Қарағанды 2020 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 0,74 Mb.
|
Оқу құралы 2020 жыл (2)
| 3.5 Өнер философиясы
Көптеген философтар қай уақытта болмасын «өнер» терминіне өздігінше анықтама берді. Алдымен олар өнер еліктеу қажеттіліктерінен туындайды деп санады. Бірақ, кейінірек бұл қате ұғым екенін түсінді. Алғашқы қауымдық адамның өзі туындысына қиял қосқан. XVIII ғ. өзгерістер орын алды және өнерді түсіну де басқаша болды. Француз философы Жан Жак Руссо өнерді сыртқы әлемнің сипаттамасы ретінде емес, ең алдымен, адамның құштарлығы және сезім білдіруімен анықтады. Мұндай көзқарас неміс философтарында (Иоганн Гердер, ақын Иоганн Гёте және т.б.) да болды. Олардың ойынша, өнердің басты мақсаты сұлулықты ойнату және сыртқы шындықты көрсету емес, ол адамның ішкі өмірін көрсете білу. Қазіргі түсінікте өнер – өзіңді қандайда бір материалда эстетикалық құндылықтар белгілері бойынша көрсете білу. Сондай-ақ, «өнер» ұғымымен жалпы көркем шығармашылықты белгілеуге болады. Бұл шығармашылықтың немесе өнердің көптеген түрлері белгілі: әдебиет, сәулет, мүсін, кескіндеме, графика, сәндік-қолданбалы өнер, театр, музыка, балет, кино, би, цирк және т.б. Барлық осы түрлер адамның шығармашылық қызметін әлем бейнесінде шағылыстырады. Өнер-көркем образдар жүйесі арқылы адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан дүниесіндегі құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана мен адам танымының формасы. Өнер терминінің қазіргі тілде екі мағынада - кең және тар мағыналарында қолданылады. Өзінің кең мағынасында өнер адамның барша шығармашылық жасампаз әрекетін білдіреді және бұл мағынада өндіріс те, тіпті дін де өнер формалары ғана болып табылады. Өзінің тар мағынасында өнер әр түрлі формалардағы көркем шығармашылық нәтижелері, үдерістері (бейнелеу өнері, музыка, поэзия және т.б ) ретінде саналады. Өнер өзінің нақты түрлерінде өмір сүреді: әдебиет, театр, кескіндеу, мүсін, би, ән, графика, сәулет қолданбалы және декоративті өнер, цирк, көркем фотогафия, кино, теледидар. Өнердің түрлерге бөліну принципі-шындықтың эстетикалық байлығына сүйенетін, әлемді көркемдік игеру саласындағы адамның қоғамдық практикасы типтерінің алуан түрлілігі. Өнер түрлерінің бірігуге, қосылуға жақындығына қарамастан, олар осы өздерінің айрықша ерекшеліктерін сақтай отырып, адамзаттың көркемдік мәдениетіне, әлемдік эстетикалық игілікке жаңа, өзгеше үлестерін қосып отырады. Бейне - бұл шығармашылық көрініс пен уайымның жиынтығы. Оған өнер мәнерлілік және эстетикалық құндылық береді. Көркем шығармашылықтың ерекшелігі мынадан тұрады: өнер адамы - суретші. Ол өзі дүниені қабылдау, ой тереңдігінің ашатын жаңа шығармашылық түр жасайды. Ол осы бейнелерді ойлайды. Сондай-ақ, өнер құндылықтарының да техникаға тікелей қарым-қатынасы бар. Инженер, конструкторлар және т.б. үшін өнер туындылары мен техникалық бұйымдар арасында айтарлықтай ұқсастық бар. Суретші мен техник тамаша шебер, олардың қызметтерінің мақсаттары ғана әр түрлі болып табылады. Өнер туындыларының бағытталуы оның әсемдік ретінде, сұлулық символы ретінде жұмыс істеуден тұрады. Өнер - бұл сұлулық заңдары бойынша әлемді өзгертуге мүмкіндік беретін құрал. Өнер және сұлулық – бір-бірімен тығыз байланыстағы ұғымдар. Біз сұлулық әлемінде өмір сүреміз, ол бізді қоршап тұрады. Алайда, сұлулық туралы түсінік тереңде жатыр. Сұлулық - бұл тамаша, асқақ, эстетикалық. Эстетикалық - бұл сезім қоздыруына бағытталған және қажетті жетілдіру дәрежесіне жеткен деңгей сезімі - құндылық. Эстетика – бұл грек сөзі, «сезімге жататын» мағынаны білдіреді. Бірақ бұл сезімді тек практикалық қызмет сәті ретінде ғана қарады. Сұлулықты іске асырған ғарыш болып саналды, қалған барлық сұлулық әлемі ғарыш үйлесімділігіне жақындатылған түрде болды. Өнер сонымен қатар табиғатқа еліктеуге ұмтылды. Орта ғасырлар дәуірінде барлық сұлулық Құдайдың рухани сұлулығының шұғыласы болып саналды, ал көрінетін сұлулық көрінбейтін сұлулықтың көрінісі болып мойындалды. Өнердің мақсаты адамның Құдайға жақындауы. ХХ ғ. философияда және тиісінше өнерде де өзгерістер болды. Романтизмді алмастыруға реализм келді. Ресейде бұл социалистік реализм – тарихи материализм философиясын эстетикалық тілге аудару. Қазіргі уақытта біздің елімізде жаңа эстетикалық бағдарға іздеу жүргізілуде. Эстетиканың осы тарихынан сұлулықты түсіну қолданыстағы философиямен анықталатынын, философиямен өзгеретінін, сұлулық туралы түсінік те өзгереді деген қорытынды жасауға болады. Сұлулық – бұл эстетикалық талдау беру. Барлық эстетикалық құндылықтар сияқты ол сезіммен, эмоциямен байланыста. Сұлулық заңдары өнер бағытын ұсынады. Өнер өз кезегінде бізге әлемді тануға көмектеседі. Ол бізге шынайылықтың аса бай, жанды және түрлі-түсті бейнесін береді. Адам табиғаттан шындықты меңгерудің әр түрлі тәсілдерін жасайды. Адам табиғаты үшін оның шынайылыққа деген тәсілі жалғыз амалымен шектелмейді. Ол әр түрлі көзқарасты таңдайды және бір шынайылық аспекттен басқасына өте алады. Антикалық дәуірд эстетиканың мазмұны мен пәнін анықтаудың іргелі тәсілі қалыптасты. Бастапқыда эстетика әлем бейнесінің бір элементтері ретінде қалыптасты. Ол пифагоршылдар және грек философтарының болмысында философиялық түсініктер ретінде орын алды. Софистерде эстетика әлемге құндылық қарым-қатынастың таза субъективті негізі ретінде қаралды. Олардың эстетикалық түсініктер негізінде релятивизм (салыстырмалы) жатты. Пифагор өзіне дейінгі ойшылдардың ілімдерінен ұлы тұтастықты жинақтайтын тірі байланысты іздеді. Ол өзіне ақиқатты анықтайтын жолды табуды, яғни өмірді әдемі бір үйлесімде түсінуді мақсат қойды. Осы мақсатпен Пифагор барлық ежелгі дүниені шарлады. Ол барлық діндерді, доктрина және табынушылықты зерттей отырып өзінің кең ой-өрісін одан әрі кеңейтуі тиіс деп санады. Пифагорға дейін эстетика мифология негізінде, яғни табиғат пен қоғам туралы қияли түсінікте негізделді. Пифагордан жараталыстану ғылыми таным заңдылықтарына сүйенген ғылыми эстетика тарихы басталады. Пифагоршылдар барлық заттардың негізінде сандар жатады деп санайды. Осылайша жалпы табиғат және әлем заңдылықтары туралы болжам айтылды. Пифагор эстетикасын зерттеу қиын, себебі бізге Пифагор және оның мектебі туралы нақты мәліметтер жетіспейді. Пифагор эстетикасы антикалық классиканың абстрактілі жалпылық идеясы үшін тән саты. Ол сандық үйлесімділік туралы іліммен аталады. Сандық үйлесімділік - бұл шексіз және шекті синтез. Жалпы болмысты түсіндіру: 1) симметриялы орналасқан және белгілі бір музыкалық сандық үнді ғарыш; 2) өзіндік сандық-үйлесімділік құрылымды барлық заттар. Б.д.д V ғ. соңына дейін Грекияда софистер мен Сократты толық және түпкілікті синтездеу қажеттілігі туындады. Бұл антикалық эстетика тарихында болмаған философиялық ойдың өркендеуіне әкеліп соқты. Космологизм және антропологизм талдауы пайда болды. Бұл түрде ол бірнеше рет антикалық философия және эстетика бойынша зерттеулерге берілді. Ерте классикада уағыздалған сұлулық ақыр аяғында сұлулықтан сезімділікке қаралды. Бірақ заңды түрде жабдықталған ғарыш әбден жетілген өнер туындысы болады екен. Антропологизм кезеңінде сұлулық орта классика дәуіріне жатты. Адам санасының сұлулығы, адамның ақылы және оның идеялары, жалпы жан сұлулығы, сондай-ақ, оның бөлек қабілеттерінің сұлулығын уағыздады. Платон идеяларды заттарға қарамастан қолданыстан тыс тікелей мойындады. Бірақ ол үшін осы заттарды рәсімдеу қағидалары болды. Аристотель осы идеяларды сол заттарда бар деп түсінді, бірақ ол үшін, басқасына қарағанда, ішкі қағидаларды түсіну және заттарды рәсімдеу болды. Платон мен Аристотельдің объективті-идеолистикалық эстетикасы тарихтың ырыққа көнбейтін заңдарымен өмірде туындады. Сол заңдардың бұйыруы бойынша IV ғ. екінші жартысында ол өзінің тіршілігін жойды. Платон Сократтың тұжырымдамасын дамыта отырып, эстетикалық құндылықтарды сандық өрнектер ретінде тануды пифагорлық дәстүрге қосты. Аристотельде эстетика сұлулықтың жалпы философиялық сұрақтарын және көркем шығармашылық теориясын қарайтын пәнге айналады. Аристотель алғаш рет өз алдына эстетикалық категориялардың өзара байланыс жүйесін әзірлеуді мақсат қойды. Ерте ғасырлық мұсылман эстетикасы жаратылыстану ғылыми, философиялық, теологиялық, филологиялық, әдеби-сыншыл және өнертану теориялар арнасында дамыды және едәуір үлес салмақты кеңес элементтерін бейнелейтін мәдениетті сипаттады. Ондағы тамашалық өзіне құштарлық тудыратын пайдакүнемдік түсініктен тазару сапасы ретінде анықталды. Сондай-ақ, өзінің мінсіз, толық кейпіне (жетілгендік) заттың сәйкестігінің көрінісі ретінде анықталды. Көрінетін нысандардың және дыбыстардың сұлулығына құшырлану оның «адам табиғатына» ерекше жақындығымен түсіндірілді; адамдарды ассоциативті тарту механизмі эстетикалық пайымдалған (теолог және әдебиетші Ибн Хазм, 994-1064) белгілі бір объект шеңберінде көрінетін нысандарды қабылдаудың психофизиологиялық негіздері (ғалым Ибн әл-Хайсам, 965-1039) арнайы қарастырылды. Философтар мен ақындар дүние сұлулығы туралы жазған (Фараби, Ибн Сина, Омар Хайям, 1048-1123; Ибн-Халдун, 1126-98). Олар Пифагор рухында кейде талқыланады және ғарыш, пластикалық нысандар, түстер мен дыбыстар үйлесімділігінде қаралды («Таза бауырлар» энциклопедиялық трактаттарының авторлары). Құдай болмысты теңестіретін мистик пантеистик бағыттағы ақындар мен ойшылдарда болатын барлық сапалардың эстетикалық бағалау құралы болды. Гегельдің нақты сипаттамасы бойынша «ішкі таңғажайып ешбір қатыссыз бұқара, табиғи және адами өмір сүруді өз бетінше маңызды деңгейге дейін заттармен көтеру». Адамда сыртқы, физикалық және ішкі, интеллектуалды-адамгершілік сұлулық бөлінеді. «Адап» - талаптары, жан-жақты дамыған тұлғаны көрсету туралы ілім игерілді. Пайдакүнемдік қызығушылықтың болмауы өлшемге және көркем шығармашылықпен байланысқан түрлі-түрлі «өнер» арасында (қолөнер) бөліп көрсету қызмет етті. Антикалық дәстүрге сүйене отырып, философтар көркем шығармашылық негізінде еліктеу (Мимесис. Еліктеу теориясы) жатқанын бекітті. Сондықтан поэзияның ерекшелігі ретінде «өтірік» жарияланады, яғни нақты шынайы ақиқатқа жаңғыртатын емес, көркем аңыздарға келтіреді. Поэтикада екі бағыт көрінеді: оның шынайы немесе жалғандығына қарамастан (Фараби, Ибн Сина, Ибн Рушд) эмоцианалды реакция (оң немесе теріс) тудырушы ретінде поэтикалық тілді қарастыратын Аристотель «Поэтикасына» сүйенеді. Поэтикалық троп және пішінді дайындау мен түрлендіруге ерекше назар аударылады. Әдебиеттанудағы өлеңдер мазмұны мен нысанының («сөздер» және «идеялар»), салт-дәстүр мен жаңашылдықтардың, эстетикалық бағалаулардың субъективтілік және объективтілік, поэтикалық шығармашылық мәселелер, шығармашылықтың дәмі мен нормаларының (эстетикалық дәм) өзгерісі жайлы сұрақтар ерекше орын алды. Музыкалық эстетика музыкалық практиканы жалпылау арқылы дамыды. Музыкатану теориясы тұрғысындағы антикалық ғалымдар – Аристотель, Аристоксен, Птоломей, пифагоршылдар. Орта ғасыр үшін музыканы аспандағы және жердегіге бөлу «Таза бауырлар» трактатында ғана қабылданды және Фараби мен Ибн Сина сынына ұшырады. Музыканың эстетикалық ерекшелігі - оның тікелей жанға әсер етуінде. Оған тиіс үндестік уақытша реттілік кезінде ашылады. Сонымен қатар, музыканың шығу тегі, ол туралы ғылымның жіктелуі және оның көңіл-күйге әсері, адамдардың мінез-құлығы мен физикалық жағдайы жайлы сұрақтар дайындалды. Исламда бейнелеу өнеріне салынған тыйымдар көркем шығармашылық (олар әйгілі суретшілер мен көркем жазушылар шығармаларын талдау барысында қарастырылды) аймағындағы теориялық дайындау проблемаларының себебінің жеткіліксіздігінен болады. Суретші шығармасын жоғары бағалау белгісі оның ақиқатқа жақындығында. Техникалық орындаудың құндылығына бояудың таза және айқындығы, ал суреттің нәзіктік, үйлесімділік, жеңілдік, әсемдік, толықтық және қаттылығы жатады. Ғашықтарды, бақшаны, гүлдерді, музыкаға ұқсас суреттерді бейнелегенде көтеріңкі көңіл-күй тудырып, жабырқауды жою, рухани және физикалық күштерді нығайтады деп болжаған. Көркем жазушылар шығармашылығы жоғары бағаланды. Ол бір мезгілде құдаймен жаратылған – құрақты қауырсын және көркемші қылқаламы атты екі тұжырымдамада көрініс табады. Орта ғасырлық мұсылмандардың эстетикалық идеялары орта ғасырдағы еуропалық және Жандану (Орта ғасырлық эстетика, Жандану эстетикасы) эстетикасына айтарлықтай әсер етті. Үш ғасырға (XIV, XV, XVI ғасырлар) созылған Ренессанс дәуірін тұтастай алғанда антикалық эстетика немесе антикалық мәдениет жандануы деп түсінуге болмайды. Ренессанстық дәуірде өнер жөніндегі түсінік заманауи тұрғыда қалыптасып, өнер теориясы, яғни, эстетика дамыды. Өнердің орталығы-адам және табиғат орналасқан. Суретшілер мен мүсіншілер өмірдегі сан алуан байлықтарды тиісті молайту құралын іздеді. Ол үшін суретшілер математикаға, анатомияға, оптикаға жүгінді. Гуманистер өз уақытының білім деңгейіне сүйене кескіндеме, архитектура, мәдениет туралы көптеген трактаттар құрастырды. Жандану эстетикасының ерекшелігі оның көремдік практикасымен тікелей байланысында болды. Өнердің мәні «табиғатқа еліктеу» ретінде анықталды. Сондықтан, дәл сол кескіндеме өнер түрі ретінде шындықты барынша нақты көрсетіп, неғұрлым қарқынды дамды. Жандану эстетикасы өнер мәнін анықтай отырып, сыртқы ұқсастықтарға көп көңіл бөлді. Адамды қоршаған әлем тамаша және үйлескен, сондықтан өнердің сызықтық перспектива, сәуле мен көлеңке, реңкілік түстер, пропорция сияқты техникалық проблемаларына үлкен көңіл бөлінді. Қайта өрлеу дәуірінің атақты өкілдерінің бірі италияндық архитектор, өнер теоретигі, әдебиетші - Леон Батиета Альберти (1404-1472 жж.) еді. Ол өзіндік этикалық ілімді әзірлей отырып, сұлулық және көркем шығармашылық мәселелерін шеше білді. «Сұлулық - бөліктердің белгілі бір келісім мен үндестігі» деп дәріптеді. Үйлесімділікте ғана дүниенің бөлшектері реттелмек әрі бүкіл әлемде үстемдігін орнатқан. Өнердің міндеті сұлулықтың объективті негізін ашу және оларды басшылыққа алу. Әр өнердің үйлесімділігі тек қана өзіне тән элементтерді ретке келтірумен қорытындыланады. Мысалы, музыкада мұндай элементтер ырғақ, әуен, композиция болып табылады. Шығармашылық феноменіне түсініктеме бере отырып, суретшінің - шығармашылық мүмкіндіктердің шексіз иесінің жаңашылдығы мен қиялына екпін жасады. Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері мен теоретиктері үйлесімділікке, симметрияға, перспективаға айтарлықтай көңіл аударған. «Алтын қима» ережесін тұжырымдай келе, өнердің мінсіз (абсолютті) геометриялық негізін табуға тырысты. Мысалы, италияндық математик Л. Пачоли «Таңғажайып үйлесімділік туралы» жұмысында «алтын қима ережесіне» әдемі атағына үміткер барлық жер бетіндегі заттар бағынатынын жазды. Ал белгілі танымал неміс суретшісі және ойшылы Альбрехт Дюрер (1471-1528 жж.) үйлесімділік ролін абсолютке айналдыра отырып, оның көмегімен адам денесінің түрлі типтерін ғана емес, адамның түрлі темпераментін, жасын және қозғалысын беруге болатынын көрсетті. Көркемдік тәжірибемен Леонардо да Винчи (1452-1519 жж.) эстетикасы байланысты болды. Оның эстетикалық тұжырымдамасы адамның ойлануына тәжірибе (сезім) басымдылығы туралы идеяға негізделген. Адам сезімінен де жоғары, барлық ғылым және өнердің дереккөзі көз болып табылады. Сұлулықты ол бірінші кезекте түсі, пішіні, композициясы, бөлшектердің қатынасымен көреді. Өнерлердің барлық түрлерінің ең жоғарғысына сәйкес кескіндеме ғылым болып табылады. Қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы алдыңғы дәуір эстетикаларын заңды жалғастырушы идеясынан туындайды. Атап айтқанда, антикалық уақыт та бірегей құбылыс болып табылады. Адам және табиғат әлеміне саналы-түсінушілікке келу және тұтастық, тәжірибелі-сезгіштік амалы бар. Ренессанс эстетикасы кейінгі эстетика тарихының барлық дерлік кезеңдеріне өтіп, адам субъектісінің жасампаз сұрапылдығына негізделген. Эстетикалық категориялар - жалпы, іргелі ұғымдар. Олар нысандар мен ойлау және эстетикалық тәжірибе принципін ұйымдастыруды білдіреді. Бұл ұғымдар бір мезгілде эстетика категориясы және өнер философия категориясы болып табылады. Ол өнер феноменін түсінуге және оның дамуын түсіндіруге тырысады. Қазіргі уақытта эстетикалық категориялар деп оның бес жұбын айта аламыз: • әсемдік - ұсқынсыздық • асқақтық - таяздық • қайғылы - күлкілі (әзіл-ысқақ, мысқыл, сатира). Әлсіреген қайғылы нысан болып дамалық саналуы мүмкін. • поэзиялық - прозалық. • тұңғиықтық - үстіртін. Қазақ халқының сұлулық қасиеттерін қазақ ойлауынан, атап айтқанда ақын-жыраулардың, билер мен шешендердің, Шоқан мен Ыбырай, Абай мен Шәкәрімнің қалың көпшілікке паш еткенін көреміз. Қазірдің өзінде талай елдерді философиялық көзқарастарының терең танымдылық қасиеттерімен таң қалдырған жырау, шешен, ділмарлардың поэзиялық рухани әлемі осынау мүлгіген кең-байтақ даланы ұйқысынан оятқандай әсер береді. Сондай-ақ жыраулық поэзияның ірі өкілдері Қазтуған мен Асан Қайғының, Доспамбет пен Шалкиіздің, Жиембет пен Марғасқа жыраудың, Ақтамберді жырау мен Тәтіқара ақынның, Үмбетей мен Бұқар жыраудың, Көтеш пен Шал ақынның елдік пен ерлікті, азаматтық пен адамгершілікті жырлаған өршіл өлең-жырлары, туған жер - ата-қоныс, ел тағдыры, өмір өткелдері мен қоғам жайлы философиялық толғау-тұжырымдары, өткір ойшылдық пен даналығы ұлтымызға тән құндылықтар ерекшелігін, қасиетін көрсететін идеяны ту етіп көтерген. Демек, халқымызға тән ұлттық болмыс астарында әрқашанда мәңгілік құндылықтар жатады, әрі уақыт өткен сайын мәңгілік сипат ала береді. Бұл жалпы мәдениетіміздің даму заңдылығы. Әр ұлттың, оның рухани мәдениетінің терең дүниетанымдылық тамырлары - қайталанбас бағалы өзіндік құбылыс. Еліміздің шырғалаң тарихы, кешегісі мен бүгінгісі, биік мұраттары мен асқақ армандары ата-баба мұрасынан, шығармашылығынан өз көрінісін тапқан [3, 11-12 бб.]. Белгілі философ, мәдениеттанушы Қанат Нұрланова адам және әлем қатынасының терең тұжырымдық мәнін қазақтар «бұл дүние – біртұтас» деген көркемдік-образдық түрде көрсеткен дейді. Бұл жердегі біртұтастық қатынасы – дәстүрлі қазақ қоғамында басым түскен әлемге деген көзқарастар жүйесін, рухани көп-қырлы жан-жақтылық мәселесін ашуға мүмкіндік берген. Кеңістік пен уақыт жөніндегі түсінік, мысалы үшін, дәстүрлі қазақ мәдениетінде қалыптасқан әлем келбеті қандай мүмкіндіктермен келістірілгендігін тануға мүмкіндік береді. Пайымдау, аңдау әлемге деген және әлеммен қарым-қатынасты қалыптастыру тәсілі ретінде қазақтың дәстүрлі әлемге қатынасы мәдениетінің негізінде жатыр. Әрі пайымдау ғаламның тұтас алғанда жақындауын ұғыну тәсілі бола отырып, кең мағынасында өмірге, болмысқа философиялық көзқарастың негізінде жатқан сапалық ерекшелігін ескеру маңызды. Қазақтарда адамға, табиғатқа, ғаламға қатынасының өмірлік мән-мазмұны «іштесу» ұғымымен тұжырымдалады. Пайымдау әлемге қатынас және әлеммен қатынасты қалыптастырудың дәстүрлі мәдениеті ретінде көп деңгейлі мазмұндылықты иеленеді. Ең алдымен оның табиғатпен, ғаламмен қарым-қатынасты қалыптастыру және дамыту тәсілі, әлемге қатынасы ретіндегі пайымдау туралы айтқан жөн, пайымдаудың өзіндік негізі, арқауы және мәнісі, әрі бір мезгілде оның нәтижесі – іштесу болып табылады. Іштесу қазақ тілінде оның түрлі деңгейін білдіреді: қарым-қатынас, келіп-кету, алыс-беріс, сіз-біздесу, араласу. Іштесу – қарым-қатынас, жоғарыда келтірілген барлық мән-мазмұнды иеленеді, бірақ қатынас ұғымының анағұрлым терең мәнін қамтиды, оның жасырын ішкі, кейде тіпті айтып жеткізуге болмайтын сыртқары жан дүниесін жаулап, сырласушының құпиясына жетіп қалғандай күйді бастан кешеді. Алайда бұдан ұғымның әлемді танудағы жан-толғанысты, парасат деңгейі кемімейді. Сол себепті де бұндай қарым-қатынас – іштесу деп аталады, яғни жасырын бай ішкі жан дүниесі, рухани дүниесімен іштей сырласу. Бірақ мұндай қарым-қатынас дәрежесі үшін өзара ашықтық, шынайы өзара жайлылық, жүректің тулауы, өзара түсіністік және ешқашан таусылмайтын өзара білістік, яғни өзара қатынастың болуы шарт. Бұл пайымдаушылық қатынасы, яғни ғаламның шексіздігін ескере отырып адамды басып тастамайтын, өзін жайсыз сезінбейтін әлемге қатынас ретінде, соның негізінде табиғатпен, ғарышпен бірге дамуды бастан кешу, бұндай қатынас адамды жігерлендіреді, өмірлік күш-қуат және сезімталдықты күшейтіп, оның рухын, танымын биіктетеді, өзіне деген сенімділікті орнықтырады [10, 14 б.]. Оған дәлел ретінде философиялық шығармашылықтың шынайы үлгісі болып табылатын күйлерін айтуға болады. Өнер - қай халықтың болмасын тарихымен бірге жасасып, біте қайнасып келе жатқан ұлы құбылыс. Ежелден өнер сүйген, табиғатынан ән-жырға әуес, күйге құмар халқымыздың рухани қазынасы өте мол. Сол мұралар үніне құлақ түрсек ата-бабамыз басынан өткерген қилы-қилы замандар мен сан ғасырдан шежіре боп сыр шертеді. Өнер - өмірдің сәулесі, бейнесі, кең даладағы қазақ халқының тұрмыс-салтының, көшпелі өмірінің өзі ақындық-даналық, сол сияқты әншілік-күйшілік өнердің өркендеуіне белгілі дәрежеде жетекші болған. Өткен өмірдің рухани мұрасы, өмір салты, дүниетанымдылығы философияға толы бай дүние. ...Көшпелілер үшін өнер тек қана рухани-эстетикалық ләззат беріп қоймаған, сонымен бірге ел қамы, халық тағдырына қатысты істерге қолқанат болып, саяси-әлеуметтік мәселелерді шешудің құралы да бола білген [19, 148б.]. Ықылым заманнан қазақ халқы халқымыздың рухани мәдениетінің аса бір маңызды саласы ретінде күй өнерінің мәнін терең түсіне білген. Бұл туралы А. Сейдімбек былай деп жазады: «Қазақ күйлерінің ешуақытта себепсіз шықпайтыны - өзіндік дара сипаты күйге арқау болмайтын өмір құбылыстары жоқ. Қоршаған орта мен жан-жануарлар дүниесінен бастап, адамдардың мінез-бітімі, көңіл-күйі, батырдың ерлігі, шешеннің тапқырлығы, ел басындағы кесек тарихи оқиғаларға дейін күй тілінде және онымен қосарлана айтылатын аңыз-әңгімесінде баян етіле береді... Күй аңызының бұл ерекшеліктері халқымыздың тарихи аужайынан хабар берерлік ең мол, ең жанды шежіре екенін пайымдатады» [19, 157 б.]. Жоғарыда келтірілген мысалдағы жұмбақтап сөйлеу, тұспалдап сөйлеу өнерінің қатарына күй өнерінің рөлі, орны зор, бір-бірімен салыстырып қарастырсақ әр қайсысының тек өзіне тән даналық ойдың желісін, тек ұлттық мәдениетіміздің негізіне тән бір-бірінен өзгеше философиялық ойлау тәсілін көруімізге болады [10, 22 б.]. жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|