың қолына тие ме, жоқ па, Алпамыс оны іздеп келе ме, келмей ме, әйтеуір одан күдерін үзбейді:
...Осы жолмен жүрсе деп,
Алпамыс жалғыз келсе деп,
Жазған хатты көрсе деп,
Тасқа қалам басады.
Алпамыс деп ат жазып,
Өзінің атын қосады.
Көрген күнім осы деп,
Көзінің жасын шашады...
Гүлбаршын қалай болғанда да Алпамысқа қосылып Қоңыратқа кетуді армандайды. Алпамыс жолдан хатты тауып алып, қалыңдығының жағдайын білген соң, оған қатты назаланады:
...Артында көмек жоқтығы,
Ойына ердің келеді.
Ата-анасын ойланып,
Жалғыздық түсіп басына
Көзінің жасын төгеді...
Жалғыз бауырын Қарлығаш
Тапсырдым алла өзіңе [25, 104], - деп аллаға жалбарынады.
Батыр жары мен қайын жұртын іздеп келеді. Оларды жәбірлеген қалмақтарды жазаға ұшыратады.
Бұл жайында Қараман батырға:
«...Ей, Қараман, Қараман,
Әкім болдың жасыңнан.
Айдай әлем қараған
Шұбар атты бір бәле,
Кепті бүгін даладан.
Әскердің бәрі қырылды,
Сол келген жалғыз баладан...» [25, 108], - деген хабар жетеді.
Осы жайды естігеннен кейін Қараман Алпамысты кенеттен кезіктіріп, жойып жібергісі келеді. Алпамыс қалмақ батырын жеңіп шығып, оны Гүлбаршынның аяғының астына әкеліп тастайды. Батыр сүйгеніне қосылып, атасы Сарыбайды қалмақ елінің басқарушысы етіп тағайындайды. Бірнеше ай жатып, күндерде бір күні еліне қайтуды ойлады. Қоштасуға халқын жинап, рұқсат сұрады. Қырық нарға зер артып, алтын отау жасап, Сарыбай қызы мен күйеу баласын шығарып салады.
Ендігі жырдың сюжеттік дамуы – Алпамыстың зынданға түсу оқиғасымен өрбиді. Қалыңдығымен еліне оралған Алпамыс Байбөрінің малын қалмақ ханы Тайшықтың айдап кеткендігін әкесінен есітіп, Алпамыс екінші рет қалмақ еліне жорыққа шығады. Қалмақтың ханы Тайшық Алпамыстың жолға шыққанын түс көріп біледі. Халқын жинап: «ойласып, ақыл табыңдар», – дейді. Сонда жасы үш жүзге жеткен мыстан кемпір: «Менің таз балам бар, соған қызыңды берсең, дұшпаныңды байлап әкеліп аяғыңның астына салып беремін», – деді. Тайшық хан қызын беретін болып шарт жасады. Кемпір отау, қырық құты шарап алды, ханның қызы Қаракөзді бас қылып, қырық қыз алды, қырық отауды Алпамыстың келетін жолына тіктіріп, қырық қыздың басына жаулық салып, қырық келіншек қылып қырық құты шарапты әрқайсысына беріп, мыстан Алпамыстың жолын тосып жатты. Сөйтіп мыстанның алдауымен зынданға түседі. Алпамыстың қалмақ зынданындағы жатқан халі жырда былай суреттеледі:
...Ұйқысы қанды жатқан соң,
Арақтың зәрі қайтқан соң.
Қарғып тұрды орнынан...
Шұбар ат жоқ астында,
Кетіпті жарық қолынан,
Енді бала жылады [25, 128-129].
Алпамыс зынданда отырып тебреніспен, үлкен сүйіспеншілікпен ауылда қалған ата-анасын, ағайын туыстарын ойлайды, қатты қамығып, сағынады. Амал-айласын іске асырған мыстан кемпірге лағынет айтады. Жадап-жүдеген, аштықтың азабын тартқан Алпамысты «Ғайып ерен, қырық шілтен» атынан арнайы келген мысық күнделікті азық беріп, тамақтандырып тұрады. Ханның қызы Қаракөзайым әкесіне келіп:
...Жүз серке ойнатып,
Сап қояйын қораға,
Бетіменен жайылсын,
Қамамайық сораға.
Қырық қыз нөкер қосып бер,
Сүрейін дәурен далада...
Шөбіне түссе кетейін,
Таз дегенмен бола ма? [25, 133], – деп ханды алдап, Мыстанның таз баласын сырттай ғана жұбатып, іштей Алпамысты ұнатады.
Сол жатқаннан Алпамыс жеті жыл зынданда жатты. Қаракөзайым Кейқуат арқылы жеті жылдан соң Алпамыстың хабарын білді. Алпамыспен тілдесіп, Алпамыстың айтуы бойынша оның камзолын киіп еліне диуана кейпінде келіп, темір үйден Шұбарды шығарып, Алпамыс жатқан зынданға келеді. Атының көмегімен Алпамысты зынданнан шығарып алады. Алпамыс өзіне жаулық жасаған, қастық ойлаған қалмақтарды жеңіп мерейі үстем болады. Ол жырда былай суреттеледі:
...Дұшпанның бәрін өлтіріп,
Батырдың көңлі тынады.
Қалмақтың өлмей қалғанын
Дін мұсылман қылады.
Кейқуатқа көндіріп,
Бағындырып қояды [25, 150].
Кейқуатты сол елге патша қылып отыз күн ұдай той қылып ханның қызы Қаракөзге үйленеді.
Алпамыстың Тайшық ханды өлтіруі – жырдың шарықтау шегі (латынша culmen – шың) болып табылады. Сонымен бірге Кейқуат пен Қаракөзайым уақиғалары – жырдың шарықтау шегінің бір көрінісі.
Шешім (орысша развязка) – шығарма сюжетінің де шешілуі кезеңдерінің бірі.
«Алпамыс батыр» жырының шешуі – Ұлтанқұлдан өз елін азат етуі болып табылады. Алпамыс жеті жылдан соң еліне аттанады. Ол жолда келе жатып бір шатырға кездеседі. Шатырға келсе бес бек ұйықтап жатыр, бес бектің алдында біреу шай қайнатып отыр екен. Анықтап назарын салып қараса Құлтай деген бабасының Тортай деген жалғыз баласы бар еді, сол екен, бес бек Алпамыс өзі барында жылқы бағатын бес құлы екен. Сол жерде бес бекті өлтіріп, Тортаймен құшақтасып көріседі. Елдің жағдайын есітіп жолшыбай түйе бағып жүрген әкесіне, қой бағып жүрген Құлтайға, қозы бағып жүрген ұлы Жәдігерге жолығады. Ашуы келген Алпамыс Ұлтан құлдың тұсына – диуана болып барады. Сонда Алпамыс былай деп ғазал айтады:
...Ей, Ұлтан бек, Ұлтан бек,
Еш мүйізің шыққан жоқ,
Әкім болып жұртты жеп?
Сол жерде Алпамыс жары Гүлбаршынмен тілдеседі. Анасын көріп мауқын басқан соң Ұлтан құлды кім атып түсірсе Қарлығашты беретін болып, бір дарақтың басына қойған жамбысына қарай жүреді. Жамбыны атып тастап, Ұлтанға қарай жүреді. Ұлтан құл Алпамысты тани сап, топтан шыға қашады. Елін Ұлтан құлдан азат етіп, жалғыз бауыры Қарлығашпен кездеседі. Жыр аяқталуы былай суреттеледі:
Тозып кеткен ел-жұртын,
Тегіс жиып алады.
Тентегі мен телісін,
Түзетіп жөнге салады.
Атасы мен анасын,
Боз биенің сүтіне
Шомылдырып алады.
Әкесін таққа мінгізіп,
Сыртынан өзі қарады [25, 185].
Алпамыс туралы эпос оптимистік эпос. Мұны біз тек эпостың сюжеті мен образдарынан ғана емес, оның композициялық құрылысынан да байқаймыз. «Алпамыста» көңілді көріністер көп, қуанышты жайлар мол. Осыған мысал ретінде сәбидің дүниеге келгенде жасалған шілдехана тойы былай суреттеледі:
...Қуанып байғұс кеуілі,
Болғай деп ұзақ өмірі
Анаған берді бір атты,
Мынаған берді бір атты...
Қыс емес күннің жазына,
Жердің жүзін шаңдатты... [25, 98].
Эпостың соңында барлық қайғы-қасіреттен арылып, көңілі көтерілген үй-ішінің қуанышы тағы да халық тойына жалғасып кетеді.
Той қылды отыз күндей ойын-сауық,
Бәйге ғып, палуан, сайыс, көкпар шауып... [25, 284].
Мұңайған қалыпты, кейісті кескінді әр мезгіл осылай қуанышты жай ауыстырып отырады. Сондықтан жырға қатысушы кейіпкерлер қалай болғанда да, бастарына қандай қиыншылық төнбесін, қалжың мен әзілге ойын-сауыққа мезгіл таба білген. Мұның мысалы етіп Алпамыс пен сақау Бадамшаның жар-жар өлеңдерін айтатын кезіндегі эпизодты алсақ та, жеткілікті.
«Алпамыс» жырының барлық версияларына тән өзіндік бір ерекшелігі, онда қазақ халқының әдет-ғұрыптарының мол екендігі, соның жыр ішінде жарасымды сипатталатындығы. Мәселен, құйрық-бауыр жеп, бетке үн жағу, «Құрсақ шашу», «Тоқым қағу» тәрізді ертеде халықтың салтын алған жайлар кең суреттеледі. Эпостың композициясында адамдардың психологиялық көңіл-күйіне көп назар аударылған. Алпамыс қандай сапарға шықпасын, ол туған мекенін, ондағы жұбайын, ата-анасын, қарындасы, ауыл-аймағындағы адамдарды ешуақытта есінен шығармайды. Мысалы:
Айналайын, жан ата,
Өлгенде көрдің бір бота,
Кетерімде бермедің,
Ықыласыңмен ақ бата...
Су сұрасам бал берген,
Жан десем, жан берген,
Кәріп анам, қайтейін,
Орда жатып зарланып,
Өлгенде көрген шырағың [25, 129-130].
Батырдың қалмақ елінен қайтып оралғанда Құлтаймен, әкесімен Гүлбаршынмен, анасымен кездесулері адамның жан жүйесін босатқандай, терең тебіреністе суреттеледі. Бұлар алуан түрлі диалогтармен беріледі.
Алпамыс осы жолы туған ауылына жақындағанда санқилы көріністерге тап болады. Туысы Тортай Ұлтан жәбірлігіне ұшырап, мырзалары бес бектің шайын қайнатып отырғанын көреді. Одан әрі халі мүшкіл тартқан әкесі Байбөрінің түйе бағып жүргенін, азып-тозғанын көреді. Туған-туысқандарының, ауыл-аймағының осындай болғаны Алпамысқа қатты батады.
Батырдың ауылына келген сол шақтағы көріністе уақиға желісі шиеленісе түсіп, адамның ішкі сезім дүниесі ашыла береді. Көзі жасқа толы Жәдігерге, мұңайған Қарлығаш, еңсесі түскен Байбөріге Байсынның бар жері қоса күңіреніп, олардың шаққан мұңын тыңдағандай болады. Байбөрінің жылап айтқан мына сөзінде қанша қайғы жатқанын, оның мұңға қалай батқанын көреміз:
Еңіреумен ойылды,
Менің бұл екі қу көзім,
Келер де күнің бар мекен,
Өлерде көрген, жалғызым,
Арай, жаным, арай... [25, 60].
Ұлтанның бұйрығы бойынша Жәдігерді мал орнына көкпарға тартпақ болғанда халық оған қаншалықты аяушылық сезім білдіреді.
Көкпар қылып тартам деп,
Басыма қамшы жабылды.
Әуеден ұшқан бұлдырық,
Шешемнің тойын қылдырып.
Заманым кетіп басымнан,
Ағайын кетіп қасымнан,
Жетім қалдым жасымнан
Жаманнан көрдік жұдырық, – деп шырылдайды Жәдігер бала. Немесе осы халге душар болған Жәдігерді аяп Гүлбаршынның зарлағанда қабырғасы қайысады, еңірегенде көз жасына етегі толады.
Байладың құдай бағымды,
Сындырдың құдай сағымды.
Ертеңді-кеш жылайсың,
Айналайын жалғызым,
Айтсаңшы-ау маған не қылды?
«Алпамыстың» барлық версияларындағы қатысушы адамдардың ішкі дүниесін ашып көрсетудегі монологтар мен диалогтар негізгі композициялық форма болып табылады.
Қазіргі бізге белгілі жырдың үш версиясында ақындар мен жыршылардың аузынан шыққан, уақиғаны баяндау барысында лирикалық шегініс түрінде айтылатын нақыл сөздер, мақал-мәтелдер жиі ұшырасып отырады. Бірде мақал-мәтелдер эпосқа Алпамыстың ел тірегі, халық қорғаны болғаны үшін енгізілсе («Ақ сұңқар ұшар жем үшін, Туады ерлер ел үшін», «Ер көгерер дуамен, жер көгерер жаңбырмен»), ал енді бірде батырдың аңқаулығын көрсету үшін қолданылады («Батыр аңқау, ер көрдік»). Ақындар мен жыршылар Алпамыстың батылдығын, батырлығын, айтуға келгенде «Жауға барсаң кесерді ал, дауға барсаң шешерді ал» деп түсіндіреді.
Жырдағы мақал-мәтелдердің және нақыл сөздердің монолог пен диалогтың тезисі ретінде де жұмсалатын жерлері бар. Яғни, осы арқылы қатысушы адамдардың сөздері тұжырымдала түседі. Мәселен, Алпамыс жоқ кезде Ұлтан әбігеріне ұшыраған халық: «кебенек киген ер еді, кебін киген жоқ еді», «игіліктің жақсылар, ертесі не, кеші не» – деп өздерін өздері жұбатады. Алпамыс алған қалмақ жеріне келгенде Қаражан батыр мен Тайшы хан әскері Гүлбаршынға таласып өзара соғысып жатады.
Алпамыстың келгенін сезіп қалған олар соғысын тоқтатып, дем арада береке-бірлікке келе қояды. Осы жайды ақын, жыршылар қысқа сөзбен қайырып, тоқ етерін түсіндіру үшін «Ит өзі ала болса да, қасқыр көргенде бірігер» деген мақалды қолданған. Немесе қалмақ ханы Тайшық Байбөрінің табынын шауып алып кетуіне байланысты берілетін эпизод эпоста: «Мал ашуы мен жан ашуы бірдей» – деген мәтелмен тұжырымдалады. Нақыл сөздер мен мақалдар халық даналығының ғасырлар бойындағы сипаты іспетті, нақтылы жағдайды қорытады, сонымен бірге жыршы мен тыңдаушының тұрғысынан оған баға береді.
«Алпамыстың» қазақша версияларындағы дәстүрде бар композициялық тәсіл, «ұқсас жерлер» болып саналады. Олар жырда көп кездеседі. Байбөрінің байлығын, Алпамыстың батырлығын, Байшұбар аттың шабысын, Ұлтан мен мыстан кемпірдің келбет-кескінін, Тайшық ханның түсін сипаттаулар осы «ұқсас жерлер» арқылы беріледі.
«Алпамыс» жырының барлық версияларында да Байбөрінің байлығы мына сипатта беріледі:
Бұрынғы өткен заманда,
Дін мұсылман аманда,
Жиделі-Байсын жерінде,
Қоңырат деген елінде,
Байбөрі деген бар екен,
Төрт түлігі сай екен,
Бір перзентке зар екен...
Алпамыстың батырлық белгісі әрқашан:
«Буырқанып, бұрсанып,
Мұздай темір құрсанып...».
Немесе
«Қаланың аузын қан қылды,
Қақпаның аузын шаң қылды...», – деген сияқты дәстүрдегі бар формалармен кескінделеді.
Жырда екі жақтың батыры түйіскендегі суреттеулер мен мінездемелер еселеніп үдей түседі, әрекет ұлғайтылады. Жайбарақат кездегі батырлар адам танымастай өзгеріп кетеді:
Жердің жүзі көкпеңбек,
Күннің де көзі жағылды.
Құбыладан соққан дауылдай,
Түрленіп бала қағынды.
Майданнан аққан қызыл қан
Өзенге сыймай ағылды.
Жырдың композициялық құрылымына лайық сан мыңдаған жаумен жалғыз алысқан батырдың тұлғасын, соғыс қимылын осылай бейнелемейінше оқиға бояуы бірден аза бастайды. Себебі жалғыз батыр қатардағы көптің біріндей әрекет ете алмайды.
Жалғыздық асқан ерлікпен, ұлғайтылған әрекетпен күшейтілді. Жыр басынан оқшаулана бастаған батыр бейнесі сюжет жасауға тікелей қатысы жоқ суреттеулермен, мінездеме-мотивтермен өрнектеліп отырады. Сюжеттің өрбуі осылай әдеттелгендіктен де тыңдаушыны өзіне баурап, бір уақиғадан екінші оқиғаға жетелеп отырады.
Эпос композициясында ерекше орын алатын тұрақты эпизодтар, мотивтер болады. Олардың сипаты, шығу тегі, атқаратын қызметі, эпос сюжетінің композициясында алатын орны түрліше. Осы ерекшеліктеріне қарай оларды қайталаулар, «ұқсас жерлер» (общие места), тұрақты тақырыптар (устойчивые темы), каталогтар, қыстырма эпизодтар (вставные эпизоды), эпикалық формулалар деп атау қалыптасқан [18, 265].
Эпос композициясының тағы бір ерекшелігі белгілі бір сипаттаулар, яғни дәстүрдегі бұрыннан бар «ұқсас жерлер» мен қайталаулар әр түрлі эпизодтар мен көріністерде әлденеше рет қолданылады. Бұл жырдың барлық нұсқаларынан да байқалып отырады. Мәселен, «Буырқанып, бұрсанып, мұздай темір құрсанып...» немесе «қаланың аузын қан қылды, қақпаның аузын шаң қылды...» – деген сияқты сөз тізбектері әр жерде түрліше құбылып келіп отырады.
Ақын, жыршылардың тағы да бір сүйіп жырлайтын ұқсас жері «Ақша жүзін солдырып, қамқа көңілін толтырып», «Ақша жүзді сарғайттың, Ат келмес деп мұңайдың», «Абжыландай толғанып, қызыл найза қолға алып» т.б. тұрған орнымен алды-артына айтылатын ұғыммен байланысты. «Қамқа көңілін толтырып, Ақша жүзін солдырды», «Ат келмес деп мұңайып, Ақша жүзді сарғайттың», «Қызыл найза қолға алып, Абжыландай толғанып» болып, орны ауысып өзгертіп те айтылады.
Сөйтіп, Алпамыс жайындағы жырды композиция жағынан алып қарағанда күрделі екендігін айқын көреміз.
2.3 Жырдың сөз көркемдігі мен тіл өрнегі
Эпостың көркемдік бейнелеу құралдары сюжет құрайтын элементтердің қатарына жатпайды. Дегенмен олар сюжетті көркемдеуге, эпоста жырланатын түрлі оқиғаларды айшықтауға, табиғат пен тұрмыс-тіршіліктің көріністерін бейнелеуге тікелей қатысады. Әсіресе, олардың образдар жүйесін жасаудағы қызметі айрықша.
Көркемдік бейнелеу құралдарын жеке-жеке алып қарайтын болсақ, олардың функциясы, шығарманың көркемдік кестесін өрнектеудегі ролі бірден көзге түсе бермеуі мүмкін. Алайда олардың тұтас тұрған қалпында эпостың жанрлық, тақырыптық, идеялық болмыс-бітіміне лайықты жүйе құрайтынын байқаймыз.
Себебі көркемдік бейнелеу құралдарының қолданылуы бір жағынан шығарманың жанрлық, идеялық-тақырыптық өзгешеліктерімен байланысты болса, екінші жағынан олар сол шығарманың стилдік өрнектерін де айғақтайды.
Көркемдік бейнелеу құралдарының қызметі текстегі өзге де толып жатқан компонеттердің функциясымен байланысты. Олар өзара күрделі қарым-қатынастарға түсу арқылы тұтас шығарма жасайды және ондай қарым-қатынастардың сипаты нақтылы шығарманың тақырыптық, идеялық бағытына қатысты болып келеді. Онсыз эпостық жырлардың түрліше болуы мүмкін емес.
Батырлар жырында кең таралған, мағынасы бірдей эпитеттер, теңеулер (троптың) түрлері бола береді. Тұтастай алғандай олар эпостың ортақ белгілерін, дәстүрлі сипатын көрсетеді. Осы тұрғыдан келгенде көптеген эпостық жырлардағы ұқсас, мағынасы бірдей көркемдік бейнелеу құралдарың рет-ретімен тізіп шығу қиынға түспейді. Алайда, контекстен, өзге компоненттерден жеке-дара бөлініп алғандықтан, оларды салыстырып шығу формальді түрде ғана болады. Көркемдік бейнелеу құралдарының ерекшеліктерің өз орнында, өзге компоненттермен алып, әрі осындай байқаудың нәтижесінде анықталған заңдылықтарды салыстыра қарастыратын болсақ – ол шын мәнінде жүйелі типологиялық зерттеудің объектісі болады [18, 70].
Батырлар жырының сюжеті мен композициясын сөз ету барысында біз мотивтерді сюжеттердің ең төменгі жинақтаушы, ұйымдастырушы компоненті ретінде қарастырдық. Ендеше мотивтер мен эпикалық тәсілдердің, көркемдік бейнелеу құралдарының бір-біріне атқаратын қызметі жағынан байланысты екендігіне ой жіберу қиын емес. Себебі, мотивтердің құрылысы көркемдік бейнелеу тәсілдерінің қызметі мен эпикалық баяндау формаларының деңгейінде анықталады.
Мотивтердің қызметі сюжет аясымен ғана шектелмейді. Олар іс жүзінде сюжеттен тыс композициялық тәсілдермен де тығыз қарым-қатынаста болады. Осыдан болар сюжеттің өрбу кезеңдерімен тікелей байланысы жоқ, сюжет құруға қатыспайтын мотивтерді ғылымда өзінше жіктеу тәжірибесі орын алып келеді.
Ондай мотивтерге кейде ат қойып, айдар тағылса (мотив-мінездеме, мотив-суреттеу), кейде арнайы бөліп алмай-ақ композициялық тәсілдермен бірлікте қарастырылып жатады. Осындай композициялық тәсілдердің бірі – қарама-қарсы қойып суреттеу (контраст) [18, 262].
Бұл тәсілдің іс жүзіндегі көрінісі – қаһарманды жау батырына қарсы қойып суреттеу, өзімдікі және жаудікі дейтін ұғымдарды (ел, жер, тіршілік, әдет-ғұрып) өзара жіктеу. Қарама-қарсы қойып суреттеудің оқиға өрбуіне қатысы аз болғанымен сюжеттің әлеуметтік астарын, мән-мазмұнын өрнектеуде таптырмайтын тәсіл екені даусыз.
Эпостың қаһарманы асқан күш иесі. Ол тумысынан бөлек. Соған лайық оның жаулары да осал емес, батырмен тең түсіп жатады. Күші жағынан екі жақтың батыры да өзгелерден оқшауланып шығады. Қаһарман өзінің жауын үлкен қиындықпен жеңеді. Кейде жау батырына ешкім тең келмейді.
Жетіп келді Қараман,
Алпамыстың қасына,
Қолындағы күрзімен
Кетті салып басына.
Осы ұрған күрзіге
Құлар еді шапқанда
Қойқапты тауы, тасы да... [25, 111].
Эпос батырларын жау батырларына қарама-қарсы қойып суреттеу іс-жүзінде мотив-мінездеме арқылы көрінеді.
«Мотив – мінездеменің тағы бір қызметі – бас қаһарманды даралап көрсету. Бұл тәсіл батырды өзгелерден оқшау, ерекше етіп көрсету үшін қолданылады. Эпостық экспозициясынан бастап-ақ болашақ қаһарманның өзгеге ұқсамайтындығы байқалады» [37, 123]. Жалпы алғанда батырдың ғажайып тууы, тездетіп өсуі оны даралап, айрықша күн иесі етіп бейнелеуде аса маңызды роль атқарады. Қаһарманды өзгелерден бөліп, ерекше етіп көрсетуде ұлғайту (гипербола) тәсілі де кең қолданылады. Қазақ эпосында батырдың іс-әрекеті, күші, соғыс картиналары, батырдың тұлпар аты, оның шабысы ерекше ұлғайтылып суреттеледі. Мысалы: «Бір күндері Алпамыс ойнауға бала таба алмай жалаңдап келе жатып бір өрмек құрып отырған кемпірдің қасында ұйықтап жатқан баланы көріп: – ей, бала, тұр ойнайық, – деп, түртіп қалса, бала ұрғанын көтере алмай өліп қалады» [25, 100]. Немесе:
Атса мылтық өтпейді,
Шапса қылыш кеспейді...
Суға салса батпады,
Ұйқыдан бала қайтпады [25, 127].
Және Байшұбар аттың шабысы:
Ауыздықпен алысып,
Ұшқан құспен жарысып,
Шу дегенде жануар
Ұшқан құстан озады [25, 120].
Сияқты ұлғайту «Алпамыс» жырында кездеседі.
Ұлғайту тәсілі жаудың батырларын бейнелеуге де тән. Олар «жауатұғын бұлттай», «қоспақ нардай күрілдеп», «айбатымен айқайлап, жердің жүзін қуырып» [25, 109] сияқты қасиеттерімен көрінеді. Алпамыспен жекпе-жекке шыққан Таймастың күші тіпті ерен:
Қолындағы күрзісі,
Отыз батпан алмас ед,
Қаһарманың сілтесе,
Тау болса да қалмас ед... [25, 142].
Мағынасы жағынан мотив сюжет аясында жинақталады да, құрылымы бойынша поэтикалық тіл деңгейінде сипатталады. Оның бұл екі деңгейі – сюжеттік және тілдік деңгейді бір-бірімен жалғастырып жатқан аралық компонент болуынан да түсінеміз.
Экспозициядағы мотив – суреттеуде айрықша орын алатын бейнелі сөздер - көркемдік айқындаулар тіркемесі, яғни белгілі бір ұғым мен оның анықтамалары.
Мәселен, «Бұрынғы өткен заман», «төрт түлік», «тоқсан мың қара», «мұрындық ноқта тимеген, түйешілер мінбеген сексен мың мая», «шұрқырап жатқан жылқы», «мың жылқы», «атадан жалғыз ер», «еңіреген ер» [25, 88].
Мотив – ситуацияларының құрамында кездесетін көркемдік бейнелеу құралдарының да негізгі салмағы көркемдік айқындауыштар жағында.
«Алпамыстың барлық версияларының тілінде дәстүрде бар тұрақты эпитеттер, теңеулер, әсірелеулер көп ұшырайды. Мәселен, Алпамыстың образын күшейту үшін: «мырза». «төре», «сұлтан», «берен», «жаб берен», «қыран», «нар», «сұңқар», «арыстан», «жолбарыс» т.б. тұрақты эпитеттерді қоса айтады. Ал, Гүлбаршын бейнесі «ақша жүз», «ақша бет», «сұлу» т.б. тұрақты эпитеттермен беріледі.
Ақындар мен жыршылар Алпамыстың батырлығын дәріптеу үшін оны: «Аш бөрідей тиді», «Дариядай тасыды», «әр мезгілде тоғыз на жеп, қырық мың қолмен тең келді», «жолбарыстай қол салды», «сұңқардай мойын бұрды» т.б. десе, Гүлбаршынның келісті келбетін беру үшін оны: «сұлу айдай боп», «аймен күндей болып», «ақша жүзі айдай», «жібектей сұлу есіліп», «алмадай қызыл жүзі», «Гүлбаршын сұлу айдай боп, қысыр емген тайдай боп» т.б. әсірелей көрсетеді. Жырда батырдың қайратты, қаһарман күшіне сәйкес сыртқы сымбаты да, көрікті келбеті де әсем әсерленіп, суреттелінеді:
Ауызына қарасам,
Сұлуды таңдап сүйгендей.
Келбетіне қарасам,
Қамқапты таңдап кигендей... [25, 174].
Олар батырдың өзіне сай аты Байшұбардың шабысын дәлелдеу үшін де «жиырма күншілік жерді жеті күнге шақтайды», «айналайын шұбар ат, қолтығында бар қанат», «құйындай шауып шұбар ат» т.б. әсірелейді. Ақындар мен жыршылар әсерлі, тартымды сөздерді, соны-соны поэтикалық құралдарды алып, оларды эпостың негізгі кейіпкерлерін суреттеуге, олардың ісін мадақтауға жұмсайды.
Гүлбаршын мен Алпамысты бейнелеу үшін қолданылған суреттеу құралдары қазақтың басқа да батырлық эпосы мен тұрмыс-салт жырларындағы ұнамды кейіпкерлерді мүсіндеу үшін алынған көркемдік еске түсіреді. Бұл қазақтың эпостық жырларында суреттеу құралдары көбінесе дәстүрлік қалыпта болғандығын көрсетеді. Осының шындығын жырдағы ұнамсыз кейіпкерлердің бейнелерінен де анық байқаймыз. Ұнамсыз кейіпкерлердің жексұрындығын, ажуыздығын жеріне жеткізе ашу үшін жыршылар әсірелеуге бой ұрады, небір ұсқынсыз сипаттарды, эпитеттерді, теңеулерді теріп алады. Мәселен, Ұлтанның көзі терең зындандай... Аузы үлкен ошақтай, азу тісі пышақтай болса [25, 89], Мыстан кемпірдің сипаты «туғаннан құдай атқан, бір кез ширек бойы бар, адам таппас ойы бар, тізесіне шекпені жетпеген, басынан жаманшылық кетпеген» [25, 120], – делініп беріледі. Мұндай суреттерден олардың ішкі дүниесінің де жексұрындығы байқалады.
Дәстүрлік қалыптағы суреттеу құралдары «Алпамыс» жырының барлық версияларында кең қолданылған. Соның нәтижесінде жырда Ұлтанның, Гүлбаршынның, Мыстанның, батырдың өзінің портреті жасалған.
«Алпамыстағы» көп қайталанатын: «аққан су», «арыстай ақ білек», «арыстан қылып», «дариядай тасып» тәрізді дәстүрлі сөз тізбектері басқа суреттеу құралдарымен араласып, жымдасып кеткендіктері де байқалады. Мәселен, жырдың әр нұсқасында: «ботадай боздап келеді», «ботадай боздап өкірді», «ботадай боздап көрісті», «ботадай боздап қосылды» болып түрліше айтылған «ботадай боздауы» образды сөзі де осы топқа жатады. Бұл эпос кейіпкерлерінің жан тебіренісін, басынан кешірген қайғы-қасіретті, ауыртпалықты суреттеу үшін дәстүрдегі эпикалық форманы пайдаланып ақындар мен жыршылардың жасаған творчестволық ісі екенін көрсетеді. Көптеген композициялық тәсілдер мен стилистік суреттеу құралдары өмірдегі батырлық кескінді көтеріңкі көрсету үшін жұмсалған. Сондықтан да ол әсірелеумен әдейі берілген. Әсірелеу – батырлық жырлардың ең негізгі, басты қаруы екендігі белгілі. Ақындар мен жыршылар солай болғандықтан да оны сүйіне, сүйсіне пайдаланады. Ақындар мен жыршылар жырдың тіл ерекшелігін арттыруда, көркемдік бейнелеуде троптың түрлерін «метафора, метонимия, кейіптеу, синекдоха, аллегория» қолданған. Мәселен:
Ақырын құдай оңдағай,
Күллі әулие қолдағай,
Қиын болды бейбаққа [25, 109], – деген өлең жолдары иронияда (әжуә, келекеге) құрылған болса,
Кебенек киген ер еді,
Кебін киген жоқ еді,
Өлмесе қозым келеді... [25, 166].
Және:
Өзімнен төмен ерден
Жегізді құдай жұдырық...
Өзімнің итім құтырып,
Өзімді қапты қуалап [25, 169].
Немесе:
Іште қалған жетімнің
Мен қозыңа ұқсаймын... [25, 174], – деген өлең жолдарында қозым, иттерден, итім, қозыңа деген метафоралар (ауыстырулар) кездеседі.
Сонымен бірге жырдың тілінде фигураның түрлері арнау, қайталау да кездесіп отырады. Мысалы, Гүлбаршынның Қаражанның астындағы Алпамыстың аты Байшұбарды көріп айтқаны:
Мойныма тақтым ерте бойтұмар,
Мен жыладым күні-түні зар-зар,
Апаң сенің шырайыңнан айналсын,
Қапыда өліп, олжа болған Байшұбар! – деген зарлай арнауға жататын болса, Қаражанның баласына айтқаны:
Айымсың балам, айымсың,
Жылқыда тұлпар, тайымсың,
Арт, балам жұрттан арт, балам,
Дұшпанға қылма мерт, балам,
Жан атаң сенен айналсын,
Сұлтаным менің жалғызым,
Жағаға біткен жалбызым,
Алып берем хан қызын.
Ата десең сен мені,
Достымның аты қалмасын,
Атыңның басын тарт, балам! – деген сұрай арнауға жатады.
Сонымен бірге қайталаудың да барлық түрлері кездесіп отырады. Алпамыс пен Бадамша айтысында қайталаулар көп кездеседі. Біріне-бірі жақын, немесе, көршілес сөйлемдердің басқы жағында анаформалық қайталаулар жиі кездеседі:
Гүлбаршын деген жарың бар,
Орынсыз кеткен малың бар,
Орынсыз батыр болғанша,
Осыдан барып кегіңді ал.
Бір көзіңе келгенім,
Бір кезіңе келгенде,
Бір серкесін балаңның
Құдайы қылып бергенің.
Сонымен бірге жыр бір-бірімен байланысты жолдардағы синтаксистік параллелизмді жиі қолдану арқылы жасалады. Мәселен:
Біреуді біреу білмеді,
Біреуді біреу көрмеді...
Немесе:
Баз біреулер ешкі алып,
Баз біреулер қойды алып...
Сонымен түйіндей келгенде, қазақтың Батырлық жырларына негіз болған екі түрлі эпикалық (қаһармандық) дәуір бар:
1) жеке рулар (тайпалар) дәуірі. Мәселен, «Алпамыс» жырында – қоңырат, «Қобыланды» эпосында – қыпшақ заманы;
2) ноғайлы дәуірі.
Жеке рулар дәуірі жыр тізбегіне (циклына) енбейтін дара тұрған эпостық жырға тән әрі ондай жыр көбіне жоғарыда көрсетілген инварианттың үш сюжетін де қамтиды. Батырлардың жорығын бірнеше рет қайталау, оқиғасын өмірбаяндық жолмен құру арқылы мұндай эпос өзі суреттеп отырған дәуірді мейлінше мол бейнелейді. Мәселен, «Қобыланды», «Алпамыс» жырларында сюжеттердің толықтығын былай қойғанда әлеум. орта, жағдай, ел тіршілігі, біршама нақтылы баяндалады. Ал ноғайлы дәуірі қазақ эпосының тізбекті топтама жыр үлгілерінде көрініс береді. Бұларға қаһарманның дүниеге келуін, балалық шағын, үйлену тарихын толық баяндау тән емес. Бір жырдан кейін бір жыр тізбектеліп, қайта-қайта бір ізбен, бірыңғай өмірбаяндық жолмен баяндалып отырса іш пыстыратын қайталаушылыққа әкеліп соқтырған болар еді. Ал, «Қырымның қырық батыры» сияқты орасан зор тізбекті жырды жырлаған атақты Мұрын жырау бұл өзгешелікті өте терең түсінген. Сондықтан да, ол әр батырға тән жеке сюжеттерді (көбіне ІІ және ІІІ сюжеттер) іштей барынша ширықтыра отырып, бірер оқиға болса да, оларға бірегейлік қасиет дарытып жырлаған. Батырлық жырлардың құрылымына қатысты осындай ерекшеліктер олардың мезгіл мен мекендік және тізбектік сипатымен тығыз байланысты. Батырлық жырлардың өлең құрылысы, негізінен, табан астында өлең жолдарын суырып салып айтуда, әсіресе, қимыл-қозғалысты, түрлі динамикалық оқиғаларды баяндауда ойнақы, оңтайлы, еркін көсілуге мүмкіндік беретін жеті-сегіз буынды жыр өлшемі.
2.4 «Алпамыс батыр» және «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпостарындағы ортақ желілер
Тек қазақ халқының ғана емес, көптеген түркі халықтарының фольклорлық мұралары ішінен көнеден келе жатқан «Алпамыс батыр» және «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» сияқты эпос үлгілерінің алатын орны ерекше. Бұл туындылар – халықтың эпикалық жадысының тым ерте замандармен жалғастығын, ата-бабалар тарихына деген ерекше құрметін көрсетеді. Ықылым дәуірлерден бүгінге дейін бірге жасасып келген екі туындының бір-бірімен ұқсас тұстары көп-ақ.
Аталмыш екі жырдағы егіздің сыңарындай ұқсас белгілерді зерттеушілер ерте кезден-ақ байқаған. Сонау 1927-жылдың өзінде-ақ «Әдебиет тарихы» атты еңбегінде М.Әуезов: «Біз құрастырған Алпамыс батыр әңгімесі, жалпы әңгіме тізген ретінде қарағанда көбінесе «Қозы Көрпеш – Баян» сияқты әңгіменің қайталамасы болады» [38, 105] десе, С.Сейфуллин 1932-жылғы «Қазақ әдебиеті» кітабында осы ойды қайталаған [39, 36]. Әрине екі шығарманың барлык вариант-версиялары толық мағлұм болмаған шағында және қазақ фольклортануының теориялық-әдістемелік тұрғыдан пісіп-жетілмеген кезінде айтылғандықтан, бұл пікірлердің асығыс, үстірт кеткен жақтары да жоқ емес. М.Әуезов бұл мәселеге кейіннен, 40-жылдары қайта оралып, оны байыпты түрде тексеру керектігін күн тәртібінде қойды [40, 235-236].
Сөз болып отырған екі эпикалық туындының «ортақ тұстарын» 1960-жылы арнайы сөз еткен академик В.М.Жирмунский болды. Ол осы екі жырдағы ұқсас сарындардың көбін «Алпамыстан» «Қозы Көрпешке» ауысқан деп санайды. Өйткені зерттеуші «Қозы Көрпештің» пайда болған дәуірі XVI-XVIІ ғасырлардан арыға бармайды деп есептеген [24, 204]. В.М.Жирмунскийдің «Қозы Көрпештің» қалыптасуы жөніндегі бұл ойының жаңсақ екендігі қазіргі кезде дәлелденіп отыр. Академик Ә.Марғұлан өз еңбектерінде бұл туындының пайда болған кезеңін біздің заманымыздан бұрынғьі V-III ғасырлар деп көрсеткен [7, 305]. Кейінгі жылдары «Алпамыстың» 1000, ал «Қозы Көрпештің» 1500 жылдығының тойлануының өзі, шартты түрде болса да, соңғысының алдыңғысынан бұрын пайда болғандығы жөніндегі қалыптасқан қоғамдық пікірді көрсетеді. Әрине бұл көпшілік қабылдаған пікір кешенді ғылыми зерттеулер негізінде қалыптасты.
Бірақ сарындардың ауысу процесі ылғи көне туындыдан жаңа туындыға қарай бір бағытта ғана жүріп отырады деп есептеу біржақтылық болар еді. Алмасу шығарманың «жасына» тәуелсіз, алма-кезек жүзеге аса береді. Осы үрдістің айналысқа түсуіне ең қажетті алғы шарт – олардың ұзақ уақыт қатар өмір сүруі.
Академик Р.Бердібай «Алпамыстың» пайда болған кезеңі 1000 жылдан, ал «Қозы Көрпештің» 1500 жылдан арыға кететіндігіне назар аударады [41, 5-6]. Осы пікірге сүйенсек, екі шығарманың қатар өмір сүрген уақыты 1200 жыл шамасында болып шығады. Осынша ұзақ даму кезеңінің аясында көркемдік ауысу-түйісудің молынан іске асатынын аңғару қиын емес. Солай болғанда да, қайсы сарынның, эпизодтың немесе кейбір көркемдік тәсілдің қай кезде, қай туындыдан қай туындыға, қалай (өзгеріссіз немесе өзгерген түрде ме) көшкендігін анықтау – бүгінгі күннің басты міндеттерінің бірі болып тұр. Ол үшін екі шығарманың барлық ұлттық нұсқаларын салыстыру қажет. Әрине, бұл – көлемді монографияның атқарар жүгі. Бірақ негізгі нұсқаларды үстірт қарап шыққанда да аз жайға қанықпаймыз. Осылай да екі туынды арасындағы көркемдік алмасулардың мезгілдік-мекендік жалпы нобайын, олардың ең бастыларын айтып шығуға болады. Ол үшін, алдымен, олардағы «ортақ тұстар» сипатына тоқталып алған жөн.
«Алпамыс» пен «Қозы Көрпешке» ортақ белгілер қатарында кейбір сарындарды, кейіпкерлерді, олардың атрибуттарын, сондай-ақ жанрлық ерекшеліктерін айтуға болады. Олардың ішінде кейбір сарындар екі жырда өте ұқсас түрде көрінеді. Атап айтсақ, туылғанға дейінгі құдалық (ежеқабыл салты бойынша), уәдені бұзу, қыз әкесінің бөтен елге көшіп кетуі, күйеу жігіттің бұны кездейсоқ жағдайда білуі, ат таңдауы, батырдың сапарға өз қалыңдығын іздеп шығуы, күйеулер арасындағы бәсеке, т.с.с. Сондай-ақ екі туындыда жанама түрде ұқсас болып келетін сарындар да кездеседі. Мәселен, күйеудің қалыңдығына жасырын келуі, күйеулер арасындағы жарысқа қойылатын шарттар, олардың орындалуы, қалыңдықтың атастырылған күйеуін ерекше белгілері немесе айтқан өлеңі арқылы тануы, т.б. Бұлар екі жырға да ортақ сарын болғанымен, олардың мазмұндық ерекшеліктері бір-біріне ұқсамайды. Мысалы, Алпамыстың жасырын кейіпте келуі қалыңдығының адалдығын сынау мақсатында болса, Қозы Көрпеш бұл әрекетті жауларына өзінің кім екендігін танытпау ниетімен байланысты жасайды.
Бас кейіпкерлер бойындағы ұқсастықтар да көп сырды аңғартады. Олардың дені көркемдік алмасулардың ғана емес, туынды пайда болған архаикалық дәуірдің жемісі екендігі аңғарылады. «Қозы Көрпештің» алтайлық версиясы «Қозыке мен Баян» жырында Қозыға ат қойып кететін ақ сақалды шал «Алпамыстағы» Бабай түкті шашты Әзізді елестетеді. Қозы мен Алпамыстың бойында да ұқсас белгілер көп-ақ. Қырым татарлары мен Румыния ноғайларындағы «Қозы Көрпеш» әңгімесінде Қозының мандайында ай мен жұлдыз бар деп суреттелсе [42, 103], башқұрт ертегісі «Алпамыса мен Барсын Хыллуда» да Алпамыстың басында ай бар деп айтылады.
Ертегілік кейіпкерге тән бұл ерекшелік кейінгі жанрлық даму сатыларында «алтын айдармен» алмастырылған тәрізді. Екі эпостың қазақ нұсқаларының көбінде бас қаһарман алтын айдармен туылған етіп көрсетіледі. «Алпамыстың» түгелге жуық нұсқаларында орталық кейіпкердің осал тұсы жоқ етіп сипатталады. Оны қылышпен шапса кеспейді, атса оқ өтпейді, отқа салса жанбайды, суға салса батпайды. «Қозы Көрпештің» қазақ нұсқаларында Қозы бұлайша сипатталмағанымен, оның алтайлық нұсқасы «Қозын Эркештегі» бас қаһарманның тәніне ешбір қару дарымайды [43, 226-227]. «Алпамыстың» оғыздық версиясы мен башқұрттардағы нұсқасында, ал «Қозы Көрпештің» Қырым татарлары мен румыниялық ноғайлардағы варианттарында орталық қаһарман «жеті күн, жеті түн ұйықтайтын» батырлық ұйқы иесі. Екі қаһарманның өз сүйгенімен құс арқылы (қаз, торғай) хабарласуы да ұлттық нұсқалардың біразында кездеседі. Тіпті хабаршы құстың қалындықтың (Баян, Баршын) иелігінде болуы, оны кездейсоқ басқа біреудің ұстап алуы «Қозы Көрпештің» қырымдық, румыниялық және Дербісәлин нұсқаларында, «Алпамыстың» башқұрт нұсқасында ұшырасады. Бұл да көне замандардан келе жатқан сарын.
Қодар мен Ұлтан бейнесінде де ұқсастық көп. Бұл жөнінде В.М.Жирмунский: «Екеуі де жырда «құл» деп аталады, асырап алынған ұл етіп көрсетіледі. Ұлтан – «қызылбастардан» (парсылардан) алып келінген тұтқын – құл (ғалым бұл жерде жырдың өзбек версиясы бойынша пікір айтып отыр. – Б.Қ.) немесе қожайынның басқа тайпадан шыққан күңінен туған баласы болуы - патриархалдық құл иеленушілікке тән типтік жағдай. Қозы Көрпештің бақталасы Қодар – құл. Құл Қодар қазақ эпикалық новелласының кейбір варианттарында Баянның әкесі тауып алған қалмақ бала», – дейді.
Бұдан басқа да ұқсас сарындар мен образдар екі жырда молынан ұшырасады. Бірақ олардың кейбірі өзара көркемдік ықпалдасу нәтижесінен емес, фольклордың типологиялық ерекшеліктерінен туғандықтан, тәптіштеп баяндап жатудың қажеттігі жоқ. Бірақ екі жырдагы кейіпкер бейнелеріндегі ұқсастықтардың көбі шығарма пайда болған замандардан келе жатқандығын жоғарыда айттық. Демек, олардың фольклорлық типологияға қатыстылығы көбірек. Бұдан екі туындының арасындағы шығармашылық алмасулардың әр дәуірде болып отырғанын және арғы дәуірлерге тереңдеген сайын олардың типологиялық белгілерінің арта беретінін, сондықтан көне белгілерге қатысты ауысу процесін көрсетудің қиындығын байқаймыз. Дегенмен кейінгі кезеңдердегі өзара көркемдік қатынас көріністері айқынырақ көрінеді.
Осы орайда фольклорлық жанрлар дамуының сатылы құбылыс екендігін ескере кетуіміз қажет. Фольклорлық жанрлардың әдеби жанрлардан ең басты ерекшелігі – олардың тарихи құбылыс екендігі және тұрақтылығы. Синхрониялық тұрғыдан қарағанда өз алдына дербес, тең дәрежелі фольклор жанрларына диахрониялық аспектіден көз салсақ, олардың әрқайсысының әр дәуірдің жемісі екендігін, бір кезде бірінен екіншісінің «енші алып» бөлініп шыққан, «әкелік-балалық» қатынасы бар құбылыс екенін табамыз. Академик Р.Бердібай өз монографиясында қазақ эпосын осындай жанрлық-стадиялық ерекшелікгеріне қарай үлкен төрт топқа бөлген. Мұнда көне архаикалық эпос мемлекет пайда болғанға дейінгі, қаһармандық эпос мемлекет пайда болған замандардың, романдық (ғашықтық) эпос одан бергі кезеңнің, ал тарихи эпос тым кейінгі замандардың туындысы екендігі дәлелденген. Ал осы жанрлық дамуды тұтас алып қарасақ, оның диалектикалық спираль түрінде жүргенін аңғарамыз. Мысалы, көне эпостың басты тақырыбы – ерлікпен үйлену болса, қаһармандық эпостікі – ел қорғау. Бұл үрдіс кейінгі екі эпикалық жанрда (ғашықтық, тарихи) осы ретпен қайталанады. Оның көрінісін схемамен берсек, мынадай болып шығады: үйлену – ел қорғау – үйлену – ел қорғау. Бірақ мұндағы қайталану – шеңбер түрінде бастапқы нүктеге қайта оралу емес, жоғарыда айтылғандай, спираль түріндегі, дамытылған қайталану. Мысалы, көне эпостағы үйлену – ерліктің жемісі болса, ғашықтық жырлардағы үйлену (ол көп жағдайда жүзеге аспайды) – махаббат еркіндігі үшін күрестің нәтижесі, т.с.с.
Бұл мәселеге көңіл бөліп, уақытша назар аударған себебіміз – сөз болып отырған екі жырдың осы жанрлық сатылардан өтуімен байланысты. Оның екеуінің де әуел баста батырлық ертегі түрінде болғандығын олардың «Қозын Эркеш» және «Алып Манаш» сияқты алтайлық нұсқаларынан тани аламыз. «Алпамыс» жыры түркі халықтарында қаһармандық эпостың жанрлық түріне өткенімен, «Қозы Көрпештің» бұл сатыны аттап, ғашықтың эпос формасын бірден қабылдауы кездейсоқ емес. Біздіңше, оның екі түрлі басты себебі бар:
Біріншіден, фольклорлық туындылар өзінің пайда болған жанрлық қалыбын заман талабымен өзгерткенде, жоғарыда айтылғандай, диалектикалық даму жолындағы «спиральдық қайталама» жанрға ауысуға бейім болатын сияқты. Өйткені олардың тақырыптары (мұнда үйлену) өзектес. Бұл «Алпамыстан» да байқалады. Мысалы, башқұрт ертегісінің «Алпамыса мен Барсын Хыллу» деп аталуының өзі ғашықтық жанрға тән ерекшелікке меңзейді. Оның үстіне, мұнда да ғашықтық эпостарындағыдай ел тұрмысы, әлеуметтік мәселелер көбірек баяндалады. Екі жырдағы тұрмыс-салт жырларының айрықша көп қолдануының да сыры осында болса керек.
Екіншіден, жырдың бастапқы нұсқаларында-ақ трагедиялық финалдың мәні басым болған болуы керек. Өйткені жырдың барлық нұсқасында Қозы Баянды анасының разылығынсыз іздеуге шығады. Ал ата-ана ықтиярынсыз сапарға атгануға көне наным бойынша тыйым салынған. Архаикалық сана тыйымды бұзуды өзінің жазасымен аяқталатын құбылыс деп қабылдаған. Эпостың ең көне нұсқасы – «Қозын Эркеште» бас қаһарманның қаза табуы осы түсініктен туған. Олай болса, бас қаһарманның өлімімен бітетін шешім жоғары пафосты қаһармандық жырдан көрі реалистік бояуы қанық ғашықтық эпосқа көбірек лайықты. Алайда сәтсіздікке ұшырау «Алпамысқа» да жат емес. Оның көп нұсқаларында қаһарман ұзақ жыл жау тұтқынында болады.
Бұдан бір байқағанымыз – екі эпостың жанрлық, сюжеттік-құрылымдық, мазмұндық жақтарындағы көптеген сәйкестіктерінің олардың тарихи дамуымен де байланысты екендігі.
Қос туындының сюжеттік дамуындағы шиеленісу кезеңінің өте ұқсастығы – олардың ең басты сәйкестігі болып табылады. Бұл кезең екі байдың (кейде ханның) ежеқабыл дәстүрімен құда болуы, перзенттер туылған соң біреуінің белгілі себеппен уәдені бұзып, бөтен елге көшіп кетуі, бұл жағдайды бас қаһарманның кездейсоқ біліп, қалыңдығын іздеп сапарға аттануы сияқты эпизодтардан тұрады. Дәл осы сюжеттік кезеңнің жұп шығарманың бірінен екіншісіне ауысқандығын В.М.Жирмунский дұрыс тани білген. Бұл эпостардың барлық ұлттық нұсқаларын салыстыру нәтижесінде, осы айтылып отырған сюжеттік шиеленісу кезеңінің «Алпамыстан» «Қозы Көрпешке» ауысқаны жөніндегі Жирмунский пікірінің дұрыстығын сезінеміз. Бұл тұста «Қозы Көрпештің» Қырым татарларының, Румыния ноғайларының және көнерек нұсқа болып саналатын Дербісәлин вариантының өте ұқсастығына назар аудару қажет. Алдыңғы екі нұсқадағы қыз бен жігіттің әкелерінің Жайықбай, Еділбай аталуы, эпикалық уақыттың «Ноғайлы заманы» етіп көрсетілуі көп сырды аңғартады. Бұл белгілер осы варианттар негізінің Ноғай Ордасында қалыптасқанын көрсетеді. Ежеқабыл түріндегі құдалық баяндалатын эпизод жырға осы кезде енген сияқты. Бұл – батырлық ертегіге тән көптеген белгілері бар вариантқа тыңнан енген тұрмыстық деталь екені айқын аңғарылып тұр. Белгілі ғалым Н.С.Смирнованың: «Тұрмыс-салт түріндегі қазақ версиясы XV ғасырдан XVII ғасырдың 40-жылдарына дейінгі кезеңде шығарылған» [44, 56], – деуі жайдан-жай айтылмаған. Ал «Алпамыстың» оғыздық версиясы «Бамсы-Бейрек туралы жырда» екі байдың бел құда болуы сарыны бар. В.М.Жирмунский де жоғарыдағы біз келтірген пікірін осы дәлелге сүйеніп айтқан.
Бергі замандардағы мұндай шығармашылық ауыс-түйістердің миграциялық бағытын анығырақ көру мүмкіндіктері бар. Алайда қос туынды арасындағы контоминация (кірігу) сонау мемлекет пайда болғанға дейінгі дәуірде де жүзеге асқан тәрізді. Бұл, әсіресе, кейіпкер аттарынан байқалады. Батырлық ертегілер «Алып Манашта» қалындықтың әкесі «Ақ хан» деп аталса, «Қозын Эркеште» «Ақ бөке». Сондай-ақ Ақ хан аты «Қозы Көрпештің» барабин татарлары нұсқасында да кездеседі. Қос шығармадағы кейіпкер әкелерінің аттары түсті білдіретін сын есімдерден жасалуы – көнеден келе жатқан белгі. Дегенмен «Алпамыс» жырындағы Сарыбай (Байсары) есімі «Қозы Көрпештен» ауысқан сияқты.
В.М.Жирмунский «Қозы Көрпештің» башқұрт нұсқасындағы Қостор есімі Қодар мен Құлтаба аттарының контоминациясы емес пе екен деген ойға келген. Бұдан басқа кейіпкер аттарынан да осындай сәйкестік табуға болады.
Біз сөз еткен ұқсастықтар сыры М.Әуезов айтқандай: «... тегінде «Қозы Көрпеш» тәрізді қазақтың ең көрнекті, көп түрлі дастанын, ғашықтық жырын бір ғана қазақтағы варианттарымен салыстырып тексерумен қанағаттану керек емес екенін аңғартады». Екі жырдағы ұқсастықтардан фольклорға тән типологияның үш түрі де анық байқалады. Әсіресе, тарихи-мәдени типология белгілері көбірек көзге түседі.
Қорытынды
Батырлар жыры – ауыз әдебиетіндегі ең бай да көне жанрлардың бірі. Қаһармандық эпос деп те аталады. Батырлық жырлар халық өмірінің тұтас бір дәуірін жан-жақты қамти отырып, сол тарихи кезеңдегі батырлардың сыртқы жауларға қарсы ерлік күресін, ел ішіндегі әлеуметтік қайшылықтар мен тартыстарды бейнелеп береді. Бірақ онда тарихи оқиғалар тізбегі өмірде болған қалпында емес, жырдың көркемдік шешіміне лайықты өріледі. Бас кейіпкердің жүріс-тұрысына, өзге елге ерлік сапарға шығуына және өз елін жаудан азат етуіне байланысты оқиғалар бір қаһарманның маңына топталып, соның бейнесін ашуға қызмет етеді.
Эпос желісі белгілі бір тарихи дәуірге табан тіреп, соны көрсетіп отырғанымен, оған көбіне түрлі заманның оқиғаларын бір қаһарманға теліп жырлап беру тән. Батырлық жырлардың осы өзгешелігіне байланысты ғылыми ортада көптен бері түрлі тұжырымдар орын алып келеді. Ресейлік зерттеушілер Б.А.Рыбаков [45], Р.С.Липец [46] т.б. және кейбір қазақ ғалымдары Әлкей Марғұлан, Әуелбек Қоңыратбаев т.б. эпостық жырлардағы тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларға сүйене отырып, жыр мен тарихтың жақындығын тілге тиек етсе, енді бір топ ғалымдар В.Я.Пропп [47], Б.Н.Путилов [48] т.б. эпостың нақты тарихи оқиғаларға қатысы жанама түрде ғана көрінеді деген пікірді алға тартады.
Соңғы кездері, эпостық жырларда тарихтың да, көркемдік шарттылықтың да белгілі бір дәрежеде орын алатынын, бұл екеуінің үнемі бірге әдіптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жарыққа шықты В.П.Аникин [49], В.М.Гацак [17], Р.Бердібаев, Ш.Ыбраев т.б. Қалай болғанда да, Батырлық жырлар – ең алдымен көркем шығарма. Ол өзінің жанрлық нысанасына қарай шындықты өзінше қорытып, оны өзінің көркемдік өзгешелігіне қарай өріп отыратыны даусыз. Эпостық жырлар адамзат қоғамының тарихи даму үрдістерімен бірге жасап келеді. Осыдан болса керек, эпостық жырларды кейде тарихи кезеңдерге қарай топтастыру орын алып келе жатыр. Эпостық жырларды іштей саралап, жанрлық белгісіне, шығу дәуіріне қарай топтастырып отыру ғылымның жеткен деңгейін танытады және мұндай жинақтаушылық сипаты бар ой-пікірлер бұрын-соңды жүргізілген ізденістердің нәтижесіне сүйенеді. Қазақ эпосын пайда болған дәуіріне қарай топтастыру үлгісін Шоқан Уәлиханов [50], Г.Н.Потанин [51], В.Радлов [52], Ә.Диваев [53], Ахмет Байтұрсынов зерттеулерінің тәжірибесіне сүйеніп Марғұлан ұсынған болатын. Ол эпосты бес салаға бөлсе, кейіннен Қоңыратбаев эпосты он салаға бөледі. Мыңдаған жылдық тарихы бар қазақ эпосының шығу дәуірін, жанрлық түрлерін ішкі көптеген ерекшеліктеріне қарай топтастыру оңай іс емес.
Батырлық жырларын пайда болу кезеңдеріне қарай ірі үш топқа жинақтауға болады:
1) «Ең көне заманғы эпос», «ертегілік эпос», «архаикалық эпос», «көне эпос», «мемлекетке дейінгі эпос» дейтін атаулар ғылымда алғашқы кезеңдегі эпостық жырларды атау үшін қолданылып жүр. Бұлардың қатарына «Ергенеқон», «Аттилла», «Ер Төстік» мергендер туралы эпостық жырлар жатқызылады.
2) Тарихи кезеңдердің эпосы: Түрік қағанаты, Оғыз хандығы, ноғайлы дәуірі, Қазақ хандығы кезеңіндегі эпостар («Қорқыт Ата кітабы», «Алпамыс», «Қамбар», «Қобыланды», «Ер Тарғын», т.б.).
3) Жаңа дәуір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске байланысты жырлар, «Еспенбет», «Өтеген», «Нарқыз», т.б.).
Батырлық жырлар байырғы көне эпостың жалғасы ретінде дами отырып, қоғамдық қарым-қатынастың, саяси-әлеуметтік жағдайлардың өзгеруіне, бұрынғы жекелеген рулар мен тайпалардың біртіндеп халық болып құрала бастауына сәйкес қалыптасты. Осыған байланысты бұрынғы мифтік түсініктердің іргетасы сөгілді. Қайшылық, күрес идеясының түпқазығы болып бұрынғы кездегідей дию-перілер емес, енді адамдар дүниесіндегі (басқа діндегі, тілдегі, мемлекеттегі) қайшылықтар тақырыбы алынды. Мифтік дәуірден бері қалыптасып келе жатқан батырға қаһармандық дәуірде жеке отбасы, үй-іші, қалыңдық үшін күреске шығу секілді әрекеттер жеткіліксіз еді. Енді оның ерлігі біртіндеп халықтың бостандығы, елдің бірлігі, көптің тілегі мен мүддесі үшін қызмет етуі керек болды. Мұның бәрі байырғы миф пен көне эпостың жанрлық белгілерін өзгертіп, мүлдем жаңа жанрдың – Батырлық жырлардың қалыптасуына жағдай жасады. Дегенмен, байырғы көне эпостың дәстүрі негізінде пайда болған Батырлар жыры бірқатар архаикалық белгілерін сақтап та қалды. Солардың бірі – батырдың болашақ жарын іздеп шығуы және осы сапарда кейбір қиыншылықтарды жеңуі.
Батырдың жеңілмейтіндігі және оған зақым келмейтіндігі де – эпикалық дәстүр. Қаһарманның өліп-тірілуі, «атса мылтық өтпейді, шапса қылыш кеспейді» сияқты ажалсыздық, батырға деген шексіз идеалдық түсінік, әрине, жалпы мифтерден бастау алатын «мәдени ілкі қаһарман» Е.М.Мелетинский термині [54] ұғымымен төркіндес. Фольклордың өзге жанрларына қарағанда, Батырлық жырлардың көтерер жүгі анағұрлым үлкен. Халық тарихында орын алған, не орын алуға тиіс оқиғалар мейлінше жинақталып, әрі іріленіп суреттелумен бірге, олардың ел-жұрт, мемлекет тағдырындағы шешуші мәніне де көңіл бөлінеді. Елді біріктірген, немесе ынтымағын ыдыратқан оқиғалар саяси-әлеуметтік түп-тамырымен бірге ашылып көрсетіледі. Осының бәрінің бел ортасында халықтың аңсары ауған, әсіре мадақталған, мұраттас қаһарманы жүреді. Оның іс-әрекетінде қара басының қамынан мейлінше жоғары елдік, халықтық мүдде қашан да бірінші кезекте тұрады. Сондықтан болар, жырлардағы үлкенді-кішілі оқиғалардың бәрі де сол қаһарманның іс-әрекеті мен түсінігі арқылы тізбектеліп өтіп жатады. Сол арқылы халық іс жүзінде тарихи оқиғалар мен қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға өз көзқарасын білдіреді. Сөйтіп, қаһармандық эпос тарихтағы оқиғалардың халықтық тұрғыдан бейнеленген, оның халық санасындағы көркем тілмен баяндалған шежіресі қызметін атқарады.
Эпос әлемі ұшан теңіз... Оның ішінде қаһармандық жырлар алуан-алуан көркемдік иірімдерге, тарихтың талай бұралаң иіндеріне толы. Эпостың бітімі мен бедері, сыры мен сипаты, рухы мен асқақ үні әлі талай ұрпақты тамсандырып, тағзым еткізері анық.
Уақыт талабына орай эпостың түр-мазмұны қилы-қилы өзгерістерге ұшырап, табиғи болмыс-бітімі жиырмасыншы ғасырдың бас кезіне дейін қоршаған ортамен етене жақын үндес күй кешті. Халқымыздың өмір салты, ғұмыр-шежіресі оған өшпейтін із қалдырып, ғажайып өнерлік қасиет дарытты. Бүгін ол – әрі тарихи, әрі рухани мұрамыздың үлкен айғағы.
Батырлық жырлардың осындай сыр-сипаты алдымен оның көркемдік және жанрлық шежіресімен сабақтас. Бұл орайда біз үшін эпостың өткен бір тарихты бейнелегені ғана емес, сол тарихты қалай бейнелеп келгені де аса маңызды. Эпосты өнер деп танудың алғы шарты да осы болса керек.
Тарих – тіршілік сабақтастығы болғанда, эпос – рухани сабақтастықтың көрінісі. Эпостағы тарих шындықтың айна қатесіз көшірмесі емес, ол – халықтың шындықты елеп-екшеген концепциясы. Мұндағы тарих – көркемдік ұғымдармен, әлеуметтік түсініктермен астасқан рухани дүниенің меншігі.
Эпос – тарихты халық санасына лайық түрлендіріп, оқиғаларды құбылтып, халықтың тағдыр-талайын, әлеуметтік қарым-қатынасын, дүниетанымын тұтас жинақтайтын көркемдік ізденістердің айрықша бір әсем де әсерлі шежіресі.
«Алпамыс» эпосының идеялық мазмұнын, сюжет желісін, композициялық құрылысын және оның стилистикасындағы ерекшелікті тексере келгенімізде жырдың мазмұны мен формасында дәстүрдегі бар жалпы элементтердің мол ұшырайтындығын көреміз. Жырдың мазмұнына сәйкес сюжет желісі өріледі. Семьяның, рудың қалпын сақтап қалу жолындағы күрес баяндалады. Соның ішінде эпостың барлық версиялары үшін ғажайып түрде дүниеге келу, батырлық балалық шақ, ерлік күрестер тізбегі дәстүрде ертеден бар, тұрақты мотивтер болып саналады. Тұрақты батырлық жалпы мотивтермен бірге эпостың сюжетінде үш версияға да тән қазақтың қиял-ғажайып ертегілеріне жақын келетін ертегілік ескі элементтер де кездеседі.
Эпостың композициялық құрылысы мен стилінде де дәстүрлік элементтер бар. Онда қазақ халқының әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі кең сипатталады, адамдардың ішкі дүниесі, көңіл-күйі орынды көрсетіледі.
Бізге Алпамыс жайындағы жыр халық даналығының желісі ретінде, ежелгі дәуір шындығының айнасы ретінде қымбат. Мұнда көптеген монологтар мен диалогтар, тұрмысты әдемі етіп сипаттаушылық, сан алуан көркем сөздер мен мақал-мәтелдер жиі ұшырасып отырады. Сол тәрізді жырда батырлық-эпикалық «ұқсас жерлер» де мол.
«Алпамыс» жырының композициялық тәсілінде әсірелеудің алатын орны ерекше. Ол кейіпкерлердің портретін жасауда да, батырлардың күресін көрсететін жерлерде де, аттың шабысын беретін сипаттауда да кеңінен қолданылады.
Сонымен «Алпамыс» жыры өзінің идеялық мазмұны, сюжеті, образы жағынан ғана емес, көркемдік түрімен де халықтық.
Мінеки, «Алпамыс батыр» жырының көркемдік әлемін сөз ету барысында байқаған кейбір ой-пауымдауларымыздың ұзын-ырғасы осылар. Бағалы мұрамыздың байыбына бару үшін жұмыла көтеретін жүк әлі жетерлік. Ал, өзімізге келсек, айқын ой, адастырмас бағыт ұстандық деуден аулақтамыз. Бірақ, эпос табиғатына қалай да жақын болуды ниет еткен жайымыз бар. Оның бірі болмаса бірі кәдеге жараса және оны рухани сабақтастықтың тағы бір нышаны болғай деп тілесек әдептен озғандық болмас.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Оразбайұлы М. Қазақтың көне эпосы // «Жұлдыз» журналы, 1992. –№4. – Б.192-193.
Қазақ фольклористикасының тарихы. –Алматы: Ғылым, 1988. –312 б.
Қоңыратбаев Ә. Эпос және түркология. –Алматы: Ана тілі, 1991. – 208 б.
Сейфуллин С. Шығармалар жинағы. Т.6. –Алматы: Жазушы, 1964. –196 б.
Әуезов М. 50-томдық шығармалар жинағы. Т.17. –Алматы: Жазушы, 1995. –261 б.
Мұқанов С. Халық мұрасы. –Алматы: Қазақстан, 1974. –236 б.
Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –Алматы: Жазушы, 1985. –368 б.
Фольклор шындығы // Ұжымдық жинақ. –Алматы: Ғылым, 1990. – 381 б.
Қазақстан: ұлттық энциклопедия. Т. 1. –Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. –728 б.
Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті: Оқу құралы. – Алматы: Мектеп, 1974. –231 б.
Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Санат. –1994, –357 б.
Ғабдуллин М., Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жыры. –Алматы: Ғылым, 1972. –287 б.
Байтұрсынов А. Ақ жол. –Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
Торайғыров С. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1991. –212 б.
Жирмунский В.М., Зарифов X. Узбекский народный героический эпос. –Москва: Наука, 1947. –341 с.
Қазақ фольклористикасы // Ұжымдық жинақ. –Алматы: Ғылым академиясының баспасы, 1972. –352 б.
Сыдықов Т. Ғасырлар кәусар бұлағы. –Алматы: Ғылым, 1990. – 217 б.
Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы. –Алматы: Ғылым, 1993. –296 б.
Қоңыратбаев Ә. Эпос және оның айтушылары. –Алматы: Қазақстан, 1975. –141 б.
Гацак В.М. Предисловие к книге: Типология народного эпоса. –Москва: Наука, 2012. –345 с.
Бердібаев Р. Қазақ эпосы: жанрлық және стадиялық мәселелері. –Алматы: Ғылым, 1982. – 232 б.
Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и батырская сказка. –Москва: Наука, 1960. –261 с.
Жирмунский В.М. Народный героический эпос. –Москва: Наука, 962. – 196 с.