күнге дейін ұсына алмай отырмыз. Керек десеңіз, бұл классикалық шығар- маны әлемнің барлық тарихшылары қызыға оқып, пайдаланады. Ал, осы бабамыздың жазба жәдігерлік мұралары көпшілік қауымға бейтаныс күйде қалып отыр. Мұның өзі ежелгі ата-бабаларымыздың қадірін біліп, қастер- лей алмайтын бой к үй ездігім іздің белгісі ем ес пе? Егер осы М ұхаммед Хайдар заманында болған Еуропаның ғалымдарын атап берші десе, сайрай ж өнелеміз. Өз бабаларымызды бағалай білмейміз. Жастайынан тас жетім болып қалса да, Мұхаммед Хайдар жан-жақты білім алады. Ол түркі тілдерімен қатар араб, парсы тілдерін жетік меңгереді. Өз еңбектерін парсы тілінде жазуды мақсұт еткен. “Тарихи-Раш иди” еңбегін 1544-1546 жылдарда Кашмир қаласында жазған. Бүл туынды екі та- раудан тұрады. XVI ғасырдың аяқ шенінде Шағатай әулетінің мемлекеті екіге бөлінді. Соның бірінде Моғолстан атты дербес мемлекет құрылды. Оның қалыпта- суына Тараз қаласымен қоса Жетісуді мекен еткен ұлыстар қатысты. 1348 жылы Болат әміршілерінің қолдауымен оның тағына Тоғалақ— Темір отыр- ды. “Тарихи-Раш идиде” моғол үстемдігіне қараған ел-жұрттың тұрмысы мен тарихи жағдайлары егжей-тегжей суреттелген. Әсіресе, Әбілқайыр хан- ның билігінен бөлініп шыққан халықтардың бастапқы тіршілігі Ж әнібек хан мен Керей сұлтанның басшылығымен іргетасы қалана бастаған қазак хандығы жайлы айқын жазылған. Қазақ хандығының құрылуы 1465 жыл деп белгіленген. Керей ханнан соң таққа Мұрындық, одан соң Ж әнібектің үлы Қасым отырды. Қасым қаһарлы да күшті хан атанып, бүкіл Дешті Қыпшақты өзіне қаратып алады. Қасым ханнан соң таққа оның ұлы Мамаш ие болады. Осылай қазак мемлекетінің қалыптасу кезендерін тәптіштеп жазған Мухаммед Хайдар- дан басқа ешбір тарихшы жоқ. Оның осы сүбелі еңбегін сүйсіне оқыған
