“Қарғабойлы Қазтуған”, “Көрұғлыны” Қашағаннан үйрендім деген. Бұлар Сыпыра жырау мектебін жалғастырушылар еді.
Ал Қобдадағы Қобыланды қонысы Байтақ қаласына бір табан жақын Кете жыраулар мектебі Үкі жыраудан басталып, Жаскілең, Бітегенмен жалғасып, Нұрпейіс Байғанинге жетеді. “Қобыланды батыр” жырының Нұрпейіс жырлаған ғажап нұсқасын тудырушылар осылар. Орал аймағындағы Жиенбай жырау мектебінің өкілдері Сүгір, Қубала, Марабай, Көшелектер де “Ер Тарғын”, “Қыз Жібек”, Ноғайлы жырауларының мұраларын жеткізді. Мұның сыртында Есет Қараұлы, Махамбет, Шынияз, Мұрат, Ығылман жыраулардың ноғайлы жырларының таралуына қосқан үлестері ұшан-теңіз.
Асан Қайғының Ноғайлыға жайлы қоныс іздеп, желмаямен жер
Асан Қайғының Ноғайлыға жайлы қоныс іздеп, желмаямен жер
шолып, өз көзімен көрген қоныс-мекендерге маңызы әлі күнге дейін өшпеген баға бергені, сол сөздері арқылы дала философы атанғаны көпшілікке мәлім.
Мұрын жыраудың хикаялауынша: Асан Қайғы балықшылардың ауына ілінген сандықша ішінен шыққан перінің қызына үйленеді. Ол үш талап қояды: “жатқанда етімді сипама”, “жолға шығып тұрып, қайтып келіп үйдің жабығынан сығалама”, “үш жылға дейін сөйлемеймін, сөйлемейтінімді ешкімге тісіңнен шығарма”. Асан Қайғы ол талаптарды орындамайды, перінің қызы “ішімде бес айлық балаң бар, Мысырға туып кетермін” дейді де ұшып жөнеледі. Бұл әңгімелер Едігенің түпкі атасы Баба түкті Шашты Әзиздің бастан кешкен ғажайыбына айна қатесіз ұқсас.
Әлгі қатынының күйігінен Асан Қайғы желмаяға мініп, жеті жыл жер шолады. Асан Қайғының Ноғайлыға жайлы қоныс іздеуін Мұрын жырау осылай түсіндіреді. Ғалым М.Жармұхамедов Асан Қайғының әкесі Сәбит саятшы туралы деректер келтіреді. Сәбит құстың сұңқарын, иттің сырттанын, аттың жүйрігін, мылтықтың түзуін ұстап, өмірін Бұлғар тауында аңшылықпен өткізген сері адам екен.
НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІНІҢ БАСТАУ АЛУЫ
НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІНІҢ БАСТАУ АЛУЫ
Шоқан Уәлиханов Ноғайлы дәуірін “қазақтың алтын ғасыры” деп бағалаған. Ескілікті ақын-жыраулардың ноғайлыға соқпай өткені жоқ. Оны барынша ұлықтап, көтере дәріптеп жырлаған. Алайда, қазақ ұлысының бір бөлігі Ноғайлы Ордасы туралы түсінігіміз шектеулі боп келді. Осы ақтаңдақты игеру ниетімен “Ноғайлы” атты көлемді еңбек жазып бітірдім.
Ноғайлы Алтын Орда ыдыраған кезде оның өзекті жұрты, ұйытқы тобы, орталық астанасы төңірегінде ірге көтерген жаңа мемлекеттік құрылым ретіне оның саяси мұрагері болмағанмен, рухани мұрагері болғанының басы ашық.
Алтын Орда империясында тәңірлік, шамандық, будда, мани, христиан, мұсылман діндері бірге қатар тұтылып, мидай араласты. Қазіргі көкжиек кеңейген өркениетті заманда осынау діни үрдістердің айдай әлемде басын біріктіре алмай жүргенде, оның бір ғана мемлекет көлемінде қайшылыққа келмей, төзімділікпен ауызбіршілікте қоян-қолтық өмір сүру феноменін терең зерттеген ешкім жоқ. Алтын Орда бір адамның ғана аузына қараған деспоттық мемлекет болғанымен, онда ұлтына, дініне қарай бөлу болмады, жекебастық қабілет, тұлғалық қасиет басты өлшемдердің бірі болды.
Алтын Орданың мұсылмандыққа бет бұруы елеулі уақиға еді. Бұл қадамды алғаш жүзеге асырған Берке (1257-1266). Ол 1263 жылы исламды қабылдап, туысқаны ирандық Хулагуге қарсы Мысыр сұлтаны Бейбарыспен бітім жасады. Алтын Орда исламды мемлекеттің ресми діні деп жариялағанмен, ол бірден бел алып, біржола орныға қоймаған сияқты. Өзбек хан кезінде (1312-1340) мұсылман діні әлі де әрі-сәрі халде еді. Осы жағдайды Өтеміс қажы жазбалары айқын суреттейді.
