Қарағанды 2020 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 0,74 Mb.
|
Оқу құралы 2020 жыл (2)
| Қарапайым сана адамдардың күнделікті тәжірибесі үрдісінде шындықтың сыртқы жағының эмпирикалық көрінісі ретінде стихиялы пайда болады.
Теориялық сана өз алдына елеулі байланыстары мен заңдылықтардың көрінісі, өз мәнін ғылымда және сананың басқа да түрлерінен табады, себебі соңғысы жанама теориялық танымды талап ететін шындықтың сыртқы емес, ішкі жағын қалыптастырады. 2) Қоғамдық психология (қоғамдық идеология, көпшілік сана) да адамдардың күнделікті тәжірибесі барысында қалыптасады. Бірақ мұнда қоғамдық сана деңгейінде шындық туралы білім емес, осы білімге деген қатынас, шындықты бағалау басым болып келеді. . Идеология дегеніміз - адамдардың өмірінің материалдық және рухани жағдайларын, сондай-ақ қоғамдағы қатынастарды нығайтуға немесе өзгертуге бағытталған мақсаттарды көрсететін идеялар мен көзқарастардың тұтас жүйесі. Оның ерекшелігі - ұраншылдығы, бұқаралық санаға назар аудару, бұл кезде сенім факторы білім факторынан басым түседі. Қоғамдық сана түрлері: Саяси сана – әлеуметтік топтар, партиялар, қоғамның билікке деген қатынасын көрсететін идеялар, теориялар, көзқарастар, сезімдер, көңіл-күйлер жиынтығы. Негізгі құндылығы – билік. Саяси санаға саяси идеялогия мен психология кіреді. 1-шісі, өзінің теориялық мәнін Конститутцияда, бағдарламалық мәлімдемелерде, ұрандарда, партия ұрандарынан табады. 2-шісі, қандай да бір әлеуметтік топтың, немесе қоғамның тұтасымен көңіл-күйілерін, сезімдерін қамтиды. Құқықтық сана - бұл заңдарда көрсетілген міндетті нормалардың, жүріс-тұрыс ережелерінің жүйесі. Әрі бостандықты, әділеттілік пен әділетсіздікті, мемлекеттегі құқықтар мен міндеттерді түсіну және алуан түрлі сезімдер. Негізгі құндылығы – заң. Адамгершілік санаға қоғамдық игілікпен байланысты адамдардың сезімдері, мұраттары, мүдделері мен көзқарастары, сонымен қатар, қоғамдағы мінез-құлық ережелері, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері туралы білімдер, қоғамдық пікірдегі адамдардың мінез-құлықтарын бағалау кіреді. Күнделікті адамгершіліктік сана немесе адамгершілік дегеніміз парыз, жақсылық пен жамандық, ар-намыс, абырой, ар-ождан және бақытты түсінік. Адамгершіліктік идеология немесе этика адамгершілік мүдделердің теориялық түрі, қоғамдағы мінез-құлық ережелері жөніндегі ілім, яғни мораль ретінде көрінеді. Адамгершіліктің басты құндылығы жақсылық, ал моральдікі – парыз. Эстетикалық сана - бұл ерекше сезімдер, талғамдар, қызығушылықтар, идеялар, идеалдар мен теориялар. Күнделікті деңгей - бұл эстетикалық сезімдерді, сұлулық туралы қарапайым түсінік. Теориялық деңгей немесе эстетика – бұл өз категорияларында құбылыстардың құндылығын түсіндіретін теориялар. Негізгі құндылығы – сұлулық. Діни сана – о дниені, жоғары тылсым әлемді мойындаумен байланысты әлеуметтік сезімдер, идеалдар, мүдделер, көзқарастар. Бұл табиғаттан тыс күштерге сенім мен табынуға негізделген. Күнделікті деңгейі – дін. Әрбірі 3 элементтен тұрады: мифологиялық, яғни жоғары тылсым күштерге шынайы сенім; эмоционалды, яғни діни сезімдер; нормативтік, яғни діни жораларды ұстануға қойылатын талаптар. Теориялық деңгейі - бұл теология, яғни Құдай туралы ілім. Негізгі құндылығы - қасиеттілік. XIX ғ. аяғынан қоғамдық санада адам өміріне және абыройға, басқа өмір мен ойға деген басқаша құрмет, адамдар және табиғатқа деген мейірімді қатынас – жалпыадамзаттық құндылықтар көбірек орнығуда. Ақпаратық қоғам – жұмыс жасаушылардың көпшілігінің өндіріспен, сақтаумен, асыра істеумен және ақпаратты, әсіресе, оның жоғары түрі - білімді тарату. Ғалымдардың пайымдауынша, ақпараттық қоғамда компьютерлендіру үрдісі адамдарға ақпараттың сенімді көздеріне қол жеткізуге мүмкіндік береді, оларды күнделікті жұмыстан құтқарады, өндірістік және әлеуметтік салаларда ақпаратты өңдеуді автоматтандырудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Қоғам дамуының қозғаушы күші материалдық өнім емес, ақпараттық өндіріс болуы керек. Материалдық өнім неғұрлым ақпараттылыққа ие болады, бұл инновация, дизайн және маркетингтің үлесінің өз құнында өсуін білдіреді. Ақпараттық қоғамда өндіріс өзгеріп қана қоймайды, сонымен бірге бүкіл өмір салты, құндылықтар жүйесі, материалдық құндылықтарға қатысты мәдени демалыстың маңызы артады. Барлығы тауар өндіруге және тұтынуға бағытталған индустриалды қоғаммен салыстырғанда, ақпараттық қоғамда интеллект пен білім өндіріледі және тұтынылады, бұл ақыл-ой еңбегінің үлесінің артуына әкеледі. Адамға шығармашылық қабілет қажет болады, білімге деген сұраныс артады. Ақпараттық қоғамның материалдық-технологиялық базасы компьютерлік технологиялар мен компьютерлік желілерге, ақпараттық технологияларға, телекоммуникацияларға негізделген әр түрлі жүйелер болып табылады. Постиндустриалды қоғам - оның технологиялық негізін талдау барысында адамзат қоғамы дамуының негізгі заңдылықтарын түсіндіретін әлеуметтік тұжырымдама. Постиндустриалды қоғам тұжырымдамасының негізін қалаушы Д.Белл. «Болашақтағы постиндустриалды қоғам» (1973) атты кітабында қазіргі батыс қоғамы эконмикада өндірістік сектордың басымдығы және қоғамның соған сай келетін әлеуметтік, саяси құрылымымен – индустриализм аясынан шығып, өзіндік дамудың жаңа кезеңіне кіреді деген тезисті алға тартты. «Постиндустриалды қоғам» термині алғаш рет 1917 ж. ағылшын либералды социализмінің теоретигі А. Пентийдің бір кітабының атауында қолданылған. Постиндустриалды қоғам теорияларының өкілдері тарихи кезеңдеудің өзіндік үлгісін ұсына отырып, ғылыми-теориялық және әлеуметтік прогресстің өзара шарттылығын зерттейді. Бұл шаруашылық белсенділігі орталығының материалды игілік өндіруден ақпарат және қызмет көрсетуді құруға аусуы, теориялық білім рөлінің жоғарылауы, қоғам дамуында саяси фактор мәнінің өсуі, адамның қарым-қатынасын табиғи орта элементтерімен тұлғааралық қарым-қатынасқа ауыстыруымен сипатталатын өркениет болашағын постиндустриалды қоғам ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Соңғы онжылдықтарда бұл теория батыстық әлеуметтану ғылымының либералды бағытында жүргізілген көптеген зерттеулердің әмбебап әдіснамалық негізі болып келеді. Желілік қоғам түсінігі қазіргі постиндустриалды дәуірдегі философтар мен әлеуметтанушылардың еңбектерінде көбірек көрініс табуда. Оны негізге ала отырып, американдық әлеуметтанушы М. Кастельс өз атын шығарды. «Желілік қоғам» түсінігі - Мануэль Кастеллстің ақпараттық қоғамының біртұтас теориясының құрамдас бөлігі, ол адам іс-әрекетінің барлық салаларын қамтиды және бізге ақпараттық технологиялардағы революцияның негізгі салдарын бағалауға мүмкіндік береді. Желілік қоғам тұжырымдамасының негізінде түсінігі жүйеде конструктивті өзгерістер туғызатын білім ретінде ақпарат ұғымы жатыр. Ашық қоғам - батыстың бірқатар әлеуметтік-философиялық ілімдерінде көне ежелгі және қазіргі заманғы демократиялық қоғамдарға анықтау үшін қолданылатын тұжырымдама. Әдетте, бұл дәстүрлі қоғамдарға, сондай-ақ тоталитарлық саяси режимдерге қарсы. «Адамгершілік және діннің екі қайнар көзі» еңбегінде ашық қоғам «динамикалық» мораль мен дінге ие, ұдайы өндіру, текті сақтау, т.б.мәселелері емес, адамзат баласының барлығының игілігі басты мақсаты болған «моральдық кейіпкерлерден», гуманистік бағыттағы діни қайраткерлерден тұратын әлдебір идеалды қоғамдық құрылыс аналогы болды. Урбанизация - бұл қалалық елді мекендердің өсуімен, олардағы халықтың шоғырлануымен, әсіресе ірі қалаларда, қалалық өмір салтының елді мекендердің бүкіл желісіне таралуында көрінетін әлеуметтік-экономикалық үрдіс. Қала бірден қоныс аударудың басым түріне айнала алмады. Ғасырлар бойы қала тіршілік формалары негізінен күнкөріс шаруашылығы мен жеке еңбекке негізделген өндіріс түрлерінің үстемдігіне байланысты болған. Қала мен ауыл арасындағы қатынастар өндіргіш күштердің дамуының әсерінен өзгере бастайды. Қала өндірісінің кеңеюінің арқасында қала халқының салыстырмалы саны едәуір тез өсті. Адамзат мәдениеті бай, әрі көптүрлі. Ол қоғамның ежелгі сатысынан пайда болып, оның тарихымен тығыз байланысты. Әр халық әлемдік және отандық мәдениеттің жалпы қорына өз үлесін қосады. Қоғамда мәдениеттің қорлануы, құндылықтар мен жетістіктерді тудыру және тарату үдерістері әрқашанда жүзеге асуда. Бізді қоршаған бүкіл әлем – бұл мәдениет әлемі. Мәдениеттің маңызды белгісі – оның бәрімен байланыстылық сипаты, қоғам мен тұлғаның барлық салаларына тікелей байланысты. «Мәдениет» сөзі әлем халықтарының барлық тілінде бар. Ол өңдеу, өзгеріс, жақсару, яғни адамның мақсатты қызметі принципінде жүзеге асатын дегенді білдіреді. Мәдениетті тарихи сабақтастықтың үздіксіз үдерісін құрайтын дәстүр және жаңашылдық, тұрақтылық пен өзгергіштік, мәдени мұра мен шығармашылық жаңару көрініс береді. Мәдениеттің негізгі міндеті - адамның рухани дамуына, дарындарды, қабілеттерді ашуға үнемі ықпал жасауы. Мәдениеттің көп түрлі әлемін жасай отырып, адам сонымен бірге өзінің шығармашылық күштерін негіздей отырып, өзінің рухани келбетін қалыптастырады. Танымал мағынада адам мәдениет өлшемі. Мәдениеттің қай саласын алсақ та, олардың мәні тұлғаның рухани әлеміне қалай әсер ететінімен анықталады. Рухани қызметте өзін-өзі жүзеге асыру үдерісі жүреді. Осылайша, мәдениет - көпқырлы, күрделі, тарихи дамушы қоғамдық құбылыс, шындықты меңгеру тәсілі, материалды және рухани қызмет саласында адамның шығармашылық потенциалын жүзеге асыру. Мәдениеттің дамуы қазіргі уақытта ерекше мәнге ие. Мәдени мұраны сақтау, табиғат байлығына ұқыптылықпен қарау, әр халықтың өзіндік болмысын қолдау, мәдениетті байыту және өзара түсінікті мақсатта байланыстар бекіту, тұлғаның рухани қызығушылығын дамыту – мұның бәрі саясаткерлер, мәдениет қайраткерлерін, әр адамның күші мен энергиясын біріктіруді талап ететін бүкіл әлемдік және маңызды мәселе болып отыр. Мәдениеттану мәдениет мәнін, құрылымын, оның пайда болу, даму, әрекеттік үдерістерін; әлем халықтарының ұлттық-этникалық өзіндік мәдениетін; мәдениеттің жалпы адамзаттық құндылығын және адам баласының шығармашылық жетістігін, т.б. зерттейді. Мәдениеттану тарихы және гуманитарлық білімдерді жүйелеуге, қоғамдық өмір құбылыстарын ортақ мәндік мәнмәтінін түсінуе т.б. көмектеседі. Мәдениаттану – адам және қоғам туралы әлеуметтік және гуманитарлық білімдер тоғысында қалыптасқан, мәдениетті тұтастық, өзіндік қызметін және адамдық болмыс үлгісі ретінде зерттейтін ғылым. Танымал австралиялық психолог Зигмунд Фрейдтің (1856-1939) психологиялық ілімі мәдениеттің бейсаналылық бастауына, ең бастысы жыныстық энергияға тым асырылған рөл берілген биологизациялық тұжырымдамасын негіздеген. Мәдениет адамға жануарды, стихиялы және агрессивті табиғатты жеңуіне мүмкіндік бере отырып, жақсартады. 2-ші жағынан, мәдени тежелулер тым көп болған кезде, невроздар мен психикалық ауытқулардың барлық түрлерінің пайда болуына жағдай жасайды. Николай Яковлевич Данилевский (1822-1885) – танымал философ, «Ресей және Еуропа» іргелі тарихи-философиялық шығарманың авторы (1869). Өзінің мәдениеттану теориясында адамзаттың бүкіл тарихының ежелгі, ортаңғы және жаңа дәуірлерге бөліп дәстүрлі кезеңделуі толығымен жасанды деген тұжырым жасады. Адамзат жеке тайпалардан немесе халықтардан тұрғандықтан барлық аймақтарда бірдей кезеңдерде дамымайды. Соңғысы тарихтың дербес субъектілері ретінде әрекет етеді, адамзат ұғымы тек жалпылама категория болып табылады. Әр түрлі халықтардың өмірі өзіндік мәдени-тарихи типтерді (немесе өркениеттерді) құрайды. Соңғылары бір-біріне жақын бір немесе бірнеше халықтардың тілдік бірлестігі негізінде пайда болады. Мәдени-тарихи типтер - бұл барлық организмдер сияқты, бір кездері пайда болған, белгілі бір уақыт аралығында өмір сүретін, кейіннен қартайып, өлетін күрделі әлеуметтік организмдер. Адамзат тарихында өркениет сатысына жеткен он мәдени-тарихи түрді анықтады: мысырлық, қытайлық, ассириялық-вавилондық-финикиялық (немесе ежелгі семиттік), үнді, иран, еврей, грек, рим, араб (немесе жаңа семиттік), неміс-рим (Еуропалық). Жоғарыда аталған мәдени және тарихи түрлердің әрқайсысы адамзат мәдениетінің ортақ қазынасына өз үлесін қосып, тарихта оң рөл атқарды. Освальд Шпенглер (1880-1936) - Батыс гуманитарлық ғылымында жергілікті өркениеттер теориясының бастамашысы ретінде әйгілі болған неміс философы. Оның негізгі жұмысы - «Закат Европы» (1918), ол жарияланғаннан кейін бірден бестселлерге айналды. Тек 1920 ж. жұмыстың 1-ші томы 32 рет басылып шықты. Ғалым ежелгі және Батыс Еуропа ғана емес, сонымен бірге басқа да ұлы мәдениеттер (Үндістан, Вавилон, Қытай, Мысыр және т.б.) біртұтас өмірдің көрінісі ретінде қарастырылуы керек деп мәлімдеді, өйткені олардың барлығы тарихтың жалпы көрінісінде бірдей мағынаға ие. Әр мәдениет өзінше ерекше, тіпті түрлі мәдениеттер аясында қорланған нақты білімдер (физика, математика) айтарлықтай өзгеше. Мәдениет дегеніміз - тағдыр заңына бағынатын тірі организм, мәдениет тарихы - оның жеке өмірбаяны. Толық мәдениетті тек осы мәдениетке жататын адамдар ғана түсіне алады. Шпенглер тарихында 8 мәдениет болды. Олардың жетеуі өткенге жатады: мысыр, қытай, майя, үнді, вавилон, аполлон (грек-рим), магиялық (араб-византия). Сегізінші - фауст (батыс) мәдениеті қазір жойылуға жақындап келеді, ал тағы бір тоғызыншы орыс-сібір - туындауда. Француз этнологы, социологы, этнографы, философы Клод Леви-Стросс (1908-2009) өз еңбектерінде құрылымдық әдістеменің негізгі принциптерін көрсеткен. Ойшылдың пікірінше, мәдени құбылыстарды зерттеген кезде олардың элементтеріне емес, құрылымдарына көбірек назар аудару керек; мәдени құбылыстарды зерттей отырып, мұны диахронно емес (яғни бірізді), синхронды (яғни бір уақытта, олардың уақыт бойынша сәйкестігі кезінде) жасау керек; зерттеудегі басымдық субъектерге емес, құрылымдарға тиесілі. Леви-Стросс бір-бірімен ешқашан байланысқа түспеген халықтардың мифтері бір құрылымды бейнелейтінін көрсетіп берген. Адамзат баласының бойына бітетін небір қасиеттер ең алдымен жеке тұлға – адам арқылы, соның рухани қасиеті, ішкі жан-дүниесі арқылы оның мәдениет деңгейін көрсетеді. Демек, адам мен мәдениет өзара тығыз байланыста дамып, үйлесімділікте жетіледі. Әр кез мәдениет адамның рухани болмысы ретінде көрінетіндіктен, адам өз кезегінде мәдениеттің қайнар көзі іспеттес. Мәдениет адамзат баласының рухани қалыптасу, жетілу тарихы негізінде оларды өзара бір-бірінен ажырата қарастыруға болмайды. Жеке адамның даралығы, тұлғалығы оның бойына біткен қабілетіне байланысты анықталады. Адамның рухани болмысы, яғни мәдениетінің жетілуі адам өмірінің мәні болып табылады. Мәдениет – ол адам баласының жан-дүниесінің тұңғиық түбінде жатқан болмыстық қасиетінің бастамасы ретінде танылады. Демек, адамның адамшылығын, азаматтығын, болмыстығын оның рухани шығармашылығынан, іс-әрекетінен, бір сөзбен айтқанда, мәдениетінен көреміз. Яғни, адам болмысын оның мәдениеттілігінен, шығармашылық мүмкіндіктерінен, өнерінен, т.б. ерекше қабілеттерінен танып білуге болады. Ойшылдың рухани әлемін, дүниетанымын зерделеу тарихи санасының қалыптасуына ықпал жасаған рухани адамгершілікке негіз болған қайнар көздерді тануда сол рухани арналарға назар аударайық. Рухани мәдениет дәстүрінің тізгінін ұстаған майталман өкілдері қандай іс-әрекетті қолға алса да, оның мән-мазмұндық бастауының өзегінде адамгершілік қасиеті тұрған. Сондай дара тұлғалардың әрқайсысы өз тарих дәуірінің танымдық жүйесінде адамгершіліктік құндылықтардың негізін қалыптастыра отырып, оны көпшілікке насихаттаған. Бұл жеке дара тұлғалардың көпшілік алдындағы жауапкершіліктерін көрсетеді. Ал біздер білеміз, жауапкершіліктің жүгі өте ауыр. Мәдениантропологиялық әдістемесі адам мен мәдениеттің мәндік және онтологиялық түбегейлі бірлігін мойындайды. Елбасы өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында санамыздағы жаңғырудың іс-әрекетімізден әлдеқайда алда болу керектігін көрсеткен болатын. Осылайша бұл алға қойылған ерекше маңызды екі процестердің, яғни саяси реформа мен экономикалық жаңғырулардың өзегіне айналатындығына еш күмән тудырмайтындығына баса назар салған болатын. Соған қарағанда, «Рухани жаңғыру» – бұл ұлттық болмыстың негізінде ұрпақтар сабақтастығымен ғасырдан ғасырға жалғасқан қазақ халқының өмірлік ұстанымдарының, адамзаттық керемет қадір-қасиетке ие болған өшпес даналық үлгілерінің үрдісі өзінің даму жолындағы өткен кезеңдер игілігін түлету. Елбасы ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса ешқандай жаңғыру болмайды, – деп нық айтқан еді. Бұл жалпыадамзатқа ортақ құндылықтардың ешқашан да ескерусіз қалмағандығының дәлелі. Ұлттың өзіндік келбетін танытатын оның – өршіл рухы, асқақтаған жігер-қайраты, әрі өз елінің мүддесі мен тағдыры жолындағы қайсарлығы мен ерлігі. Осындай болашаққа, жасампаздыққа ұмтылыстар алға қойған асыл арман – мызғымас тәуелсіз мемлекет орнату жөніндегі ұлы мақсат-мұраттарға айналған еді. Көкірек түбінен халықтың мұратына, ізгі тілегіне айналған сара жолды игеру жеке тұлғалардың көпшілік алдындағы жауапкершілігін арттыра түскен болатын. Олар өмір сырын тереңінен бағдарлай отырып, халқына жанашырлықпен елдік пен қайсарлыққа үндеген. Міне, осы міндеттерді жауапкершілікпен атқарған ақын-жырауларымыз қазақ философиясының рухын асқақтатқан өршіл намыстың жаршылары болған еді. жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|