Арнольд Джозеф Тойнби (ағылш. Arnold Joseph Toynbee; 14 сәуір 1889 жыл, Лондон — 22 қазан 1975 жыл) — британдық тарихшы, тарих философы, культуролог және социолог. Өркениет теориясын өндірушілерінің бірі, «Тарих түсініктемесі» деп аталатын салыстырмалы өркениет тарихы туралы он екі томдық еңбектің авторы. Қадір Иегері Орденімен марапатталды.
БИОГРАФИЯ
Винчестер колледжінде және оксфордтық Бейлиол-колледжінде оқып, 1912 жылы оқытушылық қызметін бастады. Кейін Кингс-колледжінде Орта ғасырлар және Византия тарихын оқытты. 1913 жылы Гилберт Мюррейдің қызы Розалинда Мюррейге үйленді. 1919-1924 жж. Лондон университетінде сабақ берді. 1929-1955 жж. Лондондағы экономика мектебінде және Чэтэм-Хаус қаласындағы халықаралық қатынастардың Корольдік институтында оқытты. Кейін сол институтта 1929-1955 жж. директор болды.
Көптеген қоғамдық және политикалық мәселелер бойынша тарих-философиялық зерттеулерінің авторы. Оның алғашқы жұмысы (1913) ежелгі Спарта тарихына арналды. Бірте-бірте "Тарих түсініктемесі" еңбегін жазып, шығара берді.
Ұлы, Филипп Тойнби, журналист, жазушы және коммунист болған.
Тарихшы қадіріне арнап оның атымен астероидты атаған
Өркениет туралы теориясы
А. Тойнби көптеген нақты материалдардың негізінде тарих үдерісінің мәнін анықтауға тырысты және адамзат ұйымдарының әр алуан түрлерден тұратындығы туралы қорытындыға келді. Тарихи үдеріс көптеген жағдайларда георгафиялық шарттармен анықталады, сондықтан әрбір өркениет («аймақтық өркениет» деп аталатын) өзінің қайталанбайтын ерекше кейібін жасайды. Бірақ өркениеттердің бәрі бірдей тарихи бар болуында барлық фазаларынан өтуі мүмкін емес («пайда болу»,«өсу», «жарылу», «құлдырау», «ыдырау»), — олардың кейбірі өз даму барысында гүлденбей жатып тарих саханасынан жойылып кетуі мүмкін
Өркениет туралы теориясы
Өркениеттердің мәні туралы өз түсінігін аша отырып, Тойнби, адамзаттың бірыңғай өркениеттері жоқ деп есептейді. Тек қана, өзіндік құндылықтарымен, мәдени шығармашылық қарекеттерінің үлгілерімен, тарихи дамуының бағытымен және материалдық-техникалық базисінің деңгейімен айрықшаланатын көптеген өркениеттер бар — деп есептейді. Бұл ерекшеліктердің үйлесуі және мағынасы әрбір өркениеттерде өз алдына, әр түрде бейнелеу өнерінде, әдебиетте, музыкада көрініс табады. Тойнби, «әрбір өркениет өзіндік дара көркемдік стильді жасайды» — деп есептеді. (Тойнби А. Постижение истории. М. 1990. С. 289) Өркениеттер негізіне Тойнби тіл емес, ұлыстық бөліну емес, дінді жатқызды. Өзінің ағашқы зерттеулерінде бір-бірімен байланысты және байланысты емес 21, ал кейіннен — 26 өркениетті бөліп көрсетті.
Өркениет туралы теориясы
Кітап А.Дж. өркениеттер теориясының тұсаукесеріне арналған. Тойнби. Автор өркениеттерді бағалау критерийлерін ұсынды: уақыт пен кеңістіктегі тұрақтылық, басқа халықтармен шақыру және өзара әрекеттесу жағдайлары. Өркениеттің мағынасын ол тарихтың салыстырмалы бірліктері (монадалары) дамудың ұқсас кезеңдерінен өтетіндігін көреді. Табысты дамып келе жатқан өркениеттер пайда болу, өсу, сыну және ыдырау кезеңдерінен өтеді. Өркениеттің дамуы өркениеттің шығармашылық азшылығының табиғи әлем мен адам ортасының сын-қатерлеріне жауап таба алатындығымен анықталады. Тойнби қиындықтардың келесі түрлерін атап өтеді: қатал климаттың шақыруы (Египет, шумер, Қытай, Майя, анд өркениеттері), жаңа жерлердің шақырылуы (миноан өркениеті), көрші қоғамдардан кенеттен соққылардың шақыруы (Эллиндік өркениет), тұрақты сыртқы қысымның шақыруы (Орыс православие, Батыс өркениеті) және қоғам жоғалған кезде қысымға ұшырау өмірлік маңызды нәрсе өз энергиясын жоғалтуды өтейтін қасиеттерді өндіруге бағыттайды. Қазір тірі өркениеттер Тойнби бойынша өркениеттік триадалардың соңғы мүшелері болып табылады. Бұл тізбектер: Мино—эллиндік-батыс өркениеттері, Мино—эллиндік-православиелік өркениеттер, Мино—сириялық—ислам өркениеттері, шумерлік—Үнді—индуизм өркениеттері.
Өркениет туралы теориясы
Айтылғандарды қорытындысылақ, Тойнби, ешқандай да күш бұл ыдырауды тоқтата алмайтындығына назар аударады. Берекелі жалғыз ғана жол — кейпін өзгерту, мақсатын және құндылықтарын ең сезімді Құдай патшалығында өткеру. Бұл өркениеттің ыдырауын тоқтатпайды, бірақ өркениеттің басқа түріне айналудың бірден-бір қадамы бола алады, яғни жер қаладан құдай қаласына көтерілу барысындағы адамнан асқан адамға өтуге апарады. Тарихтың мақсаты да Тойнби үшін осында.
