Секталардың адамдарды өзіне тартуы,ұйымдарына мүше қылып алу әдістері және секталардың ықпалынан құтылу жолдары

Студенттердің идеалына ұнайтын бейнелерге келсек, мұның өзі түрліше кездеседі. Студенттердің идеалы көркем әдебиеттердегі кейіпкерлер, не өзінің жақсы білетін, жақсы көретін адамы да болуы мүмкін. Егер идеалы кейіпкерлер болса, осы тек бір кейіпкердің бейнесі емес, жинақты бейне түрінде жүзеге асуы мүмкін. Әр кейіпкердің ұнамды жақтарын жинап, біртұтас жинақты бейне жасап, кейін соған еліктейтіні кездеседі. Еліктейтін бейне өзінің ұнататын адамы болса, барлық күшін, оның ісіне еліктеуге салып, ақылын, сөзін тыңдауға ұмтылады. Балаларда идеал - өзін-өзі тану және өзіндік шыңалуда қажеттілік тудырады. Идеал түсінігін дұрыс қабылдау қажет. Тек осы жаста ойдағы идеалға еліктеу процесі жүреді.

Мұғалімдер жоғары адамгершілікті идеалды ұсынады. Жеткіншектер идеалында, мысалы қыздарда-қыздарға тән, ал ұлдарда-ұлдарға тән ортақ қыр және қасиеттер міндетті түрде болуы тиіс. Өзін-өзі тәрбиелеу түрткісі ретінде идеалдың алатын рөлі ерекше. Жеткіншек өз-өзіне талдау жасауда жақсы немесе жаман екенін анықтап ғана қоймайды. Алдыңғы айтылғандарды қорытындылай келе, келесі нәтижеге келеміз:

- жеткіншектік жастағы идеал, бұл өзін-өзі тәрбиелеудегі күшті түрткі;

- өзін-өзі тәрбиелеуді жақсы ұйымдастырып жеткіншек алдында идеалды көрсетуде, ойластырып, дифференцияланған келіс болуы қажет;

- жеткіншектерді өзін-өзі тәрбиелеу әдістері үйретілмеген жерлерде, тұлғаның даму процесі қиындайды.

Әдетте құндылық деген сөзді естігенде ойыңызға не келеді? Құнды заттар, құнды ақпарат, басқа адамның құнды қасиеттері. Әр нәрсенің өз құндылығын білгенмен, біз өз құндылықтарымызға назар аудара бермейміз - жан-дүниеміздің құндылықтарына. 

Ойланып көріңізші, сіздің қандай құндылықтарыңыз бар? Сіз өзіңізді ақылды, инабатты, тәрбиелі, парасатты, адамгершілігі, түсінігі мол және т.б. керемет қасиеттерге ие адаммын деп ойлауыңыз мүмкін. Бұның бәрі құнды қасиеттерге жатады.

Сіз ата-анаңызды, туыстарыңызды, достарыңызды, туған жеріңізді, еліңізді, ұлтыңызды шексіз сүюіңіз мүмкін. Бұл да адамның ерекше жақсы көретін құндылықтары.

Сіздің үйіңіз, материалды жағдайыңыз, жұмысыңыз, айналысатын ісіңіз, хоббиіңіз, шығармашылығыңыз да құндылықтар қатарында.

Болмысыңыз бен пішініңіз, сұлулығыңыз, сымбаттылығыңыз - құндылықтың бір түрі.

Сонымен қатар, іске аспай жатқан құндылықтар да болады: үйлену, тұрмыс құру, ата-ана болу, өмірде өз орныңды табу, сыйлы адам болу, тұлға ретінде мойындалу да құндылықтар.

Аналар үшін баласы үлкен құндылық. Сол себепті баласы жайлы жаман сөз естісе, ескерту алса, анасының жүрегі жараланады, ашуға салынады, айтқан адамға өмір бойы ренжіп, ашуланып, тіпті төбелесуге дейін баратындар бар.

Ал енді сол реніш пен ашуға келдік, негізінде осы эмоциялар басқаның біздің құндылықтарымызға тіл тигізгенінен болады екен. Мұны біз ешқашан ойланбаймыз. Адам сенің ашуыңа тиді, ренжітті, аяғында ұрсып тыңдыңдар. Ал негізі ойлана келсек, ол сіздің қандай да бір құндылығыңызды жалмап өтуі мүмкін. 

Әр адам өз құндылығын анықтап алған кезде реніштің қайдан шығатыны анықтала бастайды. Сол кезде адамды кешіру де жеңілдейді. 

Мысалы, сіз бір адамның шығармашылығын сынға алдыңыз. Ол азар да безер болып, сізге ренжіді. Неге? Өйткені, ол үшін оның шығармасы оның құндылығы. Ол оған жанын салды. Ал сізге бұл тіптен құндылық болмауы мүмкін. Егер ол адам сізді кешіргісі келсе, ол сол құндылығына тағы бір назар аударып, оны жақсарту үшін тағы жұмыс істеу керектігін түсінуі керек. Бұл өмірде болатын т.б. реніштер мен ашуларға да байланысты.

Адам бойында мыңдаған құндылық бар. Бірақ біреу менің құндылығыма тиісті деп ренжіп жүре беруге болмайды. Құндылығыңыздың кем-кетік тұстарын анықтаңыз, ол әлі де жөндеуді талап ететін шығар, немесе құндылығыңыздың кішкене бағасын түсіріп, адамды кешіріңіз.

Үлкендердің тәрбиесін жеткін-шектерге саналы түрде жеткізу керек. А. Харче дұрыс айтқан екен, жастардың «психологиялық терри-ториясында» байланыс орнату керек. Оған өзін көрсетуге көмектесіп, соған жағдай жасау керек. А. Власкинаның ойы бойынша егер оны жұмыспен қызықтыратын болсақ, мүмкін ол жұмысты табыспен орындауы мүмкін. Жастардың моральды психологиялық бейнесінің қарама-қайшы келуі, оның әке-шешесі және тәрбиешінің тарапынан талап-тарының сәйкес келмеуі. Кейбіреулері асыра бағаласа, ал екіншілері оның мүмкіншіліктерін мүлдем бағаламайды.

Қайырымдылық - мейірімділіктің іс жүзіндегі бір көрінісі. Қайырымдылық - мүдделі,  кіріптар, көмекке құштар адамдарға іс жүзінде жақсылық жасау. Қазіргі заманда байыған дамдар «қайырымдылық қауымдастығын» ұйымдастырып, сол арқылы жеке адамдарға,  әрі асса,  бүкіл  елге қайырымдылық жасайды. Халқымыз көмекке мұқтаж  адамға көмек көрсетіп,  қайырымдық жасау, кіріптарға қайыр беру, қарттарды аялау, мүгедектерді қорғап қоршау әрбір қайырымды  адамның адамгершілік борышы деп есептейді. Елімізде қайырымдылық жасаудың негізі    ретінде құрылған    «Бөбек»  қоры. «Бөбек» қорының президенті Сара  Алпысқызы Назарбаева еліміздегі   көмекке мұқтаж балаларға қол ұшын беріп,  аялы алақанына ұсынуда.  «Адам баласы өзінің  жан  дүниесін қайырымдылық пен қайғыны түсіне біліу қасиеттерімен нығайтып,  шынайы өмір   сүре білу керек» деген сөзінде шынайы адам баласына деген жанашырлықтың  ең басты құндылықтарымыз екендігін  жеткізеді.  «Бөбек» қоры балаларды  демалыспен қамту,  сауықтыру орынында жылына көптеген балалар жоғары дәрежеде дем алып, оқып білім алып, емделіп   келеді.  Қайырымдылық  жылу беру,  сыйлық ұсыну, демеуші болу,  сый-сыбаға тарту, көрімдік, байғазы   бәсіре т.б  жөн  –жоралғылар арқылы іс жүзінде ізеттілікпен, ілтипаттылықпен, инабаттылықпен, сыпайылықпен орындалады. Бір сәтсіздікке, ауыр жағдайға ұшырып, басқаларға іріптар, көмек қажет еткен адамға жұрт жиып беретін көмек - жылу деп аталады. 

Өмір заңдылықтарына айқын сеніммен қарап,  адамгершілік  рәсімдері мен уәждерін, міндеттері мен  мақсаттарын  бұлжытпай  орындайтын ақ  ниетті,  адал жүректі, көпшіл адамды  –  иманды  адам дейміз. Иманды  адам- айналасындағыларға және бүкіл адамзатқа  тек  жақсылық ойлап, оларға  мейір-шапағатын төгіп , жанашырлық, қамқорлық жасауға әзір  тұрады,  әркімге әдеппен,  ізетпен  ,инабатпен  қарайды.

Сондықтан  да  иманды  адамды бет бейнесінен танып,  халық оны  иман жүзді адам дейді. «Тура  биде туған  жоқ,  туысты биде иман жоқ» деп  халық иманды  адамның әділетті, шыншыл  болатынын  уағыздайды. 

Халқымыздың  қонақжайлылығы.  кең пейілділігі,көпшілігі,  дос  көңілділігі-әлеуметтік имандылықтың  белгісі. Имандылық дәстүрін қастерлей біліп иманды адам болу- адамдық борыш. Иманды адам мейірімді болады.  Мейірімділік-адам бойындағы қасиетті сезім.  Ата  мейірімі,  әке мейірімі, ана мейірімі,  отбасындағы адамдардың  бір-біріне деген мейірім–шапағаты-әдептік  әсем құбылыс,  түйсікті баурап алатын  түсінік, ұлағатты  ұғым,  адамгершіліктің асқар  шыңы. Мейірім адамның мерейі үстем болуы үшін, ол  ойлаған жақсылық,  әсерленген әдептілік,  жақсы көрген адамдарының жан саулығы мен денсаулығы оны қуанышқа бөлеуі тиіс. Халқымыз ұрпағын  мейірімділікке тәрбиелеп,  қатігездіктен қағып, қаталдықтан сақтандырып отырған. 

 Қазіргі жастардың құқықтары мен міндеттері

Осы Заңда мынадай негiзгi ұғымдар пайдаланылады:

Әдетте құндылық деген сөзді естігенде ойыңызға не келеді? Құнды заттар, құнды ақпарат, басқа адамның құнды қасиеттері. Әр нәрсенің өз құндылығын білгенмен, біз өз құндылықтарымызға назар аудара бермейміз - жан-дүниеміздің құндылықтарына. 

Ойланып көріңізші, сіздің қандай құндылықтарыңыз бар? Сіз өзіңізді ақылды, инабатты, тәрбиелі, парасатты, адамгершілігі, түсінігі мол және т.б. керемет қасиеттерге ие адаммын деп ойлауыңыз мүмкін. Бұның бәрі құнды қасиеттерге жатады.

Сіз ата-анаңызды, туыстарыңызды, достарыңызды, туған жеріңізді, еліңізді, ұлтыңызды шексіз сүюіңіз мүмкін. Бұл да адамның ерекше жақсы көретін құндылықтары.

Сіздің үйіңіз, материалды жағдайыңыз, жұмысыңыз, айналысатын ісіңіз, хоббиіңіз, шығармашылығыңыз да құндылықтар қатарында.

Болмысыңыз бен пішініңіз, сұлулығыңыз, сымбаттылығыңыз - құндылықтың бір түрі. Сонымен қатар, іске аспай жатқан құндылықтар да болады: үйлену, тұрмыс құру, ата-ана болу, өмірде өз орныңды табу, сыйлы адам болу, тұлға ретінде мойындалу да құндылықтар.Аналар үшін баласы үлкен құндылық. Сол себепті баласы жайлы жаман сөз естісе, ескерту алса, анасының жүрегі жараланады, ашуға салынады, айтқан адамға өмір бойы ренжіп, ашуланып, тіпті төбелесуге дейін баратындар бар.

Ал енді сол реніш пен ашуға келдік, негізінде осы эмоциялар басқаның біздің құндылықтарымызға тіл тигізгенінен болады екен. Мұны біз ешқашан ойланбаймыз. Адам сенің ашуыңа тиді, ренжітті, аяғында ұрсып тыңдыңдар. Ал негізі ойлана келсек, ол сіздің қандай да бір құндылығыңызды жалмап өтуі мүмкін. Әр адам өз құндылығын анықтап алған кезде реніштің қайдан шығатыны анықтала бастайды. Сол кезде адамды кешіру де жеңілдейді. 

Мысалы, сіз бір адамның шығармашылығын сынға алдыңыз. Ол азар да безер болып, сізге ренжіді. Неге? Өйткені, ол үшін оның шығармасы оның құндылығы. Ол оған жанын салды. Ал сізге бұл тіптен құндылық болмауы мүмкін. Егер ол адам сізді кешіргісі келсе, ол сол құндылығына тағы бір назар аударып, оны жақсарту үшін тағы жұмыс істеу керектігін түсінуі керек. Бұл өмірде болатын т.б. реніштер мен ашуларға да байланысты.

Адам бойында мыңдаған құндылық бар. Бірақ біреу менің құндылығыма тиісті деп ренжіп жүре беруге болмайды. Құндылығыңыздың кем-кетік тұстарын анықтаңыз, ол әлі де жөндеуді талап ететін шығар, немесе құндылығыңыздың кішкене бағасын түсіріп, адамды кешіріңіз. 

Дәріс 9. Педагогтың кәсіби өзін-өзі тануы және өзіндік дамуы
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:

Педагогтың идеалды бейнесі -кәсіби өзін-өзі тану мен өзіндік дамуының бағдары, педагогикалық іс- әрекеті жетістігінің шарты ретінде. Кәсіби даму кезеңдері. Педагогтың жекелік дамуы. Ұстаз және мұғалім, мұғалімнің жекелік сапалары.
Педагогтың идеалды бейнесі-кәсіби өзін-өзі тануы.

Қазіргі Қазақстандағы болып жатқан жаңа әлеуметтік – экономикалық жағдай-лар білім беру жүйесінде міндеттерді ше-шудің тиімді тәсілдерін іздестіру қажетті-лігін тудырып отыр. Білім беру сапасын арттыру Қазақстанның ғана емес дүние-жүзілік қоғамдастықтың өзекті мәселесінің бірі болып табылады. Бұл мәселенің шешуі білім беру мазмұнын модернизациялауды, білім беру үрдісін ұйымдастыру тәсілдері мен технологияларын жетілдіруді, яғни білім берудің мақсаттары мен нәтижелерін қайта ой–елегінен өткізуді талап етеді. Қоғамымыздың болашағы, дұрыс бағытта дамуы жас ұрпақтың іс-әрекетіне, тәлім–тәрбиесіне, сана–сезіміне, дүниетанымына тікелей байланысты. Сондықтан да ұрпақ тәрбиесі мен білімі мәселесі кезек күттірмейтін, егеменді еліміздің болаша-ғын айқындайтын ең маңызды міндеттердің бірі. Осы міндетті шешу педагогтың енші-сінде. Олай болса, қоғам педагогқа үлкен үміт артып, ел тағдырын сеніп тапсырып отыр және одан жоғары жауапкершілікті талап етеді. Осындай күрделі мәселенің шешімін табу жолында педагогика ғылы-мының көптеген ғалымдары талмай ізде-ніп, зерттеулер жүргізіп, өз кезегінде білім беру саласына жаңалықтар мен өзгерістер енгізуде. Ал педагогтар болса, өз педагоги-калық іс-әрекетінде сол жаңалықтарды, инновациялық технологияларды, әдіс–тә-сілдерді жете ұғынып, тәжірибеде ұтымды қолдана білулері керек.

Идеалды бейненің құрылымы:

Егер педагог өзінің жалпы педа-гогикалық біліміндегі, өзі оқытатын ғылым негізі бойынша біліміндегі кемшілік тұста-рын байқамаса, өз педагогикалық құра-лының жеткіліксіздігін көрмесе, оның кәсі-би өзін–өзі жетілдіруі мен өзін–өзі тәр-биелеуі тіптен мүмкін емес деп айтуға болады. Өзін–өзі кәсіби жетілдіру мен дамытуға кіріспес бұрын, педагог өз іс-әрекетінің қандай да бір өткен кезеңіне талдау қорытындыларын жасап отыруы керек. Сонымен қатар өз іс–әрекетін жақ-сартуға байланысты жасалған қызметтес адамдардың нұсқауларын ескеруі қажет. Кәсіби іс-әрекетінде нақты жетістіктерге жете білген педагогтардың тәжірибесіне сүйенсек, кәсіби өзін–өзі жетілдіруді өзінің педагогикалық іс-әрекетіндегі жетістіктер мен кемшіліктердің себеп–салдарларын те-рең талдаудан бастау қажет екендігіне көзі-міз жетеді. Өз әрекетінің үрдісі мен нәти-желерін талдай отырып, оқытушы рефлек-сия жасайды. Рефлексия (лат. сөзінен аударғанда reflexio – өткенге сүйену) – тол-ғану, өз–өзін байқау, өзін–өзі тану. Кәсіби сана–сезім өзін–өзі тану негізінде қалып-тасады. Осының нәтижесінде педагог білім беру үрдісінің заңдылықтарын түсініп, пе-дагогикалық шеберлікке бір адым болса да жақындай түседі.

Педагогтың кәсіби даму және тұлғалық әлеуті деңгейінің дамуына мүмкіндік береді, өйткені, мұғалімнің даму дәрежесі, мектептің даму сапасынмен анықталады.

Батыс елдеріне белгілі американдық ғалымдар Виллис Д.Холи және Линда Валли зерттемелеріне сүйенсек, педагогтардың кәсіби дамуындағы біліктілігін арттырудың жаңа 2 бағытын атап көрсетеді:

• 
  Біріншісі, педагогтың оқыту және кәсіби-педагогикалық іс әрекетінің интеграциясы. Бұл, педагогтың тұлғалық және кәсіби өсу үдерісінің сапалық нәтижесі.
  
• 
  Екіншісі, оқыту үдерісін басқаруды демократизациялау. Мұның негізі педагог алған білімін, кәсіптік жоғары деңгейде белсенділік таныта отырып, іс-әрекетте қолдана алуының сапасы – дейді ғалымдар.
  

Мұндай іс-әрекеттер мұғалімдердің кәсіби биіктер сапасын көтеруге толық теориялық-әдістемелік тұрғыда қажеттілігі мол. Педагогтардың кәсіби-біліктілік сапасын арттыру төмендегідей өзгешеліктермен сипатталады:

• 
  Оқыту әрекеті барысында қарым-қатынастың демократиялық стилі қолданылады, танымдық әрекетті белсендіру үшін авторлық тәсілдер қолданады, ол педагог тұлғасының өзіндік ерекшелігіне мысал болады.
  
• 
  Мұғалімнің кәсіби әрекетінің тұтастығы: аудиториялық, аудиториядан тыс және ізденіс жұмыстарының өзара байланыстылығы.
  
• 
  Дүниетанымның кеңдігі, эмпирикалық білімнің шығармашылық интерпретациясының іргелі теориялық дайындықпен үйлесімділігі.
  

• 
  ақпараттық және ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, оқытудың электрондық жүйелерінің әдістемесін жетілдіреді;
  
• 
  педагогтың өзіндік электрондық портфолиосы моделі мен басқару менеджменті үрдісті қолданады;
  
• 
  тілді меңгеруге (көптілділік) өмір сүру этикеті мен қарым-қатынас (синергизм) нормасын игереді;
  
• 
  өзінің қабілетін сай нәтижелі бағытқа (позицияға) жетуге зор мүмкіндігі бар және т.б.
  

• 
  жаңа парадигмалы жағдайдағы білім берудегі кәсіби біліктілікті дамытады;
  
• 
  білім берудегі сапа менеджментін енгізу мәселелерінің шешімін іздестіру, ақпараттық, коммуникативтік және интеллеуталдық мүмкіндіктері жоғарлайды;
  
• 
  өзін-өзі дамыту, өз бетінше білім алу және өзін-өзі жетілдіру қабілеті тұрақталады;
  
• 
  шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, тәуекелшіл, сарапшы бола алады және т.б..
  

- жалпы адамзаттық қасиеттері;

- кәсіби-педагогикалық касиетгері;

- арнайы пән бойынша білім, білік, дағдылары.

Мұғалімдердің кәсіби маңызды қасиеттеріне мынадай негізгі қасиетерді кіргізуге болады:

- оқушыларға деген сүйіспеншілігі;

• 
  педагогикалык, процесті жүйелі жүргізе алуы;
  
• 
  бақылағыштығы;
  
• 
  педагогикалык, құбылыстарға талдау жасай алуы;
  
• 
  педагогикалык, ойлаудың қалыптасуы;
  
• 
  қарым-қатынас жасай алуы;
  
• 
  ұжымшылдық;
  
• 
  шығармашылығы және т.б.
  

Мұғалім тұлғасын сипаттайтын негізгі кәсіби маңызды қасиеттері оның педагогикалық әдебінің көрсеткіші де больш табылады. Тәжірибелі педагог И.Е.Синицаның пікірінше педагогикальқ әдеп әр мұғалімнің жас мөлшеріне, темпераментіне, мінезқұлкына байланысты келеді. Педагогикалык әдеп - мұғалімнің ізденісінің нәтижесі. И.Е.Синица өзінің «Педагогикальқ әдеп және ұстаздьқ шеберлік» деген еңбегінде мұғалімнің мынандай негізгі қасиеттеріне айырықша тоқталады:

- Байқағыштық

• 
  Ілтипаттылъқ.
  
• 
  Сенім.
  
• 
  Әділдік.
  
• 
  Төзім және сабыр сақтау.
  

Өзiндiк сана – «Мен» образын тану субьектiсi ретiнде «Мен» iс-әрекетi (Мен-концепциясы). «Мен» образы, «Мен» субьективтi ретiнде құрылымындағы реттеушi қызмет. Өзiндiк сана құрылымының төмендегi кестеден көруге болады.

Өзiн-өзi танудың ғылыми тұрғыдан қарастырғанда, психологияда кеңiнен ашылып көрсетiледi:

- өзiн-өзi тану – психологиялық кемелдi және iшкi үйлесiмдiлiктi қабылдау құралы.

- өзiн-өзi тану - тұлғаның психикалық және психологиялық денсаулықты қабылдау жағдайы.

- өзiн-өзi тану - тұлғаның өзiндiк дамуының бiрден-бiр жолы және оның жүзеге асырылуы. Бұл мәндер өзара тығыз байланыста болып келедi және олар бiр-бiрiн толықтырып отырады .

Классикалық психоанализде өзiн-өзi тану бейсанада ығыстыру ұғымымен сипатталынады. Австриялық психолог және психиатр З. Фрейд ығыстыруға агрессивтi және сексуалды тенденцияны жатқызады. Психоаналитиктiң мұндағы рөлi емделушіге (пациентке) арнайы психоанализ техникасын қолдана көмек беру.

З. Фрейд шәкiртi австриялық психиатр А. Адлер өзін-өзі танудың мән-мағынасын адамның өзінің алдына қойған шынайы мақсатын танудан көреді.

Гештальттерапияда өзін-өзі тану адамның тұлғалық кемелге жетудегі жетістік құралы ретінде қарастырылады. Неміс психологы Ф. Перлз тұлғалық кемел сапасындағы көрсеткішін мынандай түрге бөліп көрсетеді.

1. Басқаларға емес, өзіне демеулік, көмек көрсете алу.

2. Жауапкершілікті өз мойнына алу.

3. Қиын жағдайда өзіндік ресурсын жеделдету.

4. Дағдарыстан шығу үшін тәуекелге бару [6, б. 23].

Позитивтi мәнi – кез келген жұмыс жағдайы, белгiлi бiр мақсатқа жету үшiн, жұмыс сәттi болу үшiн талаптың қойылуы, қарым-қатынасты нығайтуда, өз мүмкiншiлiгiн арттыру және бұл қасиеттердi адам өз бойынан тануы.

1. Эмоционалды құндылық қатынасы

2. Өзiн-өзi тану

3. Өзiн-өзi реттеу

4. Өзiн-өзi бақылау

5. Өзiн-өзi бағалау

«Мен» субьект ретiнде әртүрлi белсендi iс-ірекеттердiң әсерiнен өзiн-өзi тану қызметiн атқарады, оның өзi эмоционалды құндылық қатынасымен тығыз бiрге жүредi.

Өзiн-өзi тану қорытындысында «Мен» образы тұсiндiрiледi және кейде жаңа «Мен» образы жинақталынады. Тұлғаның талпынысы «Мен» образы бiрден пайда болмайды, ең алдымен тұлға қасиеттерi, қылық, әрекет ерекшелiктерi тағы сол сияқты өзi жайлы ойлар қалыптасады. Мұнда басты орынды өзгелермен салыстыруы, өзiн-өзi бағалауымен ерекшеленедi. Егер «Мен» образы рационалды түсiнiктi қабылданған мезетте «Мен концепциясы» жоғары деңгейде болады, ол адам өмiрiне әсерiн тигiзiп, мақсатын, жоспарын анықтауға әсерiн тигiзедi [6, б.19-20].

Отандық психолог В.В. Столин адам ұйымының үш деңгейiн көрсеттi:

1. Биологиялық индивид;

2. Әлеуметтiк индивид;

3. Тұлға.