Аударма айшыќтары
М. Базарбаевтың аудармалары
жүктеу/скачать 1,14 Mb.
|
Хрестоматия 2009
| М. Базарбаевтың аудармалары
хақында Г.Орда 1950-1990 жылдардағы қазақ мәдениеті мен әдебиетінің көрнекті өкілі, қоғам қайраткері, білікті әдебиетші ғалым Мүсілім Базарбаевтың көркем аударма саласындағы еңбектері назардан тыс қалып жүрген сыңайлы. Белгілі ғалымның қазақ әдебиетінің көркем аударма саласындағы еңбектері де қыруар. Алғаш рет В.Губарев пен А.Гусевтің құрастырған “Вожатый кітабын” (екінші кітап, 1953) М.Әлімбаевпен бірге тәржімалады. И.С. Тургеневтың таңдаулы төрт повесі (“Первая любовь”, “Вешние воды”, “Ася”,”Постоялый двор”) “Алғашқы махаббат” деген атпен жеке кітап болып шықты. 1954 жылғы бірінші басылымында “Алғашқы махаббат”, “Ася”, “Бекет үй” повестері аударылса, кейінгі жылдары жазушының “Көктемгі тасқын” повесін аударып, оны 1969 жылы “Алғашқы махаббаттың екінші басылуына қосып шығарады. М.Ибрагимбековтың “Мезозей тарихы” пьесасы (екі көріністі,1977) мен Аристофанның “Лисистрата” және “Фесмофорлар мейрамындағы әйелдер” комедияларын(1991) аударды. Аристофанның “Лисистрата” (Әйелдер айласы”) мен “Фесмофорлар мейрамындағы әйелдер” атты комедияларын қазақ тіліне тұңғыш аударған-М.Базарбаев. Көне дәуір әдебиетінің классикалық үлгілеріне жататын бұл туындыларда соғысқа қарсы күресу, бітімге келу сынды адамзат баласын толғандырған мәселелер көтерілген. Аристофанның соғысқа лағнет айтатын шығармасының бірі – “Лисистрата”(әйелдер айласы). М.Базарбаев комедияның негізгі өзегі әйелдер айласы болғандықтан комедия атының қасына “әйелдер айласы” деген сөзді қосқан тәрізді. Бұл – афин әйелдерінің атымен аталған комедия. Мұнда да Афина мен Лаконияның ұзақ соғысынан шаршаған халық соғысты тоқтатудың жолын іздейді. Ерлерінің үнемі жорықта, соғыста жүретінінен шаршаған, соғыстан зәрезап болған әйелдер бірігіп келіседі де екі мемлекетке де өз талаптарын қояды. Әйелдер айласы оларды бейбіт келісімге әкеледі. Шығарма жөнінде М.Базарбаев: “Персиямен, Спартамен соғыстың үстінде Грецияның өз ішінде тыным болмайды”,- деп олардың сол тұстағы жағдайынан біраз хабар бере келеді де, шығарма жөнінде: ”Композициясы жағынан “Лисистрата” Аристофанның өзіндік шешімін тапқан айтулы шығармаларының бірі болып табылады. Ақын барлық дәстүрлі тәсілдерді қолдана отырып, өзінің идеялық мақсатын жүзеге асыруға ұмтылған... Комедияның бас кейіпкерінің есімі Лисистрата “әскерді таратушы”, “шабуылды тоқтатушы” деген мағына білдіреді”, дейді”(1.159). Автор ұзаққа созылған соғысты тоқтатуға әйелдердің айласы керек болар деген идея ұсынады. Оған Лисистратаның төмендегі сөздері мысал бола алады: Когда вы помиритесь, так и будет. Ну,если решено, посовещайтесь И возвратясь, уведомьте Союз(1). Прекрасно! Но придется попоститься, Пока мы вас, мужчин, не угостим На славу всем, что наберется в сумках! Вы клятву верности друг-другу дайте, А после каждый забирай жену, И с ней – домой! Итак, быстрей идемте!(2.167) М.Базарбаев аудармасында: Келіңдер әуелі бітімге, болар сонсоң бәрі де. Етсеңдер егер мәслихат, келісімге қол қойып, Хабарлаңдар, Одақ қандай құрдыңдар...(1.76) Құба-құп онда! Бірақ әлі аяладыңдар, Өздеріңдей ерлерді тойғызып әбден Сыйлайық бір,қағып түбін қалтаның, барын тауып! Ант беріңдер бір-біріңе сенімге, Сонан кейін әр қайсың әйеліңді ап, Тараңдар үйді-үйіңе! Ал қадам бастық ілгері! (1.77) Аудармашы көркем аудармаға тән талап-тілектерді мұқият сақтап отырған. Мұнда шығармашылық еркіндікке салу не болмаса кейбір ойларды тастап кету байқалмайды. Әрбір тармақ, бунақ, буындардан қазақтың силлабикалық өлең жүйесіне келтіру шеберлігі байқалады: Клеоника
Ведь мы всегда, накрасившись, сидим И в пурпуре и в украшениьях разных, В сандалиях и кимврских одеяньях. Лисистрата Вот это нас, надеюсь, и спасет, Пурпурные одежды, запах мирры, Помада и прозрачные хитоны (2.105). Клеоника
Отырған ерін, кірпік боялып, Қырмызы киіп, асыл моншақ тағынып, Сандал ілер аяғына, шымқай жібек иығына жамылып. Лисистрата Керегі сол, үмітім бар, құтқарар бізді соңында Тап сол қырмызы мен жұпар иіс аңқыған, Қызыл ерін, селдір хитон мына үстіңе жамылған (1.10). Осы үзінділерден көріп отырғанымыздай аудармашы кейбір заттарды қазақ халқының ұғымына сай тәржімалауды көздеген. Жалпылай алғанда аудармашы шығарма мазмұнын дұрыс сақтап, көркем жеткізе білген. Шығарманың тілі жатық, кейбір тұстарда түпнұсқадағы өлең құрылысы қазақ өлеңінің құрылысына сай орынды өзгеріске түскен. Жалпылай алғанда, аудармашы ескі грек өмірінен хабар берер комедияны қазақ тілінде сөйлеткен. Аристофанның “Лисистрта” және “Фесмофрлар мейрамындағы әйелдер” комедиялары (1981) атты комедиясының аудармасы жөнінде СССР Жазушылар Одағының мүшесі Т.Тұяқбаевтың “Аристофанның “Лисистрата” атты комедиясының қазақша аудармасына жазған, Қ. Жұмағалиевтың “Аристофан комедияларының аудармасы хақында” деген рецензиялары ғалымның мұрағатында сақтаулы. Т.Тұяқбаев тәржіманың кемшін тұстарын нақты мысалдармен көрсетеді. Қ.Жұмағалиев: “Осы орайда белгілі әдебиет зерттеуші ғалым, әдебиет теориясының білгірі, филология ғылымдарының докторы Мүсілім Базарбаевтың көркем аударма саласында тұңғыш рет Аристофан комедияларын ана тілімізде сөйлетуге атсалысқаны тыңға түрен тартқандай, қуана құптарлық игі қадам, үлкен батылдық екенін мойындауымыз шарт. Назардан тысқары қалтарысы мол қазақ поэзиясының қисапсыз қыры мен сырын ұзақ жылдар бойы қапысыз зерттеп, зерделеп жүрген Мүсілім Базарбаевтың мұндай үлкен іске нартәуекел деп бел шешіп белсене кірісуінде белгілі бір заңдылық барын да жоққа шығаруға болмас. Егер айтар пікірімізді тұжырымдап, түйіндеп айтар болсақ, Аристофан комедияларының аудармасы қазақ тілінде жарық көретін мезгілі әлдеқашан жеткенін ашық айтқан жөн. Қолжазбаны бастан-аяқ оқып, орысша нұсқасымен салыстырып шыққанын кейінгі айтар тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мынау: “Лисистратаның” да, “Фесмофорлар мейрамындағы әйелдердің” де Мүсілім Базарбаев аударған нұсқасын оқырман қауымға ұсынуға әбден болады деп білеміз.Аударма сапасы, негізінен, жарамды, көркем аудармаға қойылып отырған бүгінгі таңдағы талап деңгейіне лайық”,-деп бағалайды. Рецензент сонымен бірге аударманың кемшіліктерін түпнұсқамен салыстыра отырып сөз етеді де өлең жолдарының қазақтың ақ өлеңі секілді төгіліп тұрғанын қалайды. Кем-кетігін сылып тастаса аударманың мінсіз болып шығатыны анық”,-деген пікірін де баса айтады. Аудармашы “Фесмофорлар мейрамындағы әйелдер” комедиясы жөнінде: “Комедия композициясын құрғанда ақын өзінің бұрынғы дәстүрінен біраз тайған. Агон жоқ, оның орнына хор қолдап отыратын монологтар мен сахналар көбейген...”(1.165),-дей келіп оның композициялық құрылысына тоқталады. Сонымен бірге аудармашы екі комедияда да құдай, адам, жер, су, шығарма аттарын оқырманға түсіндіріп отырады.Сондай-ақ кейбір қазақ ұғымына жат терминдерге де анықтама беріп отырған. И.С.Тургеневтің “алтын повестерін” (“золотые повести”) қазақ тіліне тұңғыш сөйлеткен-де М.Базарбаев. Ол бірінші басылымдағы “Бекет үй”, “Ася”, “Алғашқы махаббат” повестеріне жеңіл-желпі түзетулер енгізіп, екінші басылымын толықтырған. “Алғашқы махаббат”(1860)- оның ең үздік шығармаларының бірі. Жазушы ол жөнінде: “Мен ештеңе ойлап қосқан жоқпын, маған оны тұтастай өмірдің өзі сыйлады” деген болатын. Себебі бұл – жазушының алғашқы махаббаты мен әкесінің өмірінен алынған өмір шындығының көркем бейнесі. Енді түпнұсқа мен аударманың кейбір жолдарын салыстырып көрелік: “У меня была привычка бродить каждый вечер с ружьем по нашему саду и караулить воров. К этим осторожным, хищним и лукавым птицам я издавна чувствовал ненависть... -Молодой человек, а молодой человек, - проговорил вдруг подле меня чей-то голос разве позволительно глядеть так на чужих барышень? Я вздогнул весь, я обомлел... Возле меня за забором стоял какой-то человек с коротко острижеными черными волосами и иронически посматривал на меня. В это самое мгновение и девушка обернулась ко мне... Я увидел огромные серые глаза на подвижном, оживленном лице – и все это лицо вдруг задрожало, засмеялось, белые зубы сверкнули на нем, брови как-то забавно поднялись... Я вспыхнул, схватил с земли ружье и, преследуемый звонким, но незлым хохотаньем, убежал к себе в комнату, бросилься на постель и закрыл лицо руками Сердце во мне так и прыгало; мне было очень стыдно и весело: я чувствовал небывалое волнение...”(3.80). “Әр кеш сайын қолыма мылтық алып, бау ішін кезіп, қарға аңдитын әдетім бар еді. Әрі сақ, әрі жыртқыш, әрі қу осы бір құсқа әуелден өш болушы ем... Кенет біреу қасымнан: -Жігіт, а жігіт,- деп қалды: басқа біреудің қызына осылай қарауға бола ма екен? Селк ете түсіп, қалшиып қаттым да қалдым... Забордың ар жағында, тап тұсымда қара шашын қысқа қыйғызған бір кісі маған кекесін пішінмен қарап тұр екен. Сол сәтте қызда маған қарай бұрылып қарады.... Лыпылдаған, ойнақы жүзіндегі үлкен көк көздерін көріп қалдым, сол бойда екі беті дір-дір етіп, күлім қағып, маржан тістері жарқ етті де, қастарын біртүрлі қанатша жоғары серпіді... Қаным бұрқ етіп, бетіме теуіп, жерден мылтығымды ала, жалма-жан тұра жөнелдім, соңымнан олардың зілсіз қарқылдап күлгені естілді, сол бетіммен бөлмеме келіп, екі бетімді қолыммен басып, төсекке құлай кеттім. Жүрегім аттай тулады; әрі ұялдым, әрі қуандым: өмірімде болмаған бір қобалжу тап болды...”(4.105-106). Тәржімадан көріп отырғанымыздай, аудармашы түпнұсқадағы ойды тұтастай сақтай отырып, көркем жеткізе білген. Осындай жетістік аталған шығармалардың бәрінің басынан аяғына дейін сақталған. Тургеневтің үздік повестерін тәржімалау – көркем аудармаға қосылған үлкен еңбек. Өз замандастары “прозамен жазылған өлең” (“поэми в прозе”) деп атаған повестерін М.Базарбаевтың ұлт тілінде сөйлетуі – көркемдік құмарлық болып табылмақ. Поэзиядағы лириканың заңдылығымен жазылған повестерді аударудың өзі үлкен шеберлікті қажет етсе, бұл тәржімалар – оның шебер аудармашы екендігінің айқын мысалы. Негізгі кейіпкерлер бойындағы қуаныш, күйініш, қорқыныш, шаттану, масаттану сынды әр алуан күйлерді сол қалпында жеткізуде тәржімашы түпнұсқадағы психологизмді шебер сақтай білген. Түпнұсқадағы негізгі мазмұн сақтала отырып, қазақ оқырмандарының түсінігіне сай аса жоғары талаппен тәржімалауда аудармашы өзінің де талабы мен талантын аңғартқан. И.С.Тургенев повестерінің аудармасын Ғ.Мүсірепов жоғары дәрежеде тәржімалағандығын айтқан болатын. М.Ибрагимбековтың Бакуде 1974 жылы (ВААП-тың драмалық шығармалар мен рекламдық хабарлау материалдарын тарату бюросы. Москва, проезд Сапунова, д.5.,) шыққан “Мезозей тарихы атты екі көріністі пьесасын 1977 жылы қазақ тілінде сөйлетті. Пьеса жұмысшы табының жасампаз еңбегін көрсетуге арналған жабық конкурсте СССР Мәдениет министрлігінің бәйгесін алған. Оқиға темір болаттан қолдан жасалған арал, ашық теңіздегі “Үлкен” эстакада, халықаралық курорт лагері, Заурдың үйі, құрлықтағы дүкен сынды жерде болады. Қорыта айтқанда, М.Базарбаев – көркем аудармаға да біршама үлес қосқан қаламгер.Тургеневтің повестерінен бастап, біршама дүниелер оның тәржімалауымен қазақ тілінде сөйледі. Комедияның атасы Аристофанның, повестің шебері Тургеневтің шығармаларын аударуына қарағанда, аудармашы тек озық үлгідегі(классикалық) шығармаларды тәржімалауға тырысқан тәрізді. Оған себеп, әлемдік деңгейде үздік бағаланған туындыларды қазақ тіліне аударудың аса қажеттігі – уақыт талабынан болғаны даусыз. 1.Аристофан. Лисистрата. Қазақ тіліне аударған М.Базарбаев. Алматы:Өнер,1991.- ж.б.166. 2.Аристофан. Комедии. Москва: Государственное издательство Художественной литературы. Перевод Д.Шестакова под ред. Ю.Щульца. – 1954. 3 И.С.Тургенев. Повести. Москва: Правда. –1988. 4.И.С.Тургенев. Алғашқы махаббат. Орысшадан аударған М.Базарбаев. Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет бас-пасы. –1954. жүктеу/скачать 1,14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|