Қарағанды 2020 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 0,74 Mb.
|
Оқу құралы 2020 жыл (2)
- Бұл бет үшін навигация:
- мақсатына қалай жетсең де дұрыс
Платон (б.д.д.428/7-347жж.) ілімінің негізгі тақырыптарының бірі - әділ (мінсіз) мемлекет. Платон - Сократтың шәкірті. Ол Афинада Сократты әділетсіз соттау сәтінен бастап Платонның өмірінің соңына дейін өзгеріске ұшырады. Идеалды мемлекет туралы теория Платонмен «Мемлекет» еңбегінде толығымен ұсынылған және «Заңдар» шығармасында жетілдірілген. Платон лайықты өмір тек жетілген мемлекетте ғана өмір сүре алатындығына сенімді бола отырып, Афина мектебінде өзінің шәкірттері үшін мінсіз мемлекет жағдайын жасайды. Платон шын философияның шынайы саясатпен сәйкестігі туралы тезисті алға тартқан. Тек саясаткер философ болғанда (және керісінше) шындық пен ақиқаттың ең жоғары құндылығына негізделген шынайы мемлекет құра алады. Қала-мемлекет құру дегеніміз - адамды және оның ғаламдағы орнын толық білу. Мемлекет, Платонның ойынша, жан сияқты, 3 бөліктен тұратын құрылымға ие. Негізгі қызметтерге сәйкес (басқару, қорғау және материалдық тауарларды өндіру) халық 3 топқа бөлінеді: шаруалар-қолөнершілер, қамқоршылар және билеушілер (дана философтар). Әділетті мемлекеттік құрылыс олардың үйлесімді өмір сүруін қамтамасыз етуі керек. Құмарлығы басым адамдар бірінші тапты құрайды. Егер оларда реттілік пен тәртіпке игі ұстамдылық басым болса, онда бұлар қадірлі адамдар. 2-ші тап ерік бастауы бар, ішкі және сыртқы қауіпсіздікке деген қырағылық – қарауылдық парызы бар адамдар құрайды. Платонның пікірінше, мемлекетті ең жақсы және ақылды азаматтар ретінде басқаруға тек ақсүйектер ғана міндетті. Өз қалаларын басқаларға қарағанда жақсы көруді білетін және өз міндеттерін зор құлшыныспен орындай алатын адамдар ғана билеушілер болуы керек. Ең бастысы, егер олар Игілікті танып, пайымдай алса, онда оларда ақылды бастама басым болса онда оларды данышпан деп атауға болады. Бірінші тапта ұстамдылық, екіншісінде - батылдық пен күш, үшіншісінде – даналық басым түсетін мемлекет – нағыз мінсіз мемлекет.Аристотель Платонның істеріне тәнті болса керек. Мемлекет Аристотельдің іліміне сәйкес адамдар арасындағы одақтың жоғарғы формасы болып табылады, бұл этиканың, адамның моральдық іс-әрекетінің жоғарғы мақсаты, тек мемлекеттік өмірде адам өз тағдырын орындауға мүмкіндік алады. Мемлекеттің негізі – отбасы, отбасылық өмір адамдардың табиғатымен белгіленген қатынастардың түрлеріне негізделген: бұл күйеуінің әйелге, ата-ананың балаларына, қожайынның құлдарға қатынасы. Аристотель осы қатынастардың барлығын «Саясат» трактатында қарастырған. Аристотель Грекияның 3 басқару түрлерін көрсетеді: монархия, аристократия және полития (ұстамды демократия). Оның ойынша, тирания, олигархия және шексіз демократия (оклократия) осы 3 тұрақты форманы бұрмалаушы. Ол аристократияға артықшылық береді, өйткені онда мемлекетті «ең жақсы» азаматтар басқарады. Аристотель Платон сияқты, сөзсіз, белгілі жағдайда идеалды жүзеге асыруға мүмкіндіктің болуы немесе мүмкіндіктің болмауынан тәуелсіз қандай мекемелер өз алдына ең үздік саналуы тиіс мемлекеттің жақсы құрылымы жөніндегі мәселені шешумен айналысса керек. «Саясатта» азаматтардың балаларын тәрбиелеу туралы ережелер баршылық, яғни олар музыка мен гимнастиканы үйренулері керек, азаматтар ер балалар мен жастарға мейірімді адамгершілікке, азаматтық игіліктерді үлгі мен нұсқаулық арқылы үйретулері тиіс. Аристотельдің саясаты адамның болмысынан, оның саяси қасиеттерінен туындайды. Ойшылдың пікірінше, адамның жануарлардан айырмашылығы - тіршілік иесі ретінде ақылы және әлеуметтілігімен ерекшеленуі. Адам – «ақылды жануар» және «саяси жануар». V ғ. ең үлкен шіркеу жазушысы, Әулие Аврелий Августин (354-430 жж.) - «Құдай қаласы туралы» трактатында келтірілген тарихи үрдістің христиандық тұжырымдаманың авторы. Тарихи құбылыстардың айналымы, мәңгі қайталануы ретіндегі антикалық идея тарихына қарсы христиан ойшылы Құдайдың көрегендігімен анықталатын тарих белгілі бір трансцендентті мәнді және түпкі мақсаты бар дей отырып, күнәһарлану дәуірінен бөлінген «Фәни шаһарынан» «Бақи шаһарына» бағытталғандықты қояды. Августинмен «Бақи шаһары» «Құдайға деген сүйіспеншілікке» негізделген «өз өзін жек көруге» дейін жеткен қауым ретінде түсініледі. «Фәни шаһары» «Бақи шаһарына» қарама-қарсы - «өзін-өзі сүюге» негізделген «Құдайдан сескенбеуге» негізделген. Тарих «Фәни шаһарынан» «Бақи шаһарына» немесе жердегі пұтшылдықтан түпбейнесі Шіркеу болып табылатын Христос патшалығына жылжуда. («Түсіну үшін сенемін»). Қайта Өрлеу дәуірінде қоғам, мемлекет шіркеу мәселелеріне қызығушылықтың артуымен ерекшеленеді. Дәуір ойшылдары зерттеу нәтижесінде туындаған жағдайларды өзгертуге ұмтылған, яғни мінсіз, идеалды мемлекет теориясын құру жолдарын қарастырған. Ой-қорытындылары іске аспағандықтан тарих бетінде өкілдері «утопистер» ретінде қалған. Томас Мор (1478-155-35) - ағылшын гуманисті, жазушы, мемлекет қайраткері, утопиялық социализмнің негізін салушы. Ең алдымен «Утопия» (1516) еңбегінің авторы ретінде қызықты. Кітаптың 2-ші бөлімі қиялдағы Утопия аралының идеалды әлеуметтік құрылымын сипаттауға арналған («жоқ жер»). Утопияда Платонның «Мемлекетіндегі» сияқты, бәрі ортақ меншікте, өйткені Мор жеке меншік бар жерде қоғам игілігі, қоғамдастырусыз теңдіктің болуы мүмкін емесіне сенімді. Томаззо Кампанелла (1568-1639) - итальяндық философ, ақын, саясаткер, «Күн Қаласы» (1602) еңбегінің авторы, мінсіз қоғамның үлгісін ұсынған, коммунистік утопияның өзіндік нұсқасы. Кампанелла ойлап тапқан қоғамда жеке меншік жоқ, отбасы жойылады, балалар мемлекетке білім алуға беріледі. Киімде, күнделікті өмірде және мінез-құлықта бірыңғайлық үстем болған. Әмбебап еңбек қызметі, жалпы еңбек міндеті енгізілген. Мемлекет басында Күн немесе Метафизик деген билеуші тұрған. Ол лауазымын ақылы мен білімпаздығы үшін алған, әрі анағұрлым лайықты үміткер табылғанша билік құрған. Саясаттың жаңа ғылымының негізін қалаушы итальяндық қоғам қайраткері және ойшылы Николло Макиавелли (1469-1527) болды. Ол өзінің саяси идеологияларын «Әмірші» («Государь»), «Тим Ливийдің алғашқы онжылдығы туралы ойлау» және «Флоренция тарихы» еңбектерінде жүйелі түрде көрсеткен. Ол саяси өмірді шынай тұрғысынан қарастырды, діни догмалардың әрекетіне бағынбайтындығын көрсетті. Ойшылдың пікірінше, саяси билік қоғам өмірінің басқа да салаларында әрекет жасайтын заңдылықтарға сәйкес келмейтін, тіпті қарама-қайшы өз жеке заңдарымен дамиды. Сонымен бірге, ол пайдалы билік үшін «игілік» - мораль тұрғысынан мүлде ондай емес, басқаша болуы мүмкін екендігін көрсеткен. Макиавелли саясаттың мәнін, оның қатаң, тіпті кейде қатыгез заңдарын өте жақсы түсінді. Саясат көбінесе моральдық өлшемдерді бұзуға мәжбүр. «Әмірші» трактатында Макиавелли саяси қағиданың орындылығын дәлелдеді: «өз мақсатына қалай жетсең де дұрыс». Осы қағиданы тұжырымдай отырып, ол саяси әрекеттің мақсаттары мен құралдарының арақатынасын еркін түсіндіруге мүмкіндік берді. Кейіннен адамгершілік заңдарын елемейтін, билікке ие адамдар мен топтардың жеке пайдасын көздейтін саясат «Макиавеллизм» деген атауға ие болды. Макиавеллидің пікірінше, құралдарды негіздейтін мақсат «ортақ іс» - күшті ұлттық мемлекет, Отан мүдделері. Тек осы үшін саясаткер зұлымдықтың жолына түсіп, арамдық жасауды үйренуі керек, бірақ сонымен бірге, мүмкін болса, жақсылықтан ауытқымауы керек. Н. Макиавелли ғылымға мемлекет ұғымын қоғамның жалпы саяси жағдайы, оның белгілі бір саяси ұйымы ретінде енгізді. Жаңа дәуір ойшылдарының басым көпшілігі бұл мәселені шешуде әлеуметтік атомизм ұстанымына сүйенді. Әлеуметтік атомизм принципі «әлеуметтік келісім» теориясының классикалық түрде Томас Гоббс, Джон Локк және Жан-Жак Руссо жасаған формасын алды. «Әлеуметтік атомизм» жеке тұлғаның қоғам алдындағы құқықтарының басымдылығын, бастапқылығын, үстемдігін атап көрсетеді. Әлеуметтік атомизмді жақтаушылар қоғамның, мемлекеттің құдайдан шыққан идеясын жоққа шығарды. Жеке тұлғаларды егеменді, тәуелсіз, автономды «атомдар» ретінде қарастыра отырып, қоғамды осындай әлеуметтік атомдардың жиынтығы ретінде көрсетті. Әлеуметтік атомизм ұстанымы өзінің аяқталған түрін XVII ғ.ағылшын эмпиризмі философиясында (Гоббс, Локк) және Француз ағартушылығы (Руссо) ұсынған қоғамның келісіммен шығу теориясында негіздеген. Гоббс және Локк өздері «табиғи күй» деп атаған табиғаттан қоғамға ауысуды мойындаған. «Табиғи күйді» екеуі де абсолютті еркіндік және абсолютті теңдік жағдайы ретінде сипаттайды. Рас, олардың осы ұғымдарға енгізген мағынасы айтарлықтай өзгеше. Адамның абсолютті бостандығы, Гоббстың пікірінше, оның еркінің ешқандай ережелер мен заңдармен шектелмейтіндігінде. Гоббс «табиғи күйдегі» адамдардың қарым-қатынасы жағдайын «Адам адамға қасқыр» танымал мәтелімен сипаттайды. Сондықтан, адамдар «әрқайсысының әркіммен соғысы» жағдайында. Өзін-өзі құртуды тоқтататын жалғыз заң - бұл индивидтерді «өзіңізге жасағыңыз келмейтін нәрсені басқаларға жасамаңыз» деген «алтын ережені» ұстануға мәжбүрлейтін өлім қорқынышы, өзін-өзі сақтау инстинкті. Дж.Локк «еркіндік жағдайы – бұл дегенмен өз бетінше болу емес» екендігін ескере отырып, Гоббс салып берген «табиғи күй» бейнесін біршама жұмсартады. Алайда ол «барлық адамдар болатын табиғи күй - бұл толықтай еркіндік» екенін баса айтады. Гоббс пен Локк идеялары өзінше дамыды, ал кейбір жағдайларда француз ағартушылығының әлеуметтік философиясында сыни шолуға ұшыраған. Жан-Жак Руссо (1712–1778) - Еуропалық ағартушылықтың жарқын, танымал тұлғасы. Оның Ағартушылық дәуіріндегі идеялық-саяси күрестегі орны мен рөлін анықтау оңайға түспейді. Білім беру қозғалысының жалпы бағытын бөлісе отырып, ол көптеген іргелі мәселелер бойынша өз көзқарасын ұстанады. Бұл дәуірде атеизм, материализм басымдық танытуына қарамастан ол терең діндар адам болатын. Руссоның әлеуметтік философиясын әлеуметтік антропология деп атауға болады. Оның Локк, Гоббс, Дидро және басқа ағартушылардан айырмашылығы - адамды таным субъектісі ретінде емес, заңды тұлға, азамат ретінде қызықтыруы. Ең алдымен адам оны әлеуметтік қақтығыстардың қайнар көзі, негізі ретінде қызықтырады. Руссо адам табиғатынан меншіктенуші емес, еркін тіршілік иесі деп есептейді. Руссоның әлеуметтік философиясының орталық мәні –эгалитаризм идеясы (фр. «еgalitarisme» – теңдік) – әлеуметтік теңдік жөніндегі ілім. Карл Гейнрих Маркс (1818-1883) - неміс атеист философы, әлеуметтанушы, экономист, саяси журналист, қоғам қайраткері. Оның ғылыми еңбектері философияда диалектикалық және тарихи материализмді, экономикада – қосымша құн теориясын, ал саясатта – таптық күрес теориясын қалыптастырған. Оның шығармашылығының жиынтығы «марксизм» деп аталып, коммунистік және социалистік қозғалыстар мен олардың идеологиясының негізіне айналды. Маркс үшін тап – бұл олардың өмір сүруін қамтамасыз ететін өндіріс құралдарына бірдей қатынастағы адамдар тобы. Екі негізгі тап - осындай өндіріс құралдарына ие адамдар, яғни өнеркәсіп иелері немесе капиталистер және өздерінің жұмыс күшін сату арқылы күнкөрістегі қаражат табушы жұмысшылар, немесе Маркс сөзімен «пролетариат». Маркс пікірінше, таптар арасындағы қатынастар эксплуатациялық сипатта. Марксистік тап тұжырымы әлеуметтік құрылымдағы объективті фактор болып табылатын экономикалық теңсіздікті көрсетеді. Тапқа тиістілік адамдардың өзінің әлеуметтік ұстанымы жөніндегі түсініктерімен емес, адамдар тобының басқаларымен салыстырғанда материалдық игілікке артықшылық мүмкіндігі бар объективті жағдайлармен анықталады. Өзінің көлемді екі томдық «Ашық қоғам және оның жаулары» атты еңбегін Карл Поппер Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде жазды және оны нацизм мен коммунизмді жеңуге қосқан жеке үлесі деп санаған. Бастапқыда ашық қоғам түсінігін ХХ ғ. 30-ж. Анри Бергсон тұжырымдаған, алайда Поппер бұл ұғым мәнін ашып, оны ХХ ғ. саяси режимдерді сынға алуда белсенді пайдаланған. Сонымен, ашық қоғам дегеніміз - демократиялық қоғам, сыни тұрғыдан ойлау және дәстүрлілік пен табуларды (тиым) қабылдамау. Поппер түсінігінде ашық қоғам толығымен демократиялы. Өз кезегінде жабық қоғам, керісінше, дәстүрлі және тыйым салынған, оның ұстанымдары мен ережелері сыни пайымдауға ұшырамайды. Автор пікірінше, ашық қоғам – бұл қатардағы азаматтар бейбіт өмір сүре алатын, еркіндік жоғары бағаланатын, әрі бұл жауапкершілікті қуанышпен қабылдайтын, ой-толғануға және жауапкершілікпен әрекет жасауға болатын демократиялық (буржуазиялық) қоғамның қарапайым түрі. Жауапкершілік – Поппер шақыратын адамның басты қасиеті. Тек кемелденген және жауапкершілікті адамдар қоғамдастығы ашық, тыйым мен қисынсыз нұсқаулардан еркін болады. Демократиялық және либералды ашық қоғам, Поппердің ойынша, сондай-ақ капиталистік болуы керек. Ашық қоғамның капитализмі – бұл Маркс сынға алған мейрімсіз қанаушы капитализм емес, өзін-өзі реттейтін Смиттің нарығы, еркін нарықтық экономика. Поппердің тұжырымдамасының маңызды элементі әрі тарихилықты терістеу, яғни қоғамдық дамуды табиғат заңдарына ұқсас қандай да бір объективті заңдармен басқарылатын үрдіс ретінде қабылдау. Ашық қоғамның дұшпандарының есімдерін Поппер ашық және тұспалдамай, тура айтады. Бұл - Платон, Гегель және Маркс. Әрі соңғысына Поппер айрықша көңіл танытады. Қоғамдық сана - ерекше рухани құбылыс, болмысты бейнелейді. Сондықтан да қоғамдық болмыспен бір мезгілде және бірлікте пайда болған. Қоғамдық сана - бұл қоғамның рухани өмірін сипаттайтын қоғамда бар идеялар, теориялар, көзқарастар, сезімдер, көңіл-күйлер жиынтығы. Сананың оны құраушы элементтерге бөлінуі ретінде түсінілетін қоғамдық сананың белгілі бір құрылымы бар. Яғни 2 негізгі деңгейден тұрады: жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|