Ашимбетова Р. Д. Журналистің тіл мәдениеті Оқу құралы 050504 «Журналистика» мамандығының студенттеріне арналған Павлодар

• 
  Аға, жырық қараны бауыздап жібердіңіз бе? – деді.
  
• 
  Ә?..
  

• 
  Жырық қараны деймін, бауыздап жібердіңіз ғой?
  
• 
  Жоқ, алақанның қырымен ұрдым.
  
• 
  Содан өліп кетті ме?
  
• 
  Өлген жоқ, талып кеті.... Бір минутқа жетпей есін жияды.
  
• 
  Қап!..
  
• 
  Неге, қап?
  
• 
  Өліп кеткені жақсы болатын еді. Ол – талайды өлтірген жол тонаушы. Найзамен бір-ақ түйрейді екен. Бірақ, енді ол ақсақ болып қалатын шығар...
  

1. 
   Кейіпкерлер атының жүрісін, түр-түсін, мінезін білдіретін сөздер мен сөз тіркестерін табыңдар.
   
2. 
   Алдыда болар қауып-қатер, қиындықты жан-жануар, хайуанаттардың сезуі, белгі беруі жөнінде не білесіндер?
   
3. 
   «Сол жағына ығыса береді» теркесіне мағыналас сөздер мен сөз тіркестері қатарын толықтырыңдар (мысалы: ауыздағымен алысу, құлағын жымырайту, т.б.).
   
4. 
   Қарамен жазылған сөздердің мағынасын ашыңдар.
   

Сабырлы сақтанып, сабырсыз мақтанып, сапырыстырып ақтарып ... .

Жол жайын жүргеннен ..., сөз жайын ... білгеннен ...

Қолың ұста ...., сөзің қысқа ....

Орақты ора..., қолыңды кесерсің. Сөзіңді сөйлей ..., жолыңды кесерсің.

Тамақты асығып ішпе ..., сөзді асығып сөйлеме ...

Аз сөз ..., көп сөз ....

Аңғал сөйлеп ..., ойланып ал ...

Күш кеміді, айбынды ту құлады,

Кеше батыр – бүгін қорқақ бұғады.

Ерікке ұмтылған ұшқар жаны кісенде

Қан суынған, жүрек солғын соғады.
Қыран құстың қос қанаты қырқылды,

Күндей күшті күркіреген ел тынды.

Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ,

Батыр, хандар – асқан жандар ұмытылды.

Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың...

Атын күннен бағасыз бір белгі боп,

Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың?

Таза, терең, өткір, күшті кең тілім,

Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа

Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім!

М.Жұмабаев

1. 
   Өлең қай жылдары жазылған? Осы кездегі халық тарихы жайында не білесіңдер?
   
2. 
   «Күш кеміді, айбынды ту құлады» осындағы символдық кейіпкерді кімге ұқсатасыңдар?
   
3. 
   Өленде тілдің қандай белгі, қасиеттері көрсетілген?
   
4. 
   Өленді жаттап алыңдар, мәнерлеп оқыңдар.
   

Бір адам бар: өрік, мейіз ағашы сықылды,

Жемісінен дүние жүзі баһбара алады.

Бір адам бар терек ағашы сықылды,

Отқа отын болғаннан басқаға жарамайды.
Бісімілла – сөздің басы, хақтың аты,

Молланың ақ қағазға қалар хаты.

Нақылият, қара сөзден өлең қылып,

Шығарған ақын Мәшһүр хиқаяты.

Адамның қымбат баһа сол жұмысы.

Табылмас көзге тотия, ем дәрідей,

Қолынан әр жақсылық келген кісі.

Басқаға бір отыннан қылмас керек.

Жақсыдан жақсының да парқы бөлек,

Даналар біледі ойлап, ақыл зерек.

Жаратқан әр түрлі қып жүрген жанды.

Ғибадат, қанша қылған құлшылықтан,

Қайыр ғып берген артық жалғыз нанды.

(М.Ж.Көпеев)

1. 
   Өлең не туралы:
   
2. 
   Ақын адам мінезін қандай жеміс ағаштарына теңейді:
   
3. 
   Баһра, хақ, нақылият, хиқаят, ихсан, баһа, тотия, бәһил қазіргі қазақ тілінде сирек кездесетін, басқа тілден енген сөздер екенін есте сақтаңдар.
   
4. 
   Осы сөздердің мағынасы сөздіктен қарап анықтаңдар.
   

Алтай, Күршім – не заманнан қалың Найман мекені. Сол Алтай мен сол Күршімнің қысы – қыспақ, жазы – самал. Күн жылт етсе, төрт түлік мал қарағайлы қарт Алтайдың, Алтай сынды анасының көкірігін аймаласып, тыраңдасып, майек басып, мамырласып жатқаны. Қарт Алтайдың қақ басында, алақанның аясында, бал татыған айна сулы, түрі де аспан, сыры да аспан, шарап сулы – Марқакөлі. Марқакөлді алқалаған ақ аулды – Алтай елі. Алтай елі – Алтай жары – тау еркесі киік болып, өзге елдерден биік болып, Марқакөлдің самалында сайран етіп жатқаны.

Әлгі Алтайдың аруларын айтуға тіл жетпейді. Жүзі айтарлықтай айнадай боп, көзі құралайындай боп, күлкісі атқан таңыдай боп, бойы құба талындай боп, былқ-сылқ етіп бұраңдасып, күбірлесіп, көлеңдесіп, езу тартса – есің кетіп, сұңқыл қақса – шым-шым етіп, бойың босап, ойың босап, қиялың қия кезеді.

Ж.Аймауытов

1. 
   Табиғатты суреттеуде қолданылған сөздердің мағынасына, өзара ұйқасына, құрылысына, естілу, айтылу сазына назар аударыңдар.
   
2. 
   Жазушының Марқакөлдің сипатын, орналасқан жерін суреттеуінде қандай ерекшелітер бар:
   
   • 
     Өскемен, Бұқтарма, Алтай, Күршім жерлерін не үшін пайдаланған?
     
   • 
     Жоғардағы ел, жер, өзен, көл, таудың суретін, табиғатын бейнелейтін сөздер мен сөз тіркестерінің қызметін анықтаңдар.
     
3. 
   «Ар жағында», «оң жағында», «қақ басында», «алақанның аясында» тіркстерінің синонимдерін жазыңдар.
   
4. 
   «Күз күзеткен», «түрі де аспан, сыры да аспан», «қысы – қыспақ», «жазы – самал» тіркстерінің мағынасын ашып айтыңдар.
   
5. 
   Бір сөзді екі рет қайталанып берулуінің мағыналық, эмоциялық әсері қандай?
   

Бірде Құнанбай, Алшынбай, Мұса үшеуі бірігіп, еле арасында даулы мәселелер көбейіп кетті, барымта жиі қайталанатын болды деген себепті желеу етіп ел жинап, мәслихат өткізбек болады. Дуанбасылар шақыртқан соң халық жиылады. Халықтың бас-аяғы түгел жиналып болғанымен, дуанбасылар келе қоймайды. Шілденің аптап ыстығында Жанқұтты шешен дуанбасыларды күтеді. Осы уақытты Жанқұтты дуанбасылар келмейтін болды деп халықты таратып жіберіп, өзі үшеуінің алдынан шығады.

Алшынбай тұрып:

• 
  Е, Жанқұтты, халық жиналды ма? – депті.
  
• 
  Халық жиналмақ түгілі, жиылыс бітіп қойды. Сіздер кешіккеннен кейін сырқаттанып қалды ма деп, жиылыста қаралатын төрт мәселенің біреуін өзім шешіп, үшеуін үшеуіңізге қалдырып, кейін бір кезі келгенде айтар деп, халықты таратып жібердім, - деп Жанқұтты жауап береді.
  
• 
  Оның да дұрыс болған екен, бізге қайсысын қалдырдың, - депті Алшынбай. Сонда Жанқұтты тұрып:
  
• 
  Мұсажан, асықтың қаржысының билігін саған қалдырдым, Алшеке, тақыр жердің билігін саған қалдырдым, Құнанбай, ақ тобық аттың шабысының билігін саған қалдырдым, - деген екен.
  

1. 
   Мәтінде аты аталған Мұса, Алшынбай, Құнанбай, Жанқұтты туралы не білесіңдер?
   
2. 
   Барымта, желеу етіп, дуанбасы, аптап сөздерінің мағынасын анықтаңдар.
   
3. 
   Жанқұтты шешеннің дуанбасыларға қалдырған билігін таратып айтып беріңдер.
   

2. Мақал-мәтелдерге тән отрақты табыңдар.

3. Жинақтап негізгі ойды айтыңдар.
Адам көңілінен азады, тілінен жазады.

Аз сөйлеп, көп тыңда.

Ағаны көріп іні өсер, апаны көріп сінлі өсер.

Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі.

Ата байтерек, бала жапырак.
Ата-ананнын акылы саркылмайтын колмен тен.
Ана жақсылығын ауырсаң білесін.
Ашуың келсе – қолың тарт, айтпас жерде – тілің тарт.

Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ.

Баска пәле тілден.

Басыңа ис түссе жақсы көмек етеді, жаман күліп өтеді.

Білмесең – үндеме, білгенді күндеме.
Ең тәтті де – тіл,
Ең ашты да – тіл,
Ең жұмсак та – тіл,
Ең катты да – тіл.

Кесірлі ауыздан, кесапатты сөз шығар.

Көз жетпеген жерге сөз жетеді.

Көлді жел қозғайды, ойды сөз қозғайды.

Көп сөйлеген – көптен айырылар

Көп сөйлеген білімді емес, дөп сөйлеген білімді.

Кітап-ғылым - тілсіз мұғалім.

Мақал – сөздің атасы, уәде – ердің опасы.

Ми ойлағанды тіл тындырады.

Оқу алды - қызыл тіл,

Көп сөз – күміс, аз сөз – алтын.

Қылышынан қан тамған батырды,
Тілінен бал тамған акын алады.

Өнер алды - кызыл тіл.

Су сағасы – бұлақ. Сөз сағасы – құлақ.

Сөз атасы – құлақ, жол атасы – тұяқ, су атасы – бұлақ.

Сөз сүйектен өтеді, таяқ еттен өтеді.

Сөз тапқанға қолқа жоқ.

Тіл тас жарады,
Тас жармаса,
Бас жарады.

Тоқсан ауыз сөздің, тобықтай түйіні бар.

Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір.

Шебердің золы ортақ, шешеннің тілі ортақ.

Шешннің сөзі – мерген, шебердің көзі – мерген.
Тұрақты сөз тіркестері

1. Үріп ауызға салғандай, жүзіктің көзінен өткендей, хор қызындай - әдемі, сұлу

2. Тіліңді жұтарсың, аузынан дәмі кетпейді, саусағыңды жалайсың – дәмді, тәтті.

3. Елең-алаңнан, таң сәріден, ала көлеңкеде – ерте.

4. Ит арқасы қиянда, ит өлген жерде – алыс.

5. Жыланның аяғын санаған – қу, тақыс.

6. Қой аузынан шөп алмас – момын.

7. Оқтау жұтқан, түйе үстінен сирақ ұйыту.

8. Өкпесін қолға алып жүгіру, аяқ-қолы жерге тимеу, жан ұшыру – қатты, тез жүгіру.

9. Жерден алып жерге салу – қатты ұрысу.

10. Жерге кіріп кете жаздау, бетінен оты шығу – қатты ұялу.

11. Кеңірдегі жыртылғанша, даусы қарлыққанша, бар даусымен – қатты айқайлау.

12. Көзге түртсе көргісіз – қараңғы.

13. Төбесі көкке жеткендей, жоғалғаны табылғандай, өлгені тірілгендей - қатты қуану.

14. Өлген адамды күлдіреді – қу тіл, күлдіргі.

15. Зәресі зәр түбіне кету, көзі шарасынан шығу, зәре-құты қалмау – қатты қорқу.

16. Жаны мұрнының ұшына келу, жай таппау – қатты сасу.

17. Екі аяғын бір етікке тығу – асығу.

18. Терісіне сыймау, жын қаққандай аласұру – қатты ашулану.

19. Аузы-аузына жұқпау – тез сөйлеу.

20. Қолы-қолына жұқпау – тез істеу.

21. Өгіз аяңмен – жай, ақырын.

22. Мұрнынан шаншылып жүру, сүрініп жығылу – қатты шаршау.

23. Өрт жалағандай – тақыр.

24. Ит байласа тұрғысыз – көңілсіз.

25. Ұшарға қанаты жоқ – тез жетуге асығу.

26.Түйенің құйрығы жерге, ешкінің құйрығы көкке жеткенде – ешқашан орындалмайтын іс, ой.

27.Опық жеу, бармағын тістеу – қатты өкіну.

28. Салт атты, сабау қамшылы – отбасынсыз, жалғыз басты адам.

29.Сақтықта қорлық жоқ, жаман айтпай жақсы жоқ – қауіп-қатерден ойлап сақтандыру.

1. 
   М. Балақаев. «Тіл мәдениет және қазақ тілін оқыту». - А., 1989.
   
2. 
   М.Балақаев. Қазақ тілінің мәдениеті. - А., 1971.
   
3. 
   Т.Қордабаев. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - А., 1991.
   
4. 
   С.Құрманғалиева. Қазақ тілінің мәселелері. - А., 1965.
   
5. 
   Р.Сыздықова. Сөз құдіреті. - А., 1997.
   
6. 
   Р.Сыздықова. Сөздер сөйлейді. - А., 1980.
   
7. 
   С.Жендырбаева. Мәнерлеп оку. - А., 1992.
   
8. 
   «Орыс сөздігіндегі ымдар мен қимылдыр» А.А. Акишинованың, Х.Кано, Т.Е.Акишининованың редакциясынан. М. 1991ж.