Қазақñòàí Ðåñïóáëèêàñû Áiëiì æ¸íå ¹ûëûì ìèíèñòðëiãi “Ñûðäàðèÿ” óíèâåðñèòåòi «Гуманитарлық білім»

Анализ-синтез методы -өмірдегі шындық пен ғылым заңдарын әр жақты талдап түсіндіретін және оны жинақтап білудің жолдарын үйрететін метод. Анализ-синтез методына байланыстырмайтын және одан тыс зерттелетін бірден-бір ғылыммен танылатын шындық жоқ. Сондықтан да бұл-барлық ғылымға ортақ пайдаланатын және соларды зерттеуде де оқытуда да қолданылып отыратын, маркстік диалектикалық көзқарасқа баулитын методтың бірі.

Анализ-синтез методының қолдану жағын жалпыламай түсінумен бірге, бұлардың жалпылай түсінумен бірге, бұлардың өзіне тән дара белгісі мен ішкі заңдылығын талдап түсіну –оны ғылыми тұрғыда зерттеугежәне практикада дұрыс қолдана білуге жол ашады.

1.Анализ(ескі грек сөзі analysis- ыдырату) белгілі бір ғылымды жігіне, саласына қарай талдау, ажырату деген мағынада қолданылады. Мысалы, тілдегі бір категорияның бөлшектерін талдап білу, бір тақырыптың өзіне өзіне тән белгілерін саралап көрсету, материалдың әр түрлі ерекшеліктерін қамтыған сұрауларға жауап беру, текстен белгілі бір тұлғадағы сөздерді теріп жазу, грамматикалық заңдарды әр жақты алып дәлелдеу немесе қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдерді жай сөйлемдерге, сөйлемді сөйлем мүшелеріне,сөйлем мүшелерін жасалу жолы мен қызметіне, сөйлемдегі сөздерді сөз табы мен сөз құрамына, сөздерді буынға, буынды дыбыстарға талдатып отыру - анализдік жолмен оқытуға жатады.

2. Синтез-(ескі грек сөзі- synthesis- қосу,құрастыру)белгілі бір пәннің бөлшектектерін қосу, біріктіру немесе жеке бөлшектерден бүтін жасау деген мағынада қолданылады.

Егер біз мұны тілді оқытуға қолданатын болсақ, тілдік материалдардың талданып түсіндірілген әрбір шындығы мен заңдарын жинақтап, қорытындылап отыру синтезге жатады.Ол-оқушылардың білім алудағы тұтас және тиянақты ұғымын тудырады,олардың тілден алған білімдерінен өнімді нәтиже шығаруға, оны практикада қолдана білуге жәре білімін молықтырып, кеңейтуге жол ашады.

Мысалы, мектепке жаңа келген балаға алдымен сурет салғызу, одан кейін әріптің элементтеріне ұқсас белгілерді жазғызу, бірте-бірте әріптің жазу, қолдарын жаттықтырып барып әріптің өзін жазу, әріптен сөз құрату, жай сөйлемдерден құрмалас сөйлемдер жасату- синтездік жолмен оқыту болып табылады.

Анализ-синтез методы және оның әдіс, тәсілдері қазақ тілінен фонетика саласын өткенде де, орфография мен тыныс белгілерінен жазу жұмыстарын жүргізу үстінде де, лексика саласынан сөз мағыналарын үйретуде де, морфология мен синтаксис саласын оқытуда да қолданылады. Әсіресе, қазақ тілінен жаңа тақырыптарды түсіндіруде оның ерекшеліктерін талдап, нақтылы мысалдар арқылы дәлелдеуде және оқушылардың өздерін іздендіру жолымен жүргізілетін практикалық жұмыстарда (белгілеріне қарай бөліп талдатуда,өздеріне оқытып талдатуда, текстерден жаздырып талдатуда, түріне қарай топтатып талдатуда, орфогрфиялық ережелерді дәлелдеуде, тыныс белгілерін қойғызуда, үй тапсырмасын тексеруде, өткен материалды қайталатып қорытуда т.б.) анализ-синтез методының маңызы зор.

Қазақ тілін оқытуда қолданылатын талдаудың түрлері (фонетикалық талдау, грамматикалық талдау т.б.) анализ-синтез методының принциптеріне негізделіп жүргізіледі.Дәлірек айтқанда, қазақ тілінен өтілген материалдарды талдап та, жинақтап та үйретеді. Соның нәтижесінде оқушыларға тиянақты білім беріледі.

Қазақ тілін оқытуда талдау жұмыстарының маңызының зор екендігі мынадан көрінеді

Біріншіден, талдау жұмысы тілдік материалдарды оқушылардың тиянақты, саналы білім алуына жол ашады.

Екіншіден, оқушылардың алған теориялық білімдерін практикада іске асырудың жолдарын үйретеді.

Үшіншіден, алған білімдерін қайталап, пысықтап жинақтап отыруға, есіне түсіріп отыруға, әсіресе оның ең ауыр жерлеріне көңіл бөліп отыруға, құнттылығын арттырады.

Төртіншіден, орфографиялық ережелер мен тыныс белгілерін күнделікті өтілетін грамматикалық тақырыптарға байланыстырып отыруға және тыныс белгілері мен орфографиялық ережелерді оқушылардың практика жүзінде меңгеріп кетуіне жол ашады.

Бесіншіден, оқушылардың ойын дамытып,олардың тілден білім алуға белсенділігін арттырады,

Алтыншыдан, сауатсыздықпен,үлгермеушілікпен күресіп отыруға мүмкіндік туғызады.

Міне, осындай құндылығына қарай алғанда, мектептерде қазақ тілінен жүргізілетін талдау жұмыстарының ғылыми практикалық қажеттілігі ерекше зор және көп қолданылып отыратын әдістің түрі.

Талдау негізінен екі түрлі жолмен іске асырылады: 1.Ауызша талдау. 2.Жазбаша талдау.

Кейбір уақыттарда ылғи ауызша не ылғи жазбаша талдау болмай, бір сабақтың үстінде ауызша талдау да, жазбаша талдау да араласып келе береді. Мұндайда ауызша талдау мен жазбаша талдау бірін-бірі анықтап, бірін-бірі толықтырып отырады.

Жүргізілетін талдаудың көлемі мен мақсатына қарай, толық талдау, бөліп талдау болып екіге бөлінеді.

А)Толық талдау-өтілген тілдік материалдарды түгел қайталап, оның ерекшеліктерін толық қамтиды.

Ә)Бөліп талдау-өтілген тілдік материалдарды түгел айтқызып талдап жатпай-ақ, соның бір тарауына ғана талдау жасатады.

Мұнымен бірге талдау жүргізілетін орнына қарай:

А)класта жүргізілетін талдау;

Ә)үйге берілетін талдау болып бөлінеді.

Мектепте тіл материалдарын талдаудың негізгі үш түрі - фонетикалық, грамматикалық және лексикалық талдау – қолданылып келеді. Мұның ішінде лексикалық талдау аз жүргізіледі.

Қорыта келгенде, талдау – мектептерімізде тіл пәнін оқытуда ұдайы қолданылып отыратын өте тиімді әдістің бірі.

Баяндап түсіндіру методы белгілі бір тілдік тақырыптың өзіндік ерекшеліктерін ғылми тұрғыда әр жақ­ты методтармен ұштастыра, байланыстыра отырып баяндап түсіндіру жолымен өткізіледі.

Баяндау тілдік тақырыптың өзіндік ерекшелігіне, материалдың мазмұны мен көлеміне және әрбір өткізілетін сабақтың құрылысы мен мақсатына сай болып келеді. Ол қашан да мектеп программасы келеміне негізделеді де, әр кластағы оқушылардың жас ерекшелігіне сай болып отырады.

Осы жағын ескере отырып, мүғалім ең алдымен өзінің баяндап түсіндіретін материалдарының көлемін белгілеп, мазмұнын жүйеге келтіріп алады және қолданылатын методының түрлі әдістері мен амалдарын да coған лайықтап қолданады.

Тілдік материалды баяндап түсіндіру үшш оқытушы өзі ғана сөйлей бермейді, оған окушыларды да іздендіріп, қатыстырып, практикалық тұрғыда өздеріне баяндатып отырады.

Егер мұғалім керек деп тапса, сабактың орта кезінде, соңғы қорытынды кезінде де, түрліше талдау жұмыстарын жүргізу үстінде де баяндап түсіндіру методын қолданып отырады.

Баяндап түсіндіру методы негізінен екі түрлі жолмен іске асырылады:

1. 
   Мысалдан бастап баяндау;
   
2. 
   Ережеден бастап баяндау.
   

Баяндау методын көп зерттеген ғалымнын, бірі Н. С. Поздняков: «Оқытудың тәсілдері сол үйретілетін материалдардан туып отырады», — деп дәлелдейді. Сондықтан баяндаудың әдістері нақты материалдарды түсіндіруден туып отыру керек. Онымен бірге мұғалім тілдік материалды әр жақты айтып түсіндірудің жолдарын білуі керек.

Олардың кейбіреуін атап айтқанда:

а) Мұғалім немесе оқушы баяндап түсіндіру үстінде өз сөзін өзі бақылап, ойын бытыратып жібермей, жинақтап, айтылған пікірлерін анықтап, нақтылы мысалдармен дәлелдеп, асықпай сөйлейді.

ә) Баяндаудағы ой желісі бірімен-бірі байланысып, алдыңғы ойды соңғы ойы толықтыратындай, алдыңғы айтылған пікірлерін соңғы айтылған пікірі дәлелдейтіндей болып, ұштасып жатады.

б) Түсіндіріп тұрғанда, мұғалім өзінің айтайын деген пікірлеріндегі керекті деп тапқан жерлерін әр түрлі тәсілдермен қайталап айтып, соған оқушылардың ақыл-ой, қабілетін ілестіре түсіндіреді.

Үйретілген материалды мұғалім өзі ғана айтып түсіндірмей, сұрау-жауап тәсілдері арқылы әңгімелесе отырып, оқушылардың өздерін іздендіретін, сол арқылы оларды білім алуға баулитын методтың түрін әңгімелесу методы дейміз.Әңгімелесу методын қолдану оқушылардың сабақ үстінде білім алу талабын арттырып, белсенділігін күшейтеді: жауап беріп, дәлелдеуге қызығады, бірінің айтқанын бірі түзеп, толықтырып отырудың жолдарын үйренеді, тілін ширатады, үйге берілген тапсырмаға жауапкершілікпен қарап, үнемі орындап отыруға дағдыланады. Сонымен бірге бұл метод оқушылардың өз бетімен ойлануына кең мүмкіншілік туғызып, оқығанын немесе өмір саласынан көріп білгенін мұғалімге әңгімелеп айтып беруге, өз пікірінен саяси-идеялы қорытынды шығара білуге үйретеді т. б.

Әнгімелесу методы тіл пәнінің қандай саласында болмасып — фонетиканы, лексиканы, грамматиканы және емле мен тыныс белгілерін — оқытуда және казақ тілінен өткізілетін сабақтардың барлык, түрінде де қолданылады. Мұғалім бірде нақты фактілерді көрсете отырып, белгілі бір тілдік материалдың кей жерін тартымды әңгімелер арқылы өзі айтып түсіндірсе, кейбір жерлерін (оқушыларға таныс материалдарды) оқушылардың өздеріне айтқызып, әңгімелесу жолымен меңгертеді. Оқушылардың өздеріне қайталап айтқызу арқылы түсіндірілген материал олардың есінде берік сақталады.

Әңгімелесу кезінде мұғалім сыпайы, мәдениетті сөйлеп, оқушыларға деген өзінің қамқорлығын таныта білу керек, сонда оқушылар да сабақка зейін қоя, ынталанып, белсенділігі артады, өздігінен ізденіп жауап беруге, мысалдар іздеп дәлелдеуге тырысады.

Қазақ халқының белгілі педагогының бірі С. Көбеев баланы сөйлеуге үйрету әдістеріне ерекше мән бере келіп: «Баланың сөйлеген сөзі мағыналы, тұжырымды, түсінікті болуына өте зер салып отыру жөн. Мұғалімнің сұрауына толық жауап беруге баланы дайындалып отыратын етіп дағдыландыру керек»,— деп жазады.

Білім шындығы мен танылатын затқа оқушылырдың өздерін ойландыра, іздендіре отырып, жалқыдан бастап жалпыдан ой қорытындысын шығаратын немесе жалпыдан бастап жалқыдан ой қорытындысын шығаратын әдісті- Индукция-дедукциялық әдіс дейміз

Индукция-дедукциялық екі түрлі нәрсе емес, бұлар- білім беру шындығынан екі түрліой топшылау арылы қорытынды шығарып отыратын тәсілдің түрлері ғана.

Егер мұғалім бұл тәсіл бойыншаоқушылардың өздерін іздендіре отырып, жалқы есімді түсіндіретін болса, алдымен, нақтылы мысалдарарқыл жер, тау аттарын, кісінің аты мен тегін көрсететін сөздердіалып,олардың нақтылы ерекшелігін көрсетеді,сол арқылы мағыналары мен жазылу ережелерін талдап айтып, жалпы қорытынды шығарады,жинақтапережесін айтады.

Дедукциялық тәсілдіқолданған мұғалім тілдегі жалпыфактілерді алып,соның ішіндегіжекетарауларын оқушылардың өздерініздендіру жолымен жинақтай отырып, содан нақтылыойқорытынды шығарады. Егер мұғалім бұл тәсілбойыншаоқушылардың өздерін іздендіре отырып, жалқы есімді түсіндіретін болса, алдымен, оның заңдылықтарын жалпылай айтқызып, содан кейін жеке бөлімдерін талдату жолымен ой қорытындысын шығарып отырады.
4.Бақылау сұрақтары

1. 
   Оқытудың ғылыми принципі.
   
2. 
   Оқытудың жүйелілік принципі.
   
3. 
   Оқытудың материялды дұрыс орналастыру принципі.
   
4. 
   Оқытудың алдын ала болжау принципі.
   
5. 
   Оқытудың саналылқ принципі.
   
6. 
   Оқытудың берік тиянақт ы болу принципі.
   
7. 
   Оқытудың теория және практика , өмірмен байланыстыру принципі.
   
8. 
   Оқытудың көрнекілік принципі.
   
9. 
   Орта мектепте қазақ тілін оқыту программасының принциптері
   
10. 
    Қазақ тілін оқытумен байланысты принциптер.
    

2.Тілдік тақырыптардың өтілу тәртібі

3.Тілдік материлдарды өтудің жүйелі принципі

4.Жүйелі принциптің заңдылықтармен байланысы

2.Бір сабақты жүргізудегі жүйелілікті дәлелдеп талдаңыз.

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 6 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Саналылық және белсенділік принципі.
2.Сабақтың жоспары:
1. Теорияны практикамен байланыстыру принципі.

2. Бағдарламалар мен оқулықтарда ғылыми принциптің жүзеге асырылуы.

Саналылық пен белсенділік принципін жүзеге асыру үшін мұғалім оқыту процесінде төмендегі оқыту ережелерін басшылыққа алады.

• 
  Оқушы алдында тұрған мақсат пен міндеттерді анық түсінуі саналы оқытудың шарты боларын назарға алу.
  
• 
  Оқушылардың оқу материалын тек жаттап қана алмай, олардың мәнмағынасын терең түсінуін қамтамасыз ету.
  
• 
  Әр бір сөздің, сөйлемнің, ұғамынның мәнін түсіндіру үшін оқушылардың білімі мен тәжірибесін негізге алу
  
• 
  Оқушылардың білім алуға деген ынтасын , белсенділігін арттыратындай тиімді әдістерді үнемі қолдану , бүгінгі белсенді шәкірт ертеңгі белсенді қоғам мүшесі екенін ұмытпау
  
• 
  Оқу материалын саналы түрде меңгерту үшін әлі бейтаныс мағұлматтарды бұрынан белгілі ақпатарпен ұштастыра білу.
  
• 
  Өз бетімен оқуды үйрету, таным әрекетінің тиімді әдістерімен таныстыру
  
• 
  Бас және қосалқы оқу материалын ажыратуды үйрету, назарларына негізгі ойларды алу.
  
• 
  Оқушыларды ойлауға үйретіп, «неге» сұрағын жиі қоюға дағдыландыру.
  
• 
  Әрбір оқушы тұлғасына қамқорлық жасау, оны оқу пәнін игеретін субьект ретінде қалыптастыру.
  
• 
  Оқушы білмдерін тәжірибеде қолдануына көмектесу.
  

1. 
   Оқытудың ғылыми принципі.
   
2. 
   Оқытудың жүйелілік принципі.
   
3. 
   Оқытудың материялды дұрыс орналастыру принципі.
   
4. 
   Оқытудың алдын ала болжау принципі.
   
5. 
   Оқытудың саналылқ принципі.
   
6. 
   Оқытудың берік тиянақт ы болу принципі.
   
7. 
   Оқытудың теория және практика , өмірмен байланыстыру принципі.
   
8. 
   Оқытудың көрнекілік принципі.
   
9. 
   Орта мектепте қазақ тілін оқыту программасының принциптері
   
10. 
    Қазақ тілін оқытумен байланысты принциптер.
    
11. 
    Оқытудың саналық пен белсенділік принципі
    

түрлері

3.Теорияны практикамен байланыстыру принципі

4.Түсінуге жеңіл қолайлылық принципі дегенді де өз сөзіңізбен түсіндіріңіз де, мысалдар келтіріп дәлелдеңіз (жазбаша).
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Қазақ тілі әдістемесіндегі саналылық және белсенділік принциптеріне деген өз түсінігіңіз.

2.Бағдарлама мен оқулықтарда саналылық мен белсенділік принципінің жүзеге асырылуы

3.Оқыту тәрбие принципіне мысал келтіріңіз

4.Дидактикалық принциптердің әр қайсысының мазмұнын ескеріп жазбаша жазыңыз.

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2. Озат және алдыңғы қатарлы мұғалімдер тәжірибесінің зерттеу маңызы.

Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылым ретіндедамуының басты шарты әдістемелік зерттеулерді әрі қарайдамыту, жетілдіру,эксперименттік тәжірибелер жасу, мектеп тәжірибесінзерттеу, оғанжаңа фактілерді қосу,әдістеме ғылымындағы жаңалытар, жетістіктерінпайдалану, психологиялық әдістерге де көңіл бөлу.

Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылымизерттеу әдістері мынылыр: әдістемелік әдебиеттерді талдау және зерттеу әдісі, озат тәжірибені зерттеу әдісі, оқу процесін бақылау әдісі, әңгімелесу әдісі, анкета бойынша сұрап-білу әдісі, эксперимент әдісі.

1. Әдістемелік әдебиеттерді талдау және зерттеу әдісі- мұғалімдердің күнделікті жұмыстарымен тығыз байланысты негізгі мәселелердің бірі. Мұғалімнің қазіргі әдістемеде болып жатқан өзгерістерді, жаңалықтарды, психология, педагогика ғылымдарындағы жаңа ізденістер мен әдістеменің өткендегі мұраларын салыстырып пайдалану қажет, онсыз оқу-тәрбиеісінойдағыдай жүргізу мүмкін емес.

Қазақ тілін оқытуәдстемесі жүйелі зерттелген десек те, бұл мәселе 1940 жылданбастап қолға алынғанын айту қажет. Мысалы, жеке мақалалр жазылып, әдістеменің кейбір салары, атапайтқанда , фонетиканы,морфологияныоқыт,тіл дамыту жұмыстары, факультативтік сабақтар оқыту, техникалық құралдарды пайдалану, сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру, орфографияны оқыту, пунктуация мәселелері жөнінде ғылыми әрі практикалық жағынан көптеген еңбектер жарықкөрді.

2. Алдынғы қатарлыозат тәжірибені эерттеу әдісі- бұл әдіс те әдістемені толықтырудың бір түрі,өйткені тәжірибелі бір мұғалімнің немесе бірнеше мұғалімнің шығармашылығына талдау жасауға болады.Атап айтқанда,тәжірибелі мұғалімнің жұмыс жоспарын,дидактикалық немесе әдістемелік нұсқауларды,кесте,сабақ көрнекіліктерін пайдаланудағы іс – тәжірибелерімен танысу,олармен тәжірибе алмасу қажет,сондай – ақ алдынғы қатарлы озат тәжірибені зерттеу жұмысында дұрыс тұжырымдар,қортындыылар жасауға,жаңа пікірлер ұсынуға мүмкіндік жасайды.

3 Оқу процесін бақылау әдісі – бұл да әдістемеде шешуші ролі атқарады.Бұл әдіс арқылы мұғалімнің бүкіл сабағы жүйесінде қолданылатын амал – тәсілдерінің дұрыс – бұрыстығы,оқушыларға ұсынылған жаттығулар мен граматикалық тақырыптарға байланысты берілген мысалдардың оқушының жас ерекшелігіне лайықтылығы,дұрыстығы,егер дұрыс болмаса, оны қалай түзету қажеттігін білуге пайдасы бар.

Сабақ процесін жүйелі,

Белгілі мақсатпен бақылау,байқау белгілі бір граматикалық проблеманы дұрыс,жан – жақты,ғылыми талдау жасауға көмектеседі.Мысалы,зат есімді оқытуға байланысты қандай жұмыстар істелді,нендей ғылыми тұжырым жасалды деген мәселені жан – жақты қарастыруға мүмкіндік болады.

4 Әңгімелесу әдісі арқылы мұғалім оқушының білімін бақылай отырып,жеке оқушымен де,топ оқушымен де,әңгімелесу арқылы да сабаққа қорытынды жасай алады.

Орта мектепте бұл әдістің тиімділігі оқушының қазақ тілінен алған білімі мен іскерлік дағдыларын тексеріп,қандай қателер жіберілгенін анықтап,онымен жұмыс істеудің жолдарын белгілейді.

5 Анкета бойынша сұрап білу әдісі бойынша бүкіл сынып немесе бірнеше сынып оқушыларының білім сапасын тексеруге болады.Ғылыми зерттеу жұмысында анкета әдісі арқылы әдістемеде ұсынылған кейбір әдіс тәсілдерінің тиімді деген жақтарының дұрыс – бұрыстығын текс,еруге мүмкіндік болады.

6 Эксперимент әдіс - әдістемеде мектеп тәжірибесіне байқау жасап,белгілі бір ұсынылған әдістің тиімділігіне әбден көз жеткізу мақсатында,соны тексеру үшін пайдалы.

Қазақ тілі сабақтарында эксперемент жұмысы сабақта қолданылған әдістердің тиімділігін байқау үшін қолданылады.Бұндай мақсатта эксперемент қатар сыныптарда жүргізіледі эксперемент және бақылау жасау сыныптарындағы нәтижелер салыстырылады,оның пайдалылығы жөнінде ұсыныстар жасалады.Ол әдістің тиімділігі дәлелденеді.

Қазақ тілін оқыту әдістемесін ғылыми зерттеу әдістері жеке дара пайдаланылмайды.Олар бір – бірімен байланысты қатарласа жүргізіледі.
4.Бақылау сұрақтары

1. 
   Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми зерттеу әдістерінің түрлері қандай?
   
2. 
   Мысал келтіріңіз.
   

4.Оның қандай әсері бар?

5.Сұрақ қою мен тапсырма беруге қойылатын қандай талаптар бар?

6.Үй тапсырмалары, оның түрлері.

7.Оларды сұрыптау және даралау жолдары қалай жүргізіледі?

8.Мұғалімнің сабаққа дайындығы, оның негізгі кезеңдері.

2.Оларға мысалдар келтіріңіз.

3. Өткен материалдың меңгерілуін тексеру.

4.Бақылау сабағының құрлысын беріңіз.

5.Оқушылардың білімдерін есепке алу жолдарын схемаға түсіріп әңгімелеңіз (жазбаша)

6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Озат және алдыңғы қатарлы мұғалімдер тәжірибесінзертеудің маңызы

2.Өзің білетін тәжірибелі мұғалімнің іс-тәжірибесіне талдау жасаңыз

3.Оқыту процесін тексеретін жолдар.

4.Мысал келтіре отырып тексеріңіз (жазбаша)

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 8 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Оқыту әдістерінің әртүрлі топтастырылуы
2.Сабақтың жоспары:
1. Баяндау, әңгіме, жаттығу, талдау т.б. әдістерін оқыту.

2. Баяндау әдісін сабақ барысының кезеңіне келтіру қажеттігі әрі тиімділігі.

2.Ойлау тәсілдері.

3.Дидактикадағы және жеке әдістемедегі әдістер жүйесін қалай ажыратар едіңіз?

4.Баяндау, әңгіме , жаттығу, талдау т.б. әдістер оқыту әдістерінің топталуының қай түріне жатады?

5.Оқыту әдістерінің топтастырлыуы.

5.Студенттің үй тапсырмасы
1.Баяндау әдісінің сабақ барысының кезеңіне келтіру қажеттігін әрі тиімділігін анықтаңыз.

2.Сол сияқты әңгіме, жаттығу, талдау әістерінде олардың сабақ барысындағы орныны анықтап әрі тиімділігін дәлелдеңіз (жазбаша)

2.Оқушылары ойландыратын тәсілдер мен әдістер жүйесінің аражігін анықтап мысалдармен көрсетіңіз. (жазбаша)

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 9 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Оқыту әдістерінің топтастырылуының жалғасы.
2.Сабақтың жоспары:
1. Түсіндірме, репродукциялық, ішінара іздендіру, шығармашылық, ізденіс әдістерін топтау.

2. Әдістердің әр қайсысының сабақ барысындағы орны мен тиімділігі

2.Ойлау тәсілдері.

3.Дидактикадағы және жеке әдістемедегі әдістер жүйесін қалай ажыратар едіңіз?

4.Баяндау, әңгіме , жаттығу, талдау т.б. әдістер оқыту әдістерінің топталуының қай түріне жатады?

5.Оқыту әдістерінің топтастырлуы.

6. Түсіндірме, репродукциялық, ішінара іздендіру, шығармашылық, ізденіс әдістерінің топтаудың түріне жатады?

8. Түсіндірме, репродукциялық, ішінара іздендіру, шығармашылық, ізденіс әдістерін топтау.

9. Әдістердің әр қайсысының сабақ барысындағы орны мен тиімділігі

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2. Практикалық және көрнекілік әдістердің сабақ барысындағы орны мен тиімділігі.

2.Ойлау тәсілдері.

3.Дидактикадағы және жеке әдістемедегі әдістер жүйесін қалай ажыратар едіңіз?

4.Баяндау, әңгіме , жаттығу, талдау т.б. әдістер оқыту әдістерінің топталуының қай түріне жатады?

5.Оқыту әдістерінің топтастырлуы.

6. Түсіндірме, репродукциялық, ішінара іздендіру, шығармашылық, ізденіс әдістерінің топтаудың түріне жатады?

8. Түсіндірме, репродукциялық, ішінара іздендіру, шығармашылық, ізденіс әдістерін топтау.

9. Әдістердің әр қайсысының сабақ барысындағы орны мен тиімділігі

10. Сөздік, практикалық және көрнекілік әдістерін топтастыру.

11. Практикалық және көрнекілік әдістердің сабақ барысындағы орны мен тиімділігі.

2.Оқыту әдістерінің топтастырылуы

3.Біріккен сабақтың барысын жасау, онағы мазмұнынан оқыту әдістерінің әрқайсысын тауып дәлелдеңіз (жабаша)
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Сөздік, практикалық, көрнекілік әдістерді сабақ барысындағы орындарын анықтаңыз.

2. Сөздік, практикалық, көрнекілік әдістерді сабақ барысындағы тиімділін анықтаңыз (жазбаша)

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2. Сабақ барысындағы оқыту әдістері мен тәсілдерінің ара жігі.

2.Ойлау тәсілдері.

3.Дидактикадағы және жеке әдістемедегі әдістер жүйесін қалай ажыратар едіңіз?

4.Баяндау, әңгіме , жаттығу, талдау т.б. әдістер оқыту әдістерінің топталуының қай түріне жатады?

5.Оқыту әдістерінің топтастырлуы.

6. Түсіндірме, репродукциялық, ішінара іздендіру, шығармашылық, ізденіс әдістерінің топтаудың түріне жатады?

8. Түсіндірме, репродукциялық, ішінара іздендіру, шығармашылық, ізденіс әдістерін топтау.

9. Әдістердің әр қайсысының сабақ барысындағы орны мен тиімділігі

10. Сөздік, практикалық және көрнекілік әдістерін топтастыру.

11. Практикалық және көрнекілік әдістердің сабақ барысындағы орны мен тиімділігі.

12.Оқытудың проблемалық түрі топтаудың қай түріне жатады?


5.Студенттің үй тапсырмасы
1.Оқытудың проблемалық түрін топтау

2.Оқылатын материалардың мазмұнының ерекшелігіне, оқушылардың оны қабылдауы мен меңгеру даярлығының дәрежесіне қарай әдістер мен тәсілер.

3.Оқытудың әдістері
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Қазақ тілі теориясы бойынша проблемалық әдістер арқылы сұрақтар қою жолы іздестіру.

2.Сабақ барысында оқыту әдістері мен тәсілдердің ара жігін ажыратыңыз (жазбаша)

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2. Қазіргі қолданып жүрген қазақ тілі бағдарламасының ерекшеліктері.

Бағдарлама қазақ тілі курсының мазмұны және көлемін анықтап қана қоймай, онда сол курс материалдарының орналасу тәртібі, орны, әрбір бөлңмнің бір-бірімен байланысы, тнориялық материалдың, сондай-ақтілдік, орфографиялық, пунктуациялық дағдылырдың жүйесіменбіртіндеп берілуін анықтайды. Осымен бірге бағдарлама әр сыныпта өтілетін оқу материалының жылдық көлемін белгілейді.

Қазақ тілінің бағдарламасы ғылыми принцип негізінде құрастырылады. Онда қамтылатын материалдар теориялық әрі практикалық жағынан ғылыми тұрғыдан тексеріледі. Материалды іріктегенде әр сыныптағы оқушылырдың жас ерекшеліктері мен материалдың білімдік және тәрбиелік жағы ескеріледі.

Бағдарлама түсінік хат пен курстың мазмұнынан құралады. Бағдарламаның түсінік хатында қазақ тілі курсының негізгі мақсаты мен міндеті ашып, көрсетіледі, қазақ тілі курсының әр бөлімінің мазмұны мен құрлысы бір – бірімен байланыса анықталып, нақтыланады, Сондай-ақ бағдарламаның түсінік хатында сыныпта және сыныптан тыс жүргізілетін сабақ материалдарының байланысы да қарастырылады.

Түсінік хат арқылы мұғалім қазақ тілі курсының негізгі материалдары мен жалпы құрлысын меңгеріп, қалай жұмыс істеу керектігіне нұсқау алып отырады.

Оқулық-білім алу құралы. Оның ең басты міндеті- Оқушылардың білімін жетілдіру.

Оқулық оқу жоспары мен бағдарламаға сәйкес жасалады. Оқулықта бағдарламада көрсетілетін материалдың желісі бойынша оқушыларға берілетін білім мен дағды берудің жүйесі толық және кең баяндалады.Ол-ана тілімен оқушылардың білімін толықтыратын, өз беттерімен үй тапсырмасын орындағанда жетекші рөл атқаратын негізгі құрал.

Оқулықтың әдістемелік жағынын дұрыс жазылуына да үлкен жауапкершілік жүктеледі. Өйткенгі оқулықта берілетін ережелер мен жаттығуларға тиісті тапсырмаларды белгілі-бір жүйемен беруді әр ереже оқушыға түсінікті болуын сондықтан материалдар таруларға бөлініп берілуінің тару материалының қысқа әрә тұжырымды болуын, сондай-ақ оқулықтағы берілетін мәтіндер, жаттығулар,мысалдар, грамматикалық тақырыптарға сай берілуін талап етіледі.

Оқулықтағы басты көңіл бөлетін мәселе-тіл дамытумен байланыстырып сөйлеуге арнайы мәтәндер беріліп, олардың үйретілітін грамматикалық тақырыптармен байланысы ескерілуі керек.

Оқулықтарда оқушының ой-өрісі, жас ерекшелігіне қарай қазіргі дидактиканың басты принципі—дамыта оқу принципі ескеріледі. Оқулыққа енген жаттығу материалдары оқушылардың жалпы ой-өрісін,білімін дүниеше көзқарасын қалыптастыру, пән аралық байланыс, оқушылардың білім дағдыларын жетілдіру мақсатын көздейді.

Оқу-әдістемелік кешен және оның құрлымы

Қазақ тілі оқулықтарына әдістемелік нұсқаулар 1969 жылдан бастап жазыла бастады. Әдістемелік нұсқау әр сыныпта өтілетін қазақ тілі материалдарының, атап айтқанда, әрбір грамматикалық тақырыптың мазмұны мен оқыту ерекшелігіне терең талдау жасалып, оның ғылыми негізі мен тәрбиелік жағына баса назар аударылады. Әдістемелік нұсқау оқулықтағы әрбір тақырыпты оқытудың мазмұнын толық аша отырып, соған байланысты қосымша материалдар, жаттығулар, кесте, схема т.б. мәселелерге баса назар аудара отырып, мұғалімдерге шығармашылық жұмыс істеуге бағыт беріп отырады.

1. 
   Қазақ тілі бағдарламасын қалай жасаймыз?
   
2. 
   Бағдарлама жасауда негізгі мақсат?
   
3. 
   Бағдарламаның негізгі принциптері?
   
4. 
   Бағдарламаның мектепте оқу пәнінің мазмұнын нақты көрсететін құрал екекнін қалай дәлелдер едіңіз?
   
5. 
   Қазіргі қолданылып жүрген қазақ тілі бағадраламасының ерекшеліктері қандай?
   
6. 
   Қазақ тілін оқуытуда үйренетін іскерлік пен дағданың түрлері қанай?
   

1. 
   Қазақ тілі бағдарламасының жүйелілігі.
   
2. 
   Қазақ тілі бағдарламасының өзіндік ерекшеліктері.
   
3. 
   Оқулық неге сүйеніп жасалады.
   
4. 
   Бағдарламаның негізгі бөлімерін, құрлымын, принциптерін, сабақтасытығы мен жүйелілігін анықтап талдаңыз.
   

1. 
   Қазақ тілі бағдарламасының жасалуы
   
2. 
   Бағдарлама жасаудағы негізгі мақсат
   
3. 
   Бағдарламаның негізгі принциптері
   
4. 
   Белгілі бір сыныпқа берілген материалдарды анықтап дәлеледеңіз (жазбаша)
   

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№13 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Қазақ тілін оқыту құралдары.
2.Сабақтың жоспары:
1. Қазақ тілі бойынша оқу кешені оның негізгі құралдары.

2. Бағдарлама мен оқулықтың өзара байланысы.

Мектепте қазақ тілін оқытуға байланысты мынандай көрнекі құралдардың түрлері пайдаланылады.

1. 
   Затты табиғи түрде көрсету.
   
2. 
   Грамматикалық көрнекіліктер.
   
3. 
   Бейнелеу көрнекіліктері.
   
4. 
   Иллюстрация жасау.
   
5. 
   Фотоларды көрсету.
   

Сыныптан тыс жұмыстарда да көрнекі құралдарды пайдалану оқушының ана тіліне деген құрметін, оған деген сүйіспеншілігін артырады. Көрнекілік оқушының танымдық қабілетін жетілдіріп өздігінен жұмыс істеуге бағыт береді. Қазақ тілі сабақтарында көрнекі құралды пайдалану грамматикалық ұғымдарды және ережелерді түсінуге көмектесіп, екіншіден оқушының пікір алмасуына да мүмкіндік туғызады. Көрнекі құрал мұғалімнің өткен сабақта материялды қайталау, жаңа сабақты түсіндіру, бекіту мақсатында да қолданылуы мүмкін. Сондықтан да көрнекілікті белгілі-бір мақсат қоя отырып пайдалану қажет. Қазақ тілі сабағында жиі қолданылатын көрнекіліктің бірітаблица болып табылады.Таблицалар бұрын таныс емес грамматикалық материялды нақты түсіндіруге, сөйлем құрылысын меңгеруге өте қолайлы болып келеді.

Қазақ тіліндегі таблицалар мазмұнына қарай лексикалық, морфологиялық, фонетикалық, орфографиялық, синтаксистік, пунктуациялық болып бөлінеді. Ал қолданылуы жағынан саплыстырмалы яғни сөзді көрсету, анықтау түрінде болып бөлінеді. Лексикалық таблицалар сөздердің мағынасын түсіндіруге, оқушының сөздік қорын дамытуға ауызша және жазбаша түрде жаттығу жұмыстарын орындату үшін қолданылады. Сондай-ақ олар мазмұны жағынан әртүрлі болып келеді. Мысалы, сөз және оның мағынасы, сөздің тура және ауыспалы мағынасы, амонимдер, антонимдер, синонимдер, қазақ тілінің сөз байлығы басқа тілден енген сөздер, көнерген сөздер және марал-мәтелдерге арналған мұғалімдермен әдіскерлердің жасаған таблицалары бар. Осындай мақсатта жасалған таблицалар оқушының сөздік қорын моайтумен бірге грамматикадан, орфоэпиядан, орфографиядан тіл дамыту жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.Фонетикалық және орфографиялық таблицалар жазылуы мен айтылуы қиын сөздерді меңгерту үшін қолданылады. Әсіресе фонетика тарауын өткенде дыбыстар жүйесін сапалы меңгерту көптеген ұйымдастыру және шығармашылық жұмыстарды қажет етюді. Мысалы фонетиканы оқытуға жасалған мына таблицаны қарап көрейік:

Қ/с	Ұяң дыбыстар	Ұяң дыбыстармен келген сөздер	Ұяң дыбыстармен келген сөйлемдер
1 2 3 4 5 6	Б в г д ж з	Бақыт велосипед гүл домбыра жеңіс	Бақытты болу әр адамның тағдырына жазылмаған. Әр қазақ үйінің төрінен домбра табылуы қажет. Биыл жеңістің алпыс жылдығы тойланды.

Бұл таблицадағы материялдар бойынша ұяң дауыссыз дыбыстың заңдылықтарын, ерекшеліктерін, қатаң, үнді дауыссыз дыбыстарға қарағанда өзгеше болатынын салыстырып байқайды. Ал грамматикалық таблицалар меңгеруі қиын сөздерді түсіндіру мақсатында пайдаланылады. Мысалы, зат есім, сан есім, етістік, жұрнақ, жалғау категорияларын, сондай құрмалас сөйлемнің васалу жолдарын меңгеруге орай жасалған таблицаларды қолдану сабақта тиімді нәтиже береді. Мысалы, таблицаның мынандай түрлерін пайдалануға болады.

Сөз тудырушы. Сөз түрлендіруші.

Тәуелдік Септік

Бұл таблицада ең негізгі мәселе дараланып берілген, яғни жұрнақ жалғанғанда өзгеріс қандай немесе жалғау жалғанғанда қандай өзгеріс барын оұушылар саналы түрде түсіне алады.

Қазақ тілі сабақтарында құрылымдық схема таблицалар кездеседі. Бұл таблицаны жасаушылардың бірі әдіскер Ш.Әуелбеков болған. Мысалы:
Үтір қойылатын сөйлемдер құрылымы

Бірыңғай бастауыш: Бірыңғай баяндауыш:

Талап, ұғым махаббаттан шығады.(Абай) Аспан айқын, анық. (Ғ.Мүс.)
Міне мұндай құрылымдық схема таблица арқылы оқушыларға қазақ тілінен синтаксистік құрылымдарды таныту арқылы пунктуациялық білім негіздерін жан-жақты меңгертуге болады.

4.Бақылау сұрақтары
1.Қазақ тілін оқыту құралдары

2.Қазақ тілі бойынша оқу кешені оның негізгі құралдары

3.Оқулық.Оның оқыту ісіндегі басты құрал екеніні қалай дәлелдейсіз?

4.Дидактикалық басқа құралдардың ішінде оқудықтың алатын орны қандай?

5.Оқулық теориясы, құрылу принциптері, қазақ тілі оқулығы қандай талаптар негізінде жазылуы тиіс?

6.Теориялық материалдардың берілуі, жаттығулар жүйесі, оқу материалдары, қандай әдәстер мен жолдар арқылы беріледі?

(мазмұны мен құрлысына оқушының жас ерекшелігіне, оқулықтағы көрнекіліктер мен пәнаралық байланыстың қандай, қалай берілгендігіне көңіл аударыңыз)

2.Оқулық пен оқу құралдарын пайдаланудың методы

3.Оқулық пен оқу құралдарын пайдаланудың жолдары

4.Қазақ тілінің орталау және орта мектептерге арналған(1936ж.) бағдарлама жобасына сипаттама беріңіз

5.Мектеп оқулықтарына қойылатын талаптар туралы айтыңыз және оны белгілі бір класқа арналған оқулық негізде дәлелдеңіз.

6. 
   Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
   

1.Бағарлама мен оқулықтың өзара байланысын анықтаңыз (жазбаша)

2.Оқулық неге сүйеніп жасалады.

3.Бағдарламаның негізгі бөлімерін, құрлымын, принциптерін, сабақтасытығы мен жүйелілігін анықтап талдаңыз.

4.Әр сыныпқа арналған қазақ тілінің оқу-әдістемелік құралдар комплектісі неден ұрады? (бір класс бойынша сипаттама беріңіз).

5.Оқулықтағы теориялық және практикалық материаларды орналастыру принциптері қандай болуы керек?

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№14 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Қазақ тілі бойынша көрнекілік құралдар.
2.Сабақтың жоспары:
1. Қазақ тілі сабақтарында пайдаланылатын көрнекіліктердің әдістемелік тиімділігі.
3.Теориялық мәліметтер:
---------------------
4.Бақылау сұрақтары
1.Қазақ тілі сабағында қандай көрнекіліктер қолдануға болады?

2.Көрнекі құралдың түрлері

3.Қазақ тілі сабағында пайдаланылытын көрнекіліктердің әдістемелік жағынан қандай тиімділігі бар?

4.Қазақ тілі сабақтарында қолданылатын көрнекіліктердің оқушыларға берер әсері қандай?

5.Қазақ тілінде көбірек қолданылып жүрген көрнекі құралдардың түрлері

6.Көрнекі құралдың метоикалық, педагогикалық тұрғыдан дұрыс жасалу үшін

оған қойлатын талаптар

7.Қазақ тілін оқытуда қолданылатын көрнекі құралдардың ғылыми-практикалық маңызы

8.Көрнекі құралдардың шартты белгілері

9.Грамматикалық көрнекілік дегенге не жатады?

10. Грамматикалық көрнекілік қазақ тілі сабағында қолданылатын түрлері қандай?
5.Студенттің үй тапсырмасы
1.Фонетика, лексикаға байланысты көрнекі құралдың үлгісін

жасап көрсетіңіз

2.Синтаксис, морфологияға байланысты көрнекі құралдың

үлгісін жасап көрсетіңіз

3.Қазақ тілі сабағында графикалық көрнекілікі қолданылу

4. Грамматикалық кесте

5. Грамматикалық кестенің жасалуының негізгі принципетрі

6.Грамматикалық кесте үрлері, әрқайсысына қысқаша сипаттам беріңіз, үлгісін жасаңыз.

2. Грамматикалық схема, оның жасалу принциптері неге негізделеді. Схема түрлері қандай болады, оның үлгілерін жасап, қысқаша сипаттама беріңіз

3.Қазақ мектептерінегі қазақ тілі сабағын оқыту үшін қолданылатын техникалық құралдар тақырыбына арнаған әдістемелік әдебиеттің аннотацияланған тізімін жасаңыз.

4.Экран арқылы көрсетілетін техникалық көрнекі құралдардың ішінен қазақ тілі сабақтарында пайдаланылатын түрлері

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 15 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Көрнекілік құралдардың түрлеріне қойылатын сұрақтардың жалғасы.
2.Сабақтың жоспары:
1. Техникалы құралдарды пайдаланудың педагогикалық тиімділігі.

2. Техникалық құралдарды пайдаланудың жолдары.

2.Көрнекіліктің түрлері

3.Қазақ тілі сабағында пайдаланылытын көрнекіліктердің әдістемелік жағынан қандай тиімділігі бар?

4.Қазақ тілі сабақтарында қолданылатын көрнекіліктердің оқушыларға берер әсері қандай?

5.Техникалық құраларды пайдаланудың қандай пеагогикалық тиімділігі бар?

6.Техникалық құралдардың қандай түрлері бар?

7.Көрнекілік ретінде сынып тақтасының қандай рөлі бар?

8.Сабақ көрнекілігінің пайдалануға қандай әдістемелік талаптар қойылады?

9.Қазақ тілін оқытуда қолданылатын көрнекі құралдардың ғылыми-практикалық маңызы

10. Көрнекі құралдың метоикалық, педагогикалық тұрғыдан дұрыс жасалу үшін

оған қойлатын талаптар

5.Студенттің үй тапсырмасы
1.Морфология, пунктуацияға байланысты көрнекі құралдардың үлгісін жасап көрсетіңіз.

2.Қазақ тілі оқулықтарындағы (7-9 сыныптар) берілген көрнекіліктерге әдістемелік жағынан талдау жасаңыз

3.Грамматикалық кесте

4.Грамматикалық көрнекіліктің қазақ тілі сабағында қолданылуы

5. «Қазақ тілін оқытудағы көрнекілік пен техникалық құралдардың рөлі» атты реферат немесе баяндама жасаңыз.

6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Техникалық құралдың бір түрін сабаққа пайдаланудың жолын

көрсетіңіз (жазбаша).

2.Грамматикалық көрнекілікті қолданылудағы мақсат

3.Грамматикалық схема оның жасалу негіздері

4.Дыбыстық –крадық техникалық құралдар

5. Грамматикалық көрнекіліктің қазақ тілі сабағында қолданылуы

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2. Кабинетте болатын жабдықтар түрлерінің жүйелілігі.

---------------------------

2.Қазақ тілі кабинетінің маңызы, мәні

3.Кабинетте болатын жабдықтардың түрлері қандай?

4.Кабинетте болатын жабдықтарды қалай жүйелеуге болады?

5.Пән мұғалімдерінің оқу кабинетін жабдықтау ісіне басшылығы дегенді қалай түсінесіз?

6.Қазақ тілі оқу кабинетін ұйымдастырудағы негізгі мақсат қандай? Және одан туындайтын міндеттерді анықтаңыз.

2.Ондағы болатын жабдықтарды анықтау.

3.Жабдықтар жүйесін схемаға түсіру

4.Қазақ тілі пәнініңғ оқу кабинетін ұйымдастырудағы негзгі мақсат қандай екенін түсіндіріңіз.

5.Қазақ тілі кабинетінің негізгі жабдықтары, оның орналасуы және пайдалану

тәртібі жайлы айтыңыз

6. «Қала және ауыл-село жайындағы қазақ тілі кабинеті» деген тақырыпқа реферат айындаңыз.
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Мектеп практикасындағы болғандығы қазақ тілі кабинетініңбезендірілуін талдап, өзіндік қорытынды беріп, толықтыру (жабаша).

2.Қазақ тілі кабинетінде өткзілетін жұмыстың түрлері мен формалары туралы айтыңыз.

3.Қазақ тілі кабинетін материалдық-техникалық жабдықпен қамтамасыз ету мәселесінің нарықтық экономика жағдайындағы орындалуы неге байлансыты екенін түсіндіріңіз.

4.Қазақ тілінің оқу кабинеті жұмыс үстінде тақырыбына педагогикалық практикадан мысал кетіріңіз.

5. «Оқу кабинеті – білім қазынасы» деген нақылдың мазмұныны ашыңыз

7. Әдебиеттер тізімі
Негізгі:

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2. Сабақ – оқу жұмысын ұйымдастырудың негізгі түрлері.

2.Сабақ – оқу жұмысын ұйымдастырудың негізіг түрі екеніні қалай түсіндірер едіңіз?

3.Қазақ тілі сабақтарына қойылатын негізгі талаптар қандай?

4.Материалды меңгеру кезеңдеріне , міндеттеріне, мазмұн мен мақсаттарына қарай қазақ тілі сабағының қазақ тілі сабағының негізгі түрі қандай?

5. Әр сабақ түрлерінің мазмұнын қаай ашар едіңіз?

6.Қалапты сабақтың мәні, маңызы, тиімділігін немен, қалай дәлелдей едіңіз?

7.Қалыпсыз сабақтың мәні, маңызы,тиімсіз, тиімділігін немен, қалай ашар едіңіз?

8.Мысалармен дәлелдеу.

2.Алынған тақырыптың мазмұнына жасалған көрнекілік түрлерін қолданудың жолын көрсетіңіз (жазбаша)

3.Жаңа материалды өту сабағының құрлысын беріңіз

4.Өткен материалды бекіту сабағының құрлысын жасаңыз (жазбаша)

2.Аралас сабқатың жоспарын құрыңыз (жазбаша)

3.Оқу жұмыстарын ұйымдатырудың түрлері

4.Оқу жұмыстарын ұйымдастырудың маңызы

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

1. Қазақ тілі сабағын ұйымдасмтыру түрлері.

2. Жаппай ұйымдастыру, топтап, жеке оқушылармен жұмыс ұйымдастырудың мазмұны
3.Теориялық мәліметтер:
---
4.Бақылау сұрақтары
1. Сабақ түрлері

2.Сабақ – оқу жұмысын ұйымдастырудың негізіг түрі екеніні қалай түсіндірер едіңіз?

3.Қазақ тілі сабақтарына қойылатын негізгі талаптар қандай?

4.Материалды меңгеру кезеңдеріне , міндеттеріне, мазмұн мен мақсаттарына қарай қазақ тілі сабағының қазақ тілі сабағының негізгі түрі қандай?

5. Әр сабақ түрлерінің мазмұнын қаай ашар едіңіз?

6.Қалапты сабақтың мәні, маңызы, тиімділігін немен, қалай дәлелдей едіңіз?

7.Қалыпсыз сабақтың мәні, маңызы,тиімсіз, тиімділігін немен, қалай ашар едіңіз?

8.Мысалармен дәлелдеу.

9. Қазақ тілі сабағын ұйымдастыру тоүрлері дегенге нелер жатады?

10.Жаппай ұйымдастыру, топтап ұйымдастыру, жеке оқушылармен жұмыс ұйымдастыру дегенді қалай түсінесіз?

11. Әр қайсысының мазмұныны ашу.

5.Студенттің үй тапсырмасы
1.Өткен материалдың меңгеілуін тексеру сабағының жоспарын құрыңыз.
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Қалыпсыз сабақтың жосарын құрыңызда, қалыпты сабақтан айырмашылығы мен ерекшелігін анықтаңыз, өзіндік қорытына беріңіз.
7. Әдебиеттер тізімі
Негізгі:

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2. Сұрақ қою мен тапсырма берудің талаптары

----------------

2.Сұрақ қою мен тапсыма беруге қойылатын қандай таоапар бар?

3. Сұраулардың міндеттері мен қызметі.

4. Сұрақ қою мен тапсырма берудің талаптары

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 20 Сабақ

2. Практикадағы бағалау түрлерінің маңыздылығы.

1. 
   Үй тапсырмасы қандай жолдармен сұралады?
   
2. 
   Оқушылардың білімерін есепке алу тәсілдері қандай?
   
3. 
   Бағалау жолдары
   
4. 
   
   

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 21 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Мұғалімнің сабаққа дайындалуы.
2.Сабақтың жоспары:
1. Мұғалімнің сабаққа дайындалу жолы қанай?

2.Мұғалім өз білімін қалай қаруландырады?

3.Сабаққа материалдарда қалай, қайдан жинақтайды?

4.Мұғалімнің дайынығына нелер жатады?

1.Жаңа сабақты түсіндіру

2.Бекіту

3.Жаттығу

4.Қайталау

5.Тексеру

6. Бақылау

7.Пысықтау

8.Жинақтау

Сабақтың келесі бір түрі «қалыпты емес» сабақ. Оларға жататын түрлері интерграциялық, памаралық, топтап оқыту, жарыс сбағы, жарнама сабақ сияқты басқа да түрлері жатады.

Сабақтың бұл түрлері қалыпты сабақта жүргізілген негізігі тараулады меңгерген соң ғана, сол тараудағы тақырыптардың мазмұнын толықтыру, пысықтау мақсатында жүргізуге тиіс.

2.Сабақ жоспары мұғалімнің дайынығын жақсартып, сабақтың сапасын арттырады. Әдістемелік тұрғыдан дұрыс таралған сабақ жоспары- оқушыларға тиянақты білім, тұрақты тәрбие берудің құралы. Ол – тілден өтілетін тақырыптың мазмұынны көрсететін және оны жүйелі өткізудің ашық айнасы болып саналады.

Мұғалімнің сабақ ұйымастыруда алдына қойылатын негізгі мақсаттары оқушыларға өтілетін материалдарды түсіндіру, түсінгендерін бекітіп есіне қалдыру, алған білімдерін тексеріп, кемшілігін толықтырып отыру және ол туралы оқушылардың өздерін іздендіріп, практикалық тұрғыда қолана білуге үйрету.

Сабақ белгілі бір материалды өтуге және оның ғылыми мазмұны мен практикалық мақсаттарға арналады.

Мұғалімнің өтілетін жаңа тақырыпқа дайындығы.

Қазақ тілінене өтілетін жаңа сабақ жүйесі - сабақ процесінің ішіндегі ең күрделісі. Жаңа сабақта оқушыларға жаңа теориялық білім береді, мұны жаңа сабақ деп атайды.

Оқушыларға жаңа тақырыптың өзінік ерекшеліктерін танытуда бұл сабаққа қойылатын мына сияқты негізгі тақырыптарды ескерген жөн: Өтілетін тақырыптардың дәо, анық болуы; Түсідірілетін негізгі логикалық ойлардың толық болуы; жаңа тақырыптың көлемі таңдалып, өзідік белгілер сараланып көрсетілуі; жаңа білімге сай берілетін анықтамалар мен ережелердің дәл болуы, т.б.

Жаңа материалы түсіндіруде негізгі оьбектінің мынандай қасиетері жете танылады:

1.Тақырыптың аты танытылады, тақырыптың көлемі мен өтілу жүйесі сұрыпталады

2.Материалың өзінік белгілері мен алыстырылып тиісті тұжырымамалар жасалады. Оьектілерге сай анықтамалар мен ережелер айтылады және тақырыпқа сай лайықты дағдылар жүргізіледі.

Озат мұғалімдер тәжірибесінен жүргізілген әдістемелік эксперимент материалдарының нәтижесіне сүйене отырып, сабақтың мына сияқты құрылымын ұсынуға болады.

1.Өткенді еске түсіру (түрі). Сабақтың бұл түрі талдау арқылы жүзеге асырылады. Ол өткен материалдарды сұрау, қйталау, пысықтау және үй тапсырмасын тексеру сияқты сабақ элементтерін құрайды.

2.Жаңа материалды түсіндіру. Түрлі иллюстрациялар мен демонтрациялар негізнде оқылып, материалдың көлемі мен жүйесін, негзгі белгілерін, жасалу жолдарын, тақырыптың бөгде материалдарымен байлансын жүзеге асырады.

Қорытынды пікір ретінде оқытылып отырған материалдың өзіндік қасиеттерін ескере отырып, дәл анықтама мен ереже шығарылады.

3.Дағдыландыру жұмыстарын жүргізу. Тақырыпқа тиіті жаттығу жұмысарының бестен артық түрлері орындалады.

4.Үй тапсырмасын беру. Үй еңбегін қалай орындау жөінде әдістемелік бағыттама (үлгі) айтылады. Бұл сабақ орындалған жұмыстардың нәтижесімен өлшенеді.

2.Мұғалім өз білімін қалай қаруландырады?

3.Сабаққа материалдарда қалай, қайдан жинақтайды?

4.Мұғалімнің дайынығына нелер жатады?

2.Материалды іріктеу жолдарын көрсетіңіз

3.Дайындаған материаларыңыздан сабақ мазмұнынның құрлысын

құрыңыз (жазбаша).

2.Мұғалім өз білімін қаруландыруы

3.Сабаққа материалдарды жинақтауы

4.Мұғалімнің дайынығына жататыны

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 22 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Қазақ тілінен факультативтік сабақ ұйымдастыру.
2.Сабақтың жоспары:
1. Факультативтік сабақтардың мақсаттары мен міндеттері.

2. Факультативтік сабақтардың әдістемесі.

2. Факультативтік сабақтардың мақсаттары мен міндеттері қандай?

3. Факультативтік сабақтардың қандай әдістемесі бар?

4. Факультативтік сабақтың қандай түрлері бар?

2. Факультативтік сабақты жүргізу конспектіснің бір түрін жасаңыз (жазбаша).

3.Қазақ тілінен факультативі курс үшін таңдап алынатын тақырыптарға қойылатын талаптарды айтыңыз.

4.Оның білімілік, тәрбиелік маңызы қандай болуы керек?

5.Не себепті осындай тақрыптар алынған деп ойлайсыз?
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Фаультативке белгіленген материалды сағат мөлшеріне сай етіп, оқу жылы бойына өтетін күнтізбелік жоспар жасаңыз.

2.Қазақ тілінің факультатив сабағын ұйымдастыру әдістемесі, және негізгі принциптерін атаңыз.

3.Факультатив сабақтың пән ретінде өтілетін қазақ тілі сабағымен ұқсастық жақтары мен айырмашылығы

4.Қазақ тілінің факультативтік сабақтарына байланысты оқу бағдарламалары

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2. Үйірме жұмыстарының түрлері мен мазмұны.

2.Сыныптан тыс жұмыстың оқу жүйесінен алатын орны қандай?

3.Үйірме жұмысының мазмұны

4.Үйірме жұмысының түрлері қандай?

5.Үйірме жұмыстарын өткізудің жолы қалай ұйымдастылады?

6. «Сыныптан тыс істелінетін жұмыс – сабақтың жалғасы» дейтін қағиданы қалай түсінесіз?

7. Сыныптан тыс жұмыстың жолдары.

8 Қазақ тілі сабағы бойынша сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру.

9.Сыныптан тыс сабақтардың түрлері

10.Сынптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың әдістері

2.Қазақ тілін оқыут әдістемесі бойынша басылп шыққан оқу әдістемелік әдебиеттердің сыныптан тыс жұмыс жайлы жазылған материалдың библиографиялық көрсеткішін тізіңіз.

3.Сыныптан тыс жұмыстың түрлерін айтыңыз, өткізу формаларын анықтаңыз

4.Сыныптан тыс жұмысты ұйымастыру ісінде республикада қазіргі кезде жұмыс істеп жатқан мектеп түрлерінің ерекшеліктері қалай ескерлетіндігін түсіндіріңіз.

2 Қазақ тілі сабағы бойынша сыныптан тыс жұмыстан басқа да түрлерін оқушылар конференциясы қазақ тілі бойынша олимпиада, кеш, бәйгелер өткізу, лингвистикалық экспедиция, тақырыптық көрме ұйымдастыру, қабырға газетін шығару т.б. түрлерінің әр қайсысының мақсатын, маңызын ашып көрсету.

3.Қазақ тілінен сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстарды ұйымдастыру ісі жалпы дидактикалық және жеке әдістемелік принциптерге сүйеніп жүргізілетінін белгілі. Осы принциптерді атаңыз және сипаттаңыз.

4.Жалпы білім беретін мектептің бағытын, тереңдетіп оқыту ерекшеліктерін ескере отырып, қазақ тілінен өтілетін пән апталығының сценарийін жазыңыз, оны дәлелдеңіз.

Негізгі:

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

1.А. Байтұрсынов. Тіл тағылымы. А.,1992 ж.

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 24 Сабақ

1. Үйірме сабақтарының факультативтік сабақтарымен байланысы.

2. Қазақ тілі апталығының мақсаты мен маңызы.
3.Теориялық мәліметтер:
-----------------------
4.Бақылау сұрақтары
1.Үйірме сабақтарының факультативтік сабақтармен қандай байланыстылығы бар?

2.Қазақ тілі апталығының мақсаты мен маңызы қандай?

3. Қазақ тілі апталығы қалай ұйымдастырылады?

4.Мектепте қазақ тілі үйірмесін ұйымдастыру принциптері қандай?

5. Үйірменің мақсаты мен міндеті қадай?

6.Оқушыға шағын мақала жазғызып үйрету жұмысы қандай іс-шараарды қамтиды?

7.Қабырға газеті арқылы тіл дамыту, оқушымен жұмысты шығармашылық ұйымдыстыру дегенді қалай түсінесіз?

8.Пән апталығын өткізудің негзгі мақсаты қандай?

9.Пән апталығының міндеттері неде, нені мұрат етеді?

10.Пән апталығына мекептегі барлық сынып оқуышыларын қатытыру шаралары қандай?

11.Пән апталығының қорытындысы, нәтижесі қалай шығарылады?

5.Студенттің үй тапсырмасы
1.Қазақ тілі апталығының жоспарын құрыңыз

2.Апталықты жүргізу конспектісін жасаңыз (жазбаша)

3. Ү сынып оқушыларының бастауыш сыныпта меңгерген білім, дағды деңгейін тексеру, бекіту мақсатында «Дыбыс пен әріп» тақырыбына үйірмеде кеш өткізу жоспарын жасаңыз.

4.Пән мұғалімі ретінде қазақ тілі үйірмесінің оқу жылына арналған доспарының үлгісін жасаңыз, нені басщылыққа алғаныңызды түсіндіріңіз.

2.Қазақ халқының тіл туралы мақал-мәтелдерін айтыңыз.

3.Пән апталығын өткізу үшін жасалатын дайындық жұмысының жоспарын жасаңыз, ұйымдастыру жұмыстарының қанай түрлерінің қажет екенін анықтаңыз.

7. Әдебиеттер тізімі
Негізгі:

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 25 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Қазақ тілі сабағы бойынша экскурсия өткізу.
2.Сабақтың жоспары:
1. Экскурсия сабақтарының маңызы мен мақсаттары.

2. Экскурсия сабағын жүргізудің әдістері.

--------------------

1. 
   Экскурсия дегеніміз не?
   
2. 
   Экскурсияның мақсаты мен маңызы қандай?
   
3. 
   Экскурсияны жүргізу әдістемесі қандай?
   
4. 
   Экскурсияның қазақ тілі сабағымен қалай байланыстыруға болады?
   

1. 
   Экскурсия жүргізудің тақырыптарын белгілеу
   
2. 
   Экскурсия жүргізуді жоспарлау
   
3. 
   Жүргізу әдістемесі, оны қазақ тілі сабағымен қалай байланыстыруға болады?
   

1. 
   Экскурсия жүргізудің тақырыптарын белгілеу, жоспарлау.
   
2. 
   Экскурсия сабағын жүргізудің әдістерін конспектілеңіз
   
3. 
   Оның тіл дамыту жұмсымен байланыстылығын ашып, мысалдармен дәлелдеңіз (жазбаша)
   

Негізгі:

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

1.А. Байтұрсынов. Тіл тағылымы. А.,1992 ж.

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 26 Сабақ

2. Қазақ тілі сабағы бойынша сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру.

3.Сыныптан тыс сабақтардың түрлері

4.Сынптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың әдістері

5. Қандай сыныптан тыс жұмыстың түрлері бар?

6.Сыныптан тыс жұмыстың оқу жүйесінен алатын орны қандай?

7.Үйірме жұмысының мазмұны

8.Үйірме жұмысының түрлері қандай?

9.Үйірме жұмыстарын өткізудің жолы қалай ұйымдастылады?

10. «Сыныптан тыс істелінетін жұмыс – сабақтың жалғасы» дейтін қағиданы қалай түсінесіз?

2.Қазақ тілінен сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстарды ұйымдастыру ісі жалпы дидактикалық және жеке әдістемелік принциптерге сүйеніп жүргізілетінін белгілі. Осы принциптерді атаңыз және сипаттаңыз.

3. Үйірме жұмысының жоспарын жасаңыз, нақты тақырыптарын анықтаңыз.

4.Қазақ тілін оқыут әдістемесі бойынша басылп шыққан оқу әдістемелік әдебиеттердің сыныптан тыс жұмыс жайлы жазылған материалдың библиографиялық көрсеткішін тізіңіз.

2.Теориялық негіздерін ашып практикалық жұмысымен тапсырады.

3.Сыныптан тыс жұмыстың түрлерін айтыңыз, өткізу формаларын анықтаңыз

4. Сыныптан тыс жұсмыста дидактиканың оқушының жас ерекшелігін және жеке ерекшелігін ескерту принциптерін қалай іске асыруға болатынын түсіндіріңіз

Негізгі:

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

1.А. Байтұрсынов. Тіл тағылымы. А.,1992 ж.

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.
№ 27 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Қазақ тілі пәні бойынша жұмыстарды жоспарлау.
2.Сабақтың жоспары:
1. Жоспардың түрлерінің мәні.

2. Жылдық және календарлық жоспардың ерекшеліктері.

4.Бақылау сұрақтары

2.Жылдық және каленарлық жоспар дегеніміз не?

3.Оған нелер жатады?

4.Жоспар жасау үшін қандай құрал-жабдықтар қажет?

2.Сабақ жоспарының құрылысын беріңіз (жазбаша)

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2.Фонетикалық талдаулар.

Әрбір тілдің дыбыстық жүйесінің өзіндік сипатын,түрлі заңдылықтарын білудің маңызы зор. Тіліміздегі дыбыстарды,олардың жасалуын, қолданылуерекшелігін білмей әдеби тілдегісөздердің жазылл,айтылу заңдылығының игерумүмкін емес.

Мектеп оқушылыры 4-5 сыныпта фонетиканы оқу арқылы әдеби тілдің жазылу жәнеайтылу нормасын игереді. Дыбыс тілінің түрлі заңдылықтарын түсіне бастайды.

Адам баласы бірі мен бірі сөйлесу арқылы қатынас жасайды.Ал осы қатынас жасау, пікір алысусөйлеу арқылы іске асады. Буын жекедыбыстардан,сөзбуыннан, сөйлем сздерден құралады. Демек, сөздыбыстардантұрады екен, ол- тіл дыбыстары. Дыбыс- тілдің материалдық көрсеткіші.

Біріншісабақтан бастап-ақ фонетика гректің фоне деген сөзінен алынғандығы айтылады. Фонетика тілдыбыстарын зерттейтінілім екндігін мұғалім нақтымысалдармен көрнекі әдістер қолдану арқылы түсіндіреді. Оқушылар тіл дыбысының не екнін бірден түсіне қоймайды. Адам аузынаншыққан дыбыстарбарлығыбірдей тіл дыбысы бола алмайтындығын, мағыналы сөз жасай алатын дыбыстарғана тіл дыбыстарыны жататындығын мұғалім көрнекі әдістер арқылы үйретеді. Мысалы, жол, жел, жұл немесе тас, бас, жас сияқты сөздерді тақтаға жазып, әрбір сөздің құрамында бірнеше дыбыс бар екендігін, олар бір-біріне ұқсас емес екендігін айтып түсіндіреді.

Даусты және дауыссыз дыбыстар туралы айтқанда мұғалім ең алдымен, дыбыстау мүшелерімен қысқаша түсіндіріп, олардың дауысты және дауссыз дыбыс жасауда алуан түрлі қызмет атқаратындығын баса көрсетеді.

Дауысты және дауыссыз дыбыстарды оқушылыр әбден түсініп болғаннан соң, дыбыс пен әріп туралы мағлұмат беріледі.

Дыбыс пен әріпті үйреткенде, мұғалім оқушылардың бастауыш мектепте алған мәліметтерінің негізінде дыбысты айтуға және құлақпен естуге болады, ол көзге көрінбейді; ал әріпті жазуға, көруге болады деп, олардың арасындағы негізгі айырмашылықпен таныстырады.

Оқытушылар дыбыс пен әріптің айырмашылығын түсініп болғаннан соң, сол үйренггендерін бекіту үшін мынадай бірнеше жаттығу жұмыстарын орындату керек:

1. 
   Төмендегі сөйлемдердің ішінен дыбысы мен әрпінің саны бірдей сөздерді тауып , астын сыздыру.
   

2. 
   Төмендегі сөздерден әрпінен дыбысыкөп сөздерді тауып, астын сыз.
   

3. 
   Төмендегі сөздердің ішінен дыбысынан әрпі көп сөздерді тауып, астын сыздыру.
   

Мұғалім фонетикалықталдау жасатқанда, одан өтілген материалды қайталап жинақтау үшін, ол жөніндегі оқушылардың білімін тексеру үшін жәнематериалдарды білу жағынан кемшіліктері болса, соны толықтыру үшін ұйымдастырып отырады.

Фонетикалық талдау алдымен дыбыс түрлеріне қарай жүргізіледі.Фонетикалық талдау жасатқанда, оқыту шы қысқа сөйлемді тексткер алып, сол сөйлемдегі әр бір сөздің дыбыстарына қарай талдау жасатады. Сол сөйлемдегі сөздердің қаншадыбыстан құралғандығын және соның ішіндегі әрбір жеке дыбыстардың ерекшеліктерін оқушылардың өздеріне дәлелдетіп түсіндіреді.

Фонеттиканы оқытудамынадай талдау түрлері жүргізіледі:

1. 
   Дыбыстау мүшелерінің қызметіне қарай:Оған дауысты дыбыстардың тілдің қатысына, жақтың ашылуына, еріннің қатысына қарай жасалуына,дауыссыздардың дауыс пен салдырдың қатысына, дыбыстау мүшелерінің қызметіне қарай жасалуы жатады.
   
2. 
   Буын түріне қарай талдау. Оған ашық буын, тұйық буын, бітеу буын және сол буындарды талдап ажырату жатады.
   
3. 
   Дыбыстардың үндесуіне қарай талдау. Бұған дауыссыз дыбыстар мен дауысты дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсері, ықпалы, соның нәтижесінде өзгеріске ұшырауы, өзгеріп естілуіне қарай талдау жатады.
   
4. 
   Дыбыстардың жазылу емлесіне қарай талдау. Оған длыбыстардың сөз ішінде жазылуы және ондпғы заңдылықтар жатады.
   

2.Фонетиканы оқытудың әдістері.

3.Фонетикалық талдаулардың түрлері

4.Дивтонгоид дауыстылар мен жалаң дауыстылардың айырмашылықтарын түсіндіру үшін қандай жұмыс түрлерін ұйымдастырасыз?

5.Жуан және жіңішке дауыстыларды ажырата алудың сауатты жазуға қандай қатысы бар?

6.Тек салдырдан тұратын қай дауыссыз

7.Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар

8.Ілгерінде ықпал, кейінді, тоғыпалы ықпалдардың орфоэпия мен орфографияға қатысы.

2.Мына сөздердің жазылуы мен дыбысталуындағы айырмашылықты түсіндіріңіз. Жайлау, шай, қорық, ұлу.

3.Я, ю әріптері мен а, ә әріптерінің айырмашылықтарын түсіндіріңіз

4.Алфавит тәртібін білудің қажеттілігі бар екенін дәлелдеңіз.

5.5-сыныпа өтілетін «Дауыссыз быдыс түрлерін қайталау» тақырыбына сай өткізілетін сабақтың жоспарын жасаңыз.

6.Үндестік заңын өткенде пайдаланылатын бірнеше көрнекілік үлгілерін жасап көрсетіңіз.

2.Мына төмендегі сөздерді дауысты У мен дауыссыз У дыбыстарының келуіне орай жеке топтап жазыңыз

3.Дауысты дыбыстардың тілдің қызметіне, жақтың ашылуына, еріннің қызметіне қарай бөлінуін түсіндіріңіз.

4.Дауыссыз дыбыстарға түсінктеме беріңіз

5.Буынға бөлу мен тасымалдаудың үнемі сәйкес келе бермейтінін түіндіру үшін бірнеше жаттығу түрлерін ұйымастыру.
7. Әдебиеттер тізімі
Негізгі:

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 29 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Фонетиканы оқытуда қолданылатын жаттығу жұмыстары
2.Сабақтың жоспары:
1. Қазақ тілі сабақтар олардың түрлері

2. Қазақ тілін оқытуға арналған жоспарлар және оның түрлері.

3. Қазақ тілінен сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар

4. Қазақ тілінің факультативтік сабақтары

Әрбір тілдің дыбыстық жүйесінің өзіндік сипатын,түрлі заңдылықтарын білудің маңызы зор. Тіліміздегі дыбыстарды,олардың жасалуын, қолданылуерекшелігін білмей әдеби тілдегісөздердің жазылл,айтылу заңдылығының игерумүмкін емес.

Мектеп оқушылыры 4-5 сыныпта фонетиканы оқу арқылы әдеби тілдің жазылу жәнеайтылу нормасын игереді. Дыбыс тілінің түрлі заңдылықтарын түсіне бастайды.

Адам баласы бірі мен бірі сөйлесу арқылы қатынас жасайды.Ал осы қатынас жасау, пікір алысусөйлеу арқылы іске асады. Буын жекедыбыстардан,сөзбуыннан, сөйлем сздерден құралады. Демек, сөздыбыстардантұрады екен, ол- тіл дыбыстары. Дыбыс- тілдің материалдық көрсеткіші.

Біріншісабақтан бастап-ақ фонетика гректің фоне деген сөзінен алынғандығы айтылады. Фонетика тілдыбыстарын зерттейтінілім екндігін мұғалім нақтымысалдармен көрнекі әдістер қолдану арқылы түсіндіреді. Оқушылар тіл дыбысының не екнін бірден түсіне қоймайды. Адам аузынаншыққан дыбыстарбарлығыбірдей тіл дыбысы бола алмайтындығын, мағыналы сөз жасай алатын дыбыстарғана тіл дыбыстарыны жататындығын мұғалім көрнекі әдістер арқылы үйретеді. Мысалы, жол, жел, жұл немесе тас, бас, жас сияқты сөздерді тақтаға жазып, әрбір сөздің құрамында бірнеше дыбыс бар екендігін, олар бір-біріне ұқсас емес екендігін айтып түсіндіреді.

Даусты және дауыссыз дыбыстар туралы айтқанда мұғалім ең алдымен, дыбыстау мүшелерімен қысқаша түсіндіріп, олардың дауысты және дауссыз дыбыс жасауда алуан түрлі қызмет атқаратындығын баса көрсетеді.

Дауысты және дауыссыз дыбыстарды оқушылыр әбден түсініп болғаннан соң, дыбыс пен әріп туралы мағлұмат беріледі.

Дыбыс пен әріпті үйреткенде, мұғалім оқушылардың бастауыш мектепте алған мәліметтерінің негізінде дыбысты айтуға және құлақпен естуге болады, ол көзге көрінбейді; ал әріпті жазуға, көруге болады деп, олардың арасындағы негізгі айырмашылықпен таныстырады.

Оқытушылар дыбыс пен әріптің айырмашылығын түсініп болғаннан соң, сол үйренггендерін бекіту үшін мынадай бірнеше жаттығу жұмыстарын орындату керек:

4. 
   Төмендегі сөйлемдердің ішінен дыбысы мен әрпінің саны бірдей сөздерді тауып , астын сыздыру.
   

5. 
   Төмендегі сөздерден әрпінен дыбысыкөп сөздерді тауып, астын сыз.
   

6. 
   Төмендегі сөздердің ішінен дыбысынан әрпі көп сөздерді тауып, астын сыздыру.
   

Мұғалім фонетикалықталдау жасатқанда, одан өтілген материалды қайталап жинақтау үшін, ол жөніндегі оқушылардың білімін тексеру үшін жәнематериалдарды білу жағынан кемшіліктері болса, соны толықтыру үшін ұйымдастырып отырады.

Фонетикалық талдау алдымен дыбыс түрлеріне қарай жүргізіледі.Фонетикалық талдау жасатқанда, оқыту шы қысқа сөйлемді тексткер алып, сол сөйлемдегі әр бір сөздің дыбыстарына қарай талдау жасатады. Сол сөйлемдегі сөздердің қаншадыбыстан құралғандығын және соның ішіндегі әрбір жеке дыбыстардың ерекшеліктерін оқушылардың өздеріне дәлелдетіп түсіндіреді.

Фонеттиканы оқытудамынадай талдау түрлері жүргізіледі:

5. 
   Дыбыстау мүшелерінің қызметіне қарай:Оған дауысты дыбыстардың тілдің қатысына, жақтың ашылуына, еріннің қатысына қарай жасалуына,дауыссыздардың дауыс пен салдырдың қатысына, дыбыстау мүшелерінің қызметіне қарай жасалуы жатады.
   
6. 
   Буын түріне қарай талдау. Оған ашық буын, тұйық буын, бітеу буын және сол буындарды талдап ажырату жатады.
   
7. 
   Дыбыстардың үндесуіне қарай талдау. Бұған дауыссыз дыбыстар мен дауысты дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсері, ықпалы, соның нәтижесінде өзгеріске ұшырауы, өзгеріп естілуіне қарай талдау жатады.
   
8. 
   Дыбыстардың жазылу емлесіне қарай талдау. Оған длыбыстардың сөз ішінде жазылуы және ондпғы заңдылықтар жатады.
   

2.Фонетиканы оқытудың әдістері.

3.Фонетикалық талдаулардың түрлері

4.Дивтонгоид дауыстылар мен жалаң дауыстылардың айырмашылықтарын түсіндіру үшін қандай жұмыс түрлерін ұйымдастырасыз?

5.Жуан және жіңішке дауыстыларды ажырата алудың сауатты жазуға қандай қатысы бар?

6.Тек салдырдан тұратын қай дауыссыз

7.Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар

8.Ілгерінде ықпал, кейінді, тоғыпалы ықпалдардың орфоэпия мен орфографияға қатысы.

2.Я, ю әріптері мен а, ә әріптерінің айырмашылықтарын түсіндіріңіз

3.Алфавит тәртібін білудің қажеттілігі бар екенін дәлелдеңіз.

4.5-сыныпа өтілетін «Дауыссыз быдыс түрлерін қайталау» тақырыбына сай өткізілетін сабақтың жоспарын жасаңыз.

2. Қазақ тілін оқытуға арналған жоспарлар және оның түрлері.

3. Қазақ тілінен сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар

4. Қазақ тілінің факультативтік сабақтары

5.Бас әріпердің қолданылу орнын түсіндіріңіз.
7. Әдебиеттер тізімі
Негізгі:

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 30 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Лексиканы оқыту.
2.Сабақтың жоспары:

1.Лексиканы оқытудың амал-тәсілдері.

2.Лексиканы оқытуда сөздіктерді пайдалану.
3.Теориялық мәліметтер:
Лексика тіліміздегі сөзбайлығын тексеретін ғылым саласы. Қазақ тілін оқытумен байланысты, атапайтқанда, фонетика, морфология, синтаксисті оқыту сөзден тыс қаорастырылмайды. Тіліміздегі сөздер тіл дыбыстары арқылы, морфология сөздердің лексикалық, грамматикалық мағынасынақарай, ал синтаксис сөздердің мағыналық, грамматикалық байланыстарынан көрінеді.

Демек, сөздің тілдік материалдарды меңгертудегі орны ерекше. Қазқ тілін саналы оқытуда лексиканы дұрыс, жан-жақты үйретудің маңызыв зор.

Лексиканы оқытудың білімдік, танымдық маңызы тіл білімі туралы ұғымды терең меңгертумен қатар, тілдің еңкіші бөлшегі –сөздің фонетикамен, морфологиямен, синтаксис және стилстикамен байланысы байланысын түсінуге болады.

Лексика бөлімінен саналы білім беру үшін программаға енген тақырыптардан теориялық жәнепрактикалық жағынан мәнін ашып алуға көңіл бөлген жөн, яғни лексиканыоқытумен орай мынамәселеге айрықша назар аудару қажет.

1. 
   Сөздіңмағыналықтоптары. Бұған сөз және оның мағыналары, синоним, омоним, антоним сөздержатады.
   
2. 
   Әр түрлі қолданылу аясы жалпылама қолданылатын сөздер , көнерген сөздер мен неологизм.
   
3. 
   Шығу төркініне қарай: қазақтың байырғы сөздері мен басқа тілден енген сөздер.
   

Сөздің мағыналық топтары оқушыға 4-сыныптан бастап таныс. Олар сөз мағыналарының контексте әр түрлі қолданылуын, синонимдердің, омонимдердің, антонимдердің тіліміздегі көркемдік,стильдік мәнінің ерекше екендігін текст ішінен ажыратуға, тіл ұстарту программасы бойынша, ресми-кеңес, ауызекі сөйлеу, көркем әдебиет стилінде қолданудағы алуан түрлі жолдарын түсінумен бірге сөздікте берілу тәртібімен танысып, сөйлеу, жазу нормаларына біршама жаттығады.

Ал екінші, үшінші топқа жататын ұғымдар 5-сыныпта таныстырылады.

Бұл арқылы оқушы тіліміздегі сөздердің даму, қалыптасу жолдарын біліп, сондай-ақ тілдің стильдік ерекшеліктерін таниды.

Мысалы, қазақтың байырғы сөздері мен басқатілден енген сөздерді оқу арқылы тілдің баю, даму жолын түсінсе, терминдер мен диалект, кәсіби сөздердің, көнерген сөздер мен неологизмдердің мәнін білу арқылы тілдің сан-салалы стильде тармақтары болатынын, олардың әрқайсысының қажетіне қарай тіліміздегі айрықшаорны мен қызметін түсінеді.

Сондықтан лексика бөлімінің материалдарын жаңа білім беруге байланысты да, пысықтаумен байланысты да бұл айтылғандарды ескеріп отыру қажет.

Ал фразеологизмдер мағынасы жағынан өзара синонимге де көпмағыналыққа дажатады.

Шығу тегіне қарай алсақ, фразеологизмдерді тіліміздегі сөздер сияқты байырғы фрзеологизмдер, басқа тілден енген фразеологизмдер деп бөлуге болады. Мысалы, көрмес түйені де көрмес, тасбақа аяңы сияқты тұрақты тіркестердің біріешісі байырғы фразеологизм.

Қысқасы, фрзеологизмдер жеке сөздің баламасы ретінде қолданылатындықтан, жеке аясында қарастырылады.
4.Бақылау сұрақтары
1.Оқушылардың сөз байлығын арттыруда сөздерді тақырыптық топтармен үйреті пайдалылығы.

2.5-9 сыныптарда оқушыларға лексикадан берілетін білім, дағды көлемін анықтау үшін мұғалім қандай шараларды басшылыққа алуы керек?

3.Әр сынып үшін қажетті лексикалық минимум деңгейі қалай анықталады?

4.Әр сыныпта лексикалық талдауды жүргізудің әдіс-тәілдері қандай?

5.Ү-ІХ сынып оқушылары сөздіктің қай түрін пайдаланады, олармен жұмыс істеу әдісі қандай?

6.Оқушыларға үсіндірмелі сөздікпен жұмыс ісеудегі мақсат пен міндеті қандай?

7.Түсіндірмелі сөздікті пайдаланып сөзің көп мағыналылығын немесе ауыспалы мағынасын танытуда қандай әдіс-тәсіл қолданылады?

8.Сөз мағынасының ауыспалы қолданылуы сөздікте қандай белгімен беріледі?

9.Ауыспалы сөз мағынасын оқушыға түсіндірудің ең тиімді жолы қандай?

5.Студенттің үй тапсырмасы

1.Қазақтың ұлтық өнер, ойын,салт-дәсүрлерін танытуда көнерген, сөз, тарихи сөз, диалект, кәсіби сөздерді кірістуруді мақсат етіп бірнеше тақырып ойластырыңыз

2.Мына сөздерді пайдаланылып шағын әңгіме құрастырыңыз: тұзақ, қақпан, мерген, ит жүгірту, тазы, құмай тазы. т.б.

3.Лексикаға байланысты өткізілетін жазбаша тіл дамыту жұмыстары анықтаңыз.

4.Лексикалық тақырыпты оқытумен байланысты тіл дамыту жұмысын жүргізудің әдістемесін Ү сынып үлгісінде анықтаңыз.

6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы

1. 
   Сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналарын, тіркесін, байланысу қабіеттілігін оқытуды қалайша үйлестіру керек екендігін түсіндіріңіз.
   
2. 
   Лесика саласы бойынша оқулықтарда, дидактикалық материал жинақтарында берілген жаттығуды орындау жүйесін анықтаңыз.
   
3. 
   Лексикалық талдауда еркін сөз тіркестері мен тұрақты сөз тіркестерін ажырата білу дағдысын қалптастыру жүйесін анықтаңыз, түсіндіріңіз.
   
4. 
   Салыстыру тәсілін ойластырыңыз.
   
5. 
   Қазақ тіліндегі сөздіктердің түрлерін атаңыз,құрылысына қысқаша сипаттама беріңіз.
   

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№31 Сабақ

2.Оқытуда қолданылатын көрнекіліктер.

Бұл сөйлемдер де бір-бірімен тіркесіп тұр, яғни бірінші сөйлемде әкесі көтеріп алды, Айбекті көтеріп алды, кішкентай Айбекті ат үстінен деген сөздер бір-бірімен тіркесіп тұр. Бұл сөздерді осылай, даралап, тізбектеп айтуға болады, даралағанда сөздердің мағынасы бұзылмайтынын ұқтырамыз. Ал жұмысқа ат үсті қарауға болмайды деген сөздер де бір-бірімен тіркесіп тұр. Дегенмен, бұл сөйлемдегі әрбір сөзді жеке даралауға болмайды, ат үсті деген тіркестің орнынамашина үсті қарау деуге болмайды. Сондықтантіліміздегі бірнеше сөз тізбектеліп, бірұғымды білдіретін сөздерді тұрақты сөз тіркестері депатаймыз деп түсіндіру қажет. Біріеші сөйлемдегі сөздер жай тіркестері болатынынайту қажет.

Мұғалім мынадай тұрақты сөз тіркестерін балардың сөздік дәптеріне жаздырып, олардың мағынасын түсіндіруі тиіс: қабырғаңмен кеңес-ойлан, ақылға жгін; тонның ішкібауындай- тату, дос, өтежақын; көзді ашып жұмғанша- лезде, тез, шапшаң; ит өлген жер- алыс, тым қашық дегенмағынаны білдіретінін айту керек.

Бұдансоң мұғалім мынадай сөздерді тақтаға жазып, сөйлем құрастыруы тиіс: қолытимеу, қолы жетпеу, қолынан келу; ауыз тию, ауыз-аузына жұқпау, қырғи-қабақ болу т.б.

Мұғалім тұрақты сөз тіркестерінің жазба жәнесөйлеу тілінеде алатын орны зор екенін айту керек.

4.Бақылау сұрақтары
1.Қазақ тілінен факуьтативтік курс үшін таңдап алынатын тақырыптарға қойылатын талаптарды айтыңыз.

2.Оның білімдік, тәрбиелік маңызы қандай болуы керек?

3.Не себепті осындай тақырып алынған деп ойлайсыз?

4.Қазақ тілінің факультатив сабағын ұйымдастыру әдістемесі қанай?

5.Негізгі принциптерін атаңыз.

6.Факультатив сабақтың пән ретінде өтілетін қазақ тілі сабағымен ұқсастық жақтары қандай?

7. Факультатив сабақтың пән ретінде өтілетін қазақ тілі сабағымен айырмашылық жақтары қандай?

8. Факультатив сабақтарында оқушылардың өз бетімен істелінетін жұмыстарына үлкен мән беріледі.Оның мазмұны және өткізу формалары қандай?

9.Қазақ тілінің факультатив сабақтарындағы мұғалім сөзінің формалары қандай?

5.Студенттің үй тапсырмасы
1.Факультативке белгілеген материалды сағат мөлшеріне сай етіп, оқу жылы бойына өтетін күнтізбелік жоспар жасаңыз.

2.Факультативтің өміршеңдігі пән мұғалімімнің білімі мен іс-тәжірибесімен тікелей байлансытылығы.

3.Қазақ тілінің факультатив сабақтарын ұйымастыру әдістері

4. Қазақ тілінің факультатив сабақтарының негізгі принциптері

2.Мектептерде факультатив сабақтарының жүргізілуі

3.Қазақ тілінің факультатив курсының оқу формасы

7. Әдебиеттер тізімі
Негізгі:

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

1.Сөзжасамға қатысты оқу материалының сыныптар бойынша өтіліуіндегі жалғастылық негізгі оқу бағдарламасында іске асырылуы.

2. Жалғауды оқыту.

3. Біріккен сөздердің емлесін оқыту.

4. Қос сөздерді оқыту.

5. Қысқарған сөздерді оқыту.

Қорыта айтқанда қазақ тілінің сөздерінің жасалу ұғымындағы заңдылықтар бағдарламада арнайы көрсетілген. Сондықтан сөз жасау амал-тәсілдері сұрақ-жауап, белгіліден білгісізге, нақтыдан нақтысызға, жеңілден ауырға қарай салыстыру, баяндау әдістері арқылы түсіндіріледі. Сөздердің жасалуын оқытуда оқушылардың ой-өрісін кеңейтуде, сондай-ақ оқушылардың белсенділігін арттыруда, кеспе қағаздар, түсініктеме жазу сияқты практикалық іс-әрекеттер жүргізілуі тиіс.

2.Графикалық кескідемелер

3.Қазақ тілінің сөз құрамы неден тұрады?

4.Өзіндік жұмысты жүргізу әдістемелері

5. Сөздердің жасалуы, сөзжасам материалы бойынша оқушылармен өткізілетін өзіндік жұмыстардың түрлерін айтыңыз.

6. Өзіндік жұмысты жүргізу әдістемелерін сипаттаңыз.

7.Қазақ тіліндегі сөздедің қысқартылуы заңдылығы оқулықта қалай берілген.

5.Студенттің үй тапсырмасы
1.Мына сөздердің : егінші, білімпаз, жиналыс, көркенмдік, өнеркәсіптік – жасалуын түсіндіріңіз. Қойылатын ұрақтарды тізіп жаз.

2. «Сөз тұлғалары» тақырыбы бойынша жүргізілетін диктант түрлерін анықтаңыз және оның тексін дайындаңыз.

3. «Қысқарған сөз және оның емлесі» тақырыбы бойынша жүргізілген тіл дамыту сабағының жоспарын жасаңыз.

4.Текстегі сөздер құрамын дұрыс ажырату үшін оқушыларға қойылатын сұрақтарды екі түрлі нұсқада ойластырыңыз. – Балаларым, өмір-теңіз, тағдыр – айық. Сендедің теңізеріңді дауыл үйірмесін, жел суырмасын, қайықтарың қайрандау дегенді білмесін (Қ.Исабаев)

5.Ү сыныпта өтілетін «Сөзердің жасалуын қайталау» тақырыбына сай өтілетін сабақтың жоспарын жасаңыз.
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Сөзжасамға қатысты оқу материалының сыныптар бойынша өтілуіндегі жалғастылық негізгі оқу бағдарламасында қалай іске асырылғандығын түсіндіріңіз.

2.Өзіндік жұмыстың кез-келген бір түрін Ү сыныпқа арналған «Қазақ тілі» оқулығында берілген жатттығулардың бірімен дәлелдеңіз.

3.Күнтізбелік жоспар бойынша сөзжасамға арналған уақыт мөлшерінің жеткілікті немесе жеткіліксіз екендігін дәлелеңіз.

4. Жазбаша тіл дамыту жұмысының бір түрі арқылы «Сөздердің жасалуын қайталау» тақырыбын қалай ұштастыруға болатынын түсіндіріңіз.

5.Қазақ тіліндегі сөздердің құрамын талдаудың қазақ тілін оқыут әдістемесінде дәстүрлі қалыптастырған жүйесін түсіндіріңіз.
7. Әдебиеттер тізімі
Негізгі:

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

Қазақ тілі мрфологиясын қарастыратын обьектілері тілдіңбірден-бір нақты, зерттелген, әбден қалыптасқан актуалды мәселелрі болып есптеделі. Сондықтан қазақ тілі морфология материалдарын оқытуда зерттелмеген екіұшты ұғым тудыратын категориаларұшыраспайды.

Морфология-сөзжәне оның грамматикалық көрсеткіштері туралыілім. Әр бір сөздің контекстенендей өзгеріске түсіп , грамматикалыққандай мағынамен қызметке ие болып тұрғаны ескертіледі. Морфологияны оқытуда мұғалімдерден қазақ сөздерін ің қандай тоақа бөлінетінін, ло топтардыңәр қайсысның өзіне тән қандай грамматикалық сыр-сипатының барлығын және контексте қандай қызмет атқаратынын оқушылырға білдіру талап етіледі.

Қазақ тілікурсының әр бір бөлімінің қарастыратынмәселері мен обьектілері басқа-басқа болғанымен олар іштей өзара тығызбайланысты бірлікте оқытылады. Сондықтан әр бір сөз табының заңдылықтарын олардың грамматикалық белгілерін меңгертуду фонетика, лексика, орфографиялардан өтілген білімді еске түсіріп, солармен ұштастыра отырып іске асыру керек.

Сөз таптарының сыр-сипатын ашпастан бұрын, ең алдымен қазақ тілі лексикалогисындағы сөздердің мағыналық, морфологиялық белгілеріне қарай үш топқа бөлінетініне мәлімет беріледі.

Қазақ тілі ленксикасындағы сөздер мағына, тұлғалық өзгерістеріне және қызметтеріне қарай негізгі сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер болып бөлінеді.

Негізгі сөздердің өзеріне тән дербес мағыналары болады. Негізгі сөздер мейлі контексте болсын, мейлі жеке-жеке сөздік түрінде қолданылсын әр қашан белгі бір ұғымдық атауда жұмсалып, арнаулы бір сұраққа жауап болып, сөйлемнің құрамды бөлшегі немесе сөйлем мүшесі бола алады. Негізгі сөздер түрлі грамматикалық көрсеткіште түрленіп, қажетіне қарай басқа сөздермен еркін қарым-қатынасқа түсе беретіні мысалмен дәлелденеді.

Көмекші сөздердің тобына енетін сөздердің өздеріне тән арнаулы дербес мағыналары болмайды, олар тіркес сөздер және сөйлем құрамында дербес мағыналы негігі сөздермен ғана селбесіп, олардың мағыналарын нақтылай түсетін реңктік мағына мен оларды екінші бір сөздермен қарым-қатынасқа түсіретін қызмет атқаратындығы түсіндіріледі.

Сөздердің лексикалық мағыналары жағынан үшінші топқа бөлінетін түрі- одағай сөздер. Одағай сөздер тобына жататын сөздердің мағыналары негігі сөздерден бүтіндеі басқаша екендігі айтылады.

Қорыта келгенде, қазақ тілі лексикасындағы сөздердің жоғарғыдағыдай негізінен үш топқа бөлінетіні, бұлардың ең бастысы- негізгі сөздер екені айтылады.

Қазақ тілі лексикасындағы сөздердің негізгі сөздер, көмекші сөздер, одағай сөздер және есімдер тобы, етістік тобы болып сараланатын түрлері мен бұлпрдың әрқайсысының іштей өзара бөлінетіні таблица көрнекілігі арқылы нақты мысалдар төңірегінде түсіндіріледі.

4.Бақылау сұрақтары

1. 
   Түбірлес сөздерді түсіндіру масатында қандай жаттығу түрлерін ұйымдастыруға болады?
   
2. 
   Морфологияны талдау және оны жүргізудің өзіндік ерекшелігі
   
3. 
   Көптік жалғауы мен септік жалғауы бір қолданыста бір ғана мағынаныбілдіреді дегенді қалай түсінесіз?
   
4. 
   Мысалмен дәледеңіз.
   
5. 
   Өзіндік жұмысты жүргізу әдістемелері
   
6. 
   Морфологиялық талдаудың әдістемесі.
   
7. 
   Тәуелді септеу кезінде қай септік жалғауларында өзгеріс болады?
   
8. 
   Жазба жұмстарда оқушылар табыс септігімен демеулік шылауын жиі шатыстырады. Ажырата білгізу үшін қандай жұмытар жүргізілуі керек?
   
9. 
   Туынды сын есімдердің түбірлері қай сөз таптарынан болады?
   
10. 
    Сын есімдердің зат есім мәнінде жмсалуын тіл білімінде не деп атайды?
    

2.Кез-келген текстегі сөздерге грамматикалық категориялардың көрсеткіштері қандай тәртіппен жалғанып тұрғанын көрсетіңіз.

3.Көмектес септігінің –мен жалғауы және мен жалғаулық шылауын ажырата білгізуге үйрететін жаттығулар жазыңыз.

4.Грамматикалық термидерге түсінік беріңіз.

5.Термидердің бірізділігің қажеттігі жайлы дәлелдеңіз.

6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Морфологияға қатысты оқу материалының сыныптар бойынша өтілудегі жалғастылық негізі оқу бағдарламасында қалай іске асырылғандығын түсіндіріңіз.

2.Төмендегі қос сөздердің түсініксіз сыңарларына этимологиялық талдау жасаңыз: бала-шаға, көрші-қолаң, келін-кепшік, қора-қопсы, жолдас-жора, киім- кешек.

3.Тілдің морфология және синтаксис салаларының бір-бірімен тағыз байланыста екенін дәлелдеңіз.
7. Әдебиеттер тізімі
Негізгі:

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

Грамматика тілге сымбатты, мағыналы сипат береді. Сондықтан да грамматика тілдің тіл екенін айқындайтын негізгі, шешуші факторлардың бірі, адам ойлауының ұзақ, абстракциялаушы жұмысының нәтижесі, ойлаудың зор табыстарының көрсеткіші.

Грамматиканың осындай күрделі де қиын, әрі жауапты саласы синтаксисті оқушыларға оқыту негізінен мынадай мақсаттарды көздейді.

1. Оқушылардың ойлау қабілеті мен тілін, дүние танымын дамыту.

2. Қазақ тіл ғылымы табысының негізінде оқушыларға синтаксистен тиянақты да терең, саналы білім беру.

3. Қазақ тілі нормасына сай ойын, өз түсінігін дұрыс айта және дұрыс жаза алатында оқушыларға дағдылар беру.

4. Оқушыларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын пайдалана білуге жаза алатындай оқушыларға дағдылар беру.

5. Дене еңбегін де, ақыл- ой еңбегін де атқаруға, ғылым мен мәдениет саласында белсенді қызмет етуге қабілетті, коммунистік сана- сезімді және білімді адамдарды тәрбиелеп, даярлап шығаруға үлес қосу.

Қазақ тілі синтаксисі методикасының негізі мен мазмұны.

Қазақ тілі синтаксисінің методикасы – жас буындарға тіл ғылымының озық табыстарының негізінде сөз тіркесі мен жай және құрмалас сөйлемдерден, қазақ тілі пунктуациясынан терең де жүйелі, берік те саналы білім беру жолында қолданылатын ең тиімді әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Оның зерттеу объектісі мен зерттеу әдістері, негізгі мен мазмұны және методалогиясы бар.

Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны мыналарды қамтиды:

1. Синтаксистен орта мектеп оқушыларына берілетін білім көлемін белгілеу.

2. Синтаксистен берілетін білімнің танымдық және тәрбиелік мәнін ашу.

3. Синтаксисті оқушыларға меңгертуге баланысты мұғалімдердің өзіндік ерекшеліктерін зерттеу.

4. Синтаксисті оқыту әдістері мен тәсілдерін анықтау.

5. Синтаксисті оқытуға байланысты жүргізілетін негізгі жұмыстардың түрлерін белгілеу.

6. Қазақ тілі синтаксисі методикасының ұғымдары мен терминдерін жасау.

7. 
   Қазақ тілі синтаксисі методикасының құрылысы мен
   

Синтаксисті оқытудағы көрнекілік.

Қазақ тілі синтаксисінен оқушыларға тереңде нақты білім беруде көрнекті құралдың мәні зор.

Көрнекті құралды тиімді пайдалану үшін оған қойылатын методикалық талаптарды жете білу керек. Синтаксистің көрнекі құралына, негізінен, мынадай талаптар қойылады:

1. 
   Әрбір көрнекі құрал оқушылар назарын бір обьектіге аударуға
   

2. 
   Әрбір көрнекі құралдың бейнелеп көрсететін обьектісінің анық
   

3. 
   Әрбір көрнекі құрал оқушыларды айналдырып, өтілетін
   

4. 
   Көрнекі құрал синтаксистің белгілі бір категориясы жөнінде
   

5. 
   Көрнекі құрал өте жеңіл немесе тым қиын болмауы тиіс.
   
6. 
   Кейбір көрнекі құралда бұрын өтілген материалдар мен жаңадан
   

1. 
   Қазақ тілі синтаксисінің зерттелуі.
   
2. 
   Синтаксисті оқытудағы көрнекілік.
   
3. 
   Грамматиканың күрделі де қиын, әрі жауапты саласы синтаксисті оқушыларға оқыту негізінен қандай мақсаттарды көздейді?
   
4. 
   Қазақ тілі синтаксисі методикасының негізі мен мазмұны.
   
5. 
   Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны қамтидындар
   
6. 
   Синтаксистің көрнекі құралына негізінен қандай талаптар қойылады?
   
7. 
   Қазақ тілі синтаксисінің зерттелуі
   
8. 
   Жай сөйлем синтаксисінің зерттелуі
   
9. 
   Синтаксисіт оқытуа қандай методологиялық талаптарды негізге алуға болады?
   
10. 
    Сөйлем мүшесі мен оның түрлерін қалай түсіндіріп бересіз?
    

2.Қазақ тіліндегі синтаксистің саралануы

3.Жай сөйлемдер синтаксисі әдістемесінің зерттелу жүйесіне тоқталу.

4.Мектеп жасындағы оқушылаға арналған қазақ тілі синтаксисінің алғашқы оқулығы

5.Мектеп оқулығына сәйкес тақырыпта сабақ жоспарын құру.

6.ОБСӨЖ тақырыбаны сай реферат жұмысын орындау

1. 
   Құрмалас сөйлемнің қазақ төңкерісіне дейін зерттелуі
   
2. 
   ХІХ ғ. қазақ тіл ғылымының зерттеуге және қазақ тілі грамматикасының алғашқы үлгілерін жасауға ат саласқан адамдар және қозғаған мәселелері.
   
3. 
   Құрмалас сөйлем синтаксисінің кеңес дәуірінде зерттелуі
   
4. 
   А.Байтұрысновтың ситаксис жайында жазған мәселелеріне шолу беріп, еңбектерін дәлелмен түсіндіріңіз.
   
5. 
   Қазақ тілі синтаксисінің бағдаламасы.
   

Негізгі:

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

1.А. Байтұрсынов. Тіл тағылымы. А.,1992 ж.

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.
№ 35 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Оқушылырға қазақ тілі синтаксисінен берілетін білім көлемі.
2.Сабақтың жоспары:
1.Қазақ тілі синтаксисін оқыту әдістері

2.Оқушылырға қазақ тілін синтаксисінен берілетін білім көлемі

Қазақ тілі синтаксисін оқыту әдістері болып оқушыларға терең де сапалы білім, берік дағды беретін, алған білімімен дағдысын практикада еркінше қолдануына мүмкіндік жасайтын совет педагогикасына мәлім оқыту әдістері есептеледі. БК (б)Т Орталық Комитетінің 1932 жылы 25 августа қабылдаған “Бастауыш және орта мектептің режимі мен оқу программалары туралы” қаулысында оқытудың негізгі мына әдістері атап көрсетіледі.

1. 
   Мұғалімнің оқу материалдарын ауызша мазмұндау әдісі.
   
2. 
   Оқулықты және басқа да кітаптарды пайдалана білу әдісі.
   
3. 
   Оқу шеберханасында, кабинет пен лабораторияда оқытудың әдісі.
   

Солай бола тұрса да, қазақ тілі синтаксисінің про­граммасы бүгінгі өскелең өміріміздің тілегіне сай дамып, жетіліп отыруды тілейді. Осы тұрғыда қазақ тілі синтаксисінің әр саласынан қандай көлемде білім беру керектігіне арнайы тоқталуды дұрыс санаймыз.

Жай сөйлем синтаксисінен оқушыларға берілетін білім көлемін анықтағанда, қандай методикалық нұсқаулар мен талаптарды басшылыққа алу керек?

Біздің пікірімізше, жай сөйлем синтаксисінен оқушыларға берілетін білім көлемін анықтағанда, мынадай методикалық талаптардың басшылыққа алынғаны жөн:

1. 
   Қазақ тілінде жай сөйлем синтаксисі тұлғаларының (единицаларының) барын және олардың қалай жасалатынын айқындайтын тілдік фактілер.
   
2. 
   Өзінің мазмұнымен және формасымен саралана көрінген, қазақ тілі білімінде өз шешімін тапқан жай сөйлем синтаксисінің тұлғалары.
   
3. 
   Қазақ тілінде жиі қолданылатын жай сөйлем синтаксисі тұлғалары.
   
4. 
   Оқушылар түсіне, меңгере алатын және сөйлеу, жазба тілінде қолдана алатын жай сөйлем синтаксисі тұлғалары.
   

Одағай сөздер мектепте сөз табы ретінде бір рет оқытылса, сөйлемдегі сөздермен грамматикалық байланысы жоқ сөздер қатарында екінші рет оқытылып жүр.

Одағайды осылайша екі рет оқыту лингвистикалық тұрғыдан дұрыс болғанымен, методикалық жағынан пайдалы емес, өйткені оқушылар біліп алған материалды екінші рет жаңа материал сияқты оқытқанда, олардың оқуға, білуге деген құмарлығы, қызығуы төмендейді, бұл — бір, екіншіден, қазақ тілін оқытуға бөлінген сағат аздау жағдайда белгілі бір грамматикалық категорияны қайта-қайта жаңа материал есебінде оқытқанымызда, екінші бір грамматикалық категорияны ат үсті өтуге жағдайлар туғызады.

Мектеп оқушыларына өте қиындық келтіріп жүрген синтаксистік тұлғалардың бірі—жасырын ілік септіктегі сөздер мен тәуелді жалғаулы сөздер тіркесінің сейлемдегі қызметі. Мектеп оқулығы мен жоғары оқу орындарына арналған казақ тілі оқулықтарының үйретуінше, Арал теңізі балыққа бай деген сөйлемдегі Арал теңізі сөздері бастауыш та, тұлғасы мен қызметі осындай Өндіріс мектебі (Өндіріс мектебі — өрендері өнершең мектеп), мектеп директоры (Мектеп директоры баяндама жасады) тәрізді сөздердің бірі — анықтауыш, екіншісі — бастауыш.

Тілімізде бағытты, мекенді білдіретін, әрі толықтауыштың, әрі пысықтауыштың сұрауларына жауап болатын бір сыпыра сөздер кездеседі: сүт шелекте тұр десек, осы сөйлемдегі шелекте сөзі қайда? неде? деген сұрауларға бірдей жауап болады. Осындай сөздерді оқушылар пысықтауыш пен толықтауыштың қайсысына жатқызуын білмей қиналады. Осындай қиыншылықтан баланы құтқару үшін, программа мен оқулықта қайда? неде? қайдан? неден? сұрауларына бірдей жауап болып, мекен, бағытты білдіретін сөздердің сөйлемде пысықтауыш қызметін атқаратынын анық, айқын етіп айтқан жөн.

Тілімізде істің, әрекеттің қалай болғанын білдіретін бір алуан сөздер бар. Бұл сөздер көмектес септік формасын иеленеді де, бірде қалай? деген сұраққа жауап болып, пысықтауыш қызметін атқарды, бірде немен? деген сұрауға жауап болып, сөйлемде толықтауыш қызметін атқарады. Ал көп жағдайда көмектес септіктегі сөздер (адамға байланысты емес сездер) нем е н? қалай? сұрауларына бірдей жауап болып келеді.

Осы тәрізді сөздердің сөйлемдегі қызметін балалар ажырата алмайды: біреуі пысықтауыш десе, екінші біреуі толықтауыш деп таниды.

Осындай қиыншылықты жоюдың тура жолы — немен? және қалай? сұрауларына жауап болатын сөздердің бәрін қимыл-сын пысықтауыш деп таныу.

Көмектес септіктегі немен? сұрауына жауап болатын сөздердің толықтау мағынасынан пысықтау мағынасы басым. Сондықтан да бұл формадағы сөздер көбіне қалай? сұрауына жауап болып келеді.

Егер немен?, қалай? сұрауларына жауап болатын сездерді пысықтауыш қатарында қарасақ, оқушылар оны қиналмай меңгеретін де болады.
4.Бақылау сұрақтары

1. 
   Қазақ тілі синтаксисінің зерттелуі.
   
2. 
   Синтаксисті оқытудағы көрнекілік.
   
3. 
   Грамматиканың күрделі де қиын, әрі жауапты саласы синтаксисті оқушыларға оқыту негізінен қандай мақсаттарды көздейді?
   
4. 
   Қазақ тілі синтаксисі методикасының негізі мен мазмұны.
   
5. 
   Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны қамтидындар
   
6. 
   Синтаксистің көрнекі құралына негізінен қандай талаптар қойылады?
   
7. 
   Қазақ тілі синтаксисінің зерттелуі
   
8. 
   Жай сөйлем синтаксисінің зерттелуі
   
9. 
   Синтаксисіт оқытуа қандай методологиялық талаптарды негізге алуға болады?
   
10. 
    Сөйлем мүшесі мен оның түрлерін қалай түсіндіріп бересіз?
    

2.Жай сөйлем ситаксисін оқытудың жүйесі

3.Сөйлем мүшесі мен оның түрлері

4.Мектеп оқулығына сәйкес тақырыпта сабақ жоспарын құру.

5.ОБСӨЖ тақырыбаны сай реферат жұмысын орындау


6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Жай сөйлем ситаксисінің материалдарын оқыту жүйесі орналасуы жөнінде баяндаңыз

2.Сөйлем жөнінде түсінік беріңіз.

3. Құрмалас сөйлем синтаксисінің кеңес дәуірінде зерттелуі

4. Құрмалас сөйлемнің қазақ төңкерісіне дейін зерттелуі

Негізгі:

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

1.А. Байтұрсынов. Тіл тағылымы. А.,1992 ж.

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.
№ 36 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Сөз тіркесін оқыту әдістемесі.
2.Сабақтың жоспары:
1.Сөз тіркесін өтуде қолданылатын әдіс-тәсілдер.

2.Пайдаланылатын көрнекіліктер.

Қазақ тілінде сөз тіркесі деген термин бір-ақ ұғымды білдіріп қоймайды. Сөзтіркесі дегенде, тілімізде лексикалық сөз тіркесі және синтаксистік сөз тіркесі бары еске түсіріледі.

Лексикалық сөз тіркесі жаңа мағына білдіретін сөздердің басын біріктіреді.

Синтаксистік сөз тіркесі толық мағыналы екі я онан да көп сөзден жасалады. Синтаксис курсында оқушыларға біздің білдіретініміз- осы соңғы тіркес, яғни синтаксистік сөз тіркесі. Синтаксистік сөз тіркесінің лексикалық сөз тіркесінен айырмашылығы сол: бұл сөйлемнің қарауына түскенде, екі сөйлем мүшесінің қызметін атқарады, ал лексикалық сөз тіркесі бір ғана сөйлем мүшесінің қызметін атқарады.

Оқушылырға сөз тіркесін түсіндіргенде, олардың осындай өздеріне тән белгілері барын нақты тілдік фактілермен дәлелдеу керек. Сонда ғана олар, оқушылыр, синтаксистік сөз тіркесін лексикалық сөз тіркесімен, екіншісөзбен айтқанда, сөз тіркесін күрделі сөздермен тұрақты тіркестермен шатастырмайтын болады.

Оқушылырға сөз тіркесінен тереңірек білім беру үшін ол жайында төмендегідей деректерді білдірген дұрыс.

1. 
   Сөзтіркесі жайында түсінік.
   
2. 
   Сөз тіркестерінің жасалу жолдары.
   
3. 
   Сөз тіркесініңқұрамы.
   
4. 
   Сөз тіркесінің түрлері.
   
5. 
   Сөздердің байланысы.
   

1. 
   Сөз тіркесін оқушылырға алғаш танытқанда, оны сөйлемнен
   

Оқушылырдың төменгі сыныптарда алған сингтаксистен алған біліміне сүйене, орып, мұғалім сөйлемді талдатады. Талдатқанда мұғалім алдымен мұның қандай сөйлемекенін, толық мағыналы қанша сөз, сөйлем мүшесі барын, олардың қандай сұраққ ажауап болып тұрғанын оқушыларғаайтқызады.Оқушылыр бұл сөйлемнің хабарлы сөйлем, жай сөйлемекенін, мұнда толық мағыналы сө, сөйлем мүшесібарын, олардың қандай сұрауларға жауап болып тұрғанын айтып береді.

Егер сыныпта осы сөйлемді талдай алатын бірде-бір оқушы болмаса, онда мұғалімнің өзіталдайды. Сонан кейін солсөйлемдегі қайсөздерді бір-біріне қосарлап айтуға болатынын оқушылырдан сұрастырылады. Немесе неге қуанышты? қайда көргенге? Қай Отанда? Кімді көргенге? Деген сұраулар қойып, жауапқайтарады да,осылай бір-біріне қосақаталып өзара топ жасап айтылған толық мағыналы сөздердің немесе сөйлем мүшелерінің сөз тіркесі, оның ішінде синтаксистік сөзтіркесі деп аталатынын мұғалім қорыта айтады.

Мұнан кейін сөздер бір-бірімен қалай болса солай тіркесе салмай, белгілі бір заңдылықтарға сүйенетінін, өзара байлансып сөйлем жасау үшін тіркесетінін, сондықтан да олардың синтаксистік сөзтіркесі деп аталатынын мұғалім түсіндіреді.

2.Сөз тіркесінің екі түрін (есім, етістікті сөз тіркесі) таныту үшін мұғалімтаблицада берілгенсөздерді оқытады да,схемеарқылы берілген сөздедің әрқайсысн өз парымен айтқанда, қандай-қандай және қанша сөз тіркестері болатынын сұрастырады. Сонан кейін бірінші графадағы сөз тіркестерінің басыңқы компонеті қай сөз табынан жасалғанын, яғни бағыныңқы сөздердің тұлғасы мен қай сөзтабынанжасалғанын айтқызады.

3.Қазақ тілі синтаксисі қарастырытын ең қиын да күрделі мәселердің бірі-сөйлемдегі сөздердің байланысы.

Сөйлемдегі сөздердің байланысын берік естесақтау үшін, оқушылырдың үш нәрсені білулеріқажет:

1. 
   Сөйлемдегі сөздерүнемі бір-бірімен байланысып келетіні.
   
2. 
   Сөйлемдегі сөздердің байланысу тәсілдері.
   
3. 
   Сөйлемдегі сөздердің байланысу түрлері.
   

Сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен байланысын оқушылырға тереңірек таныту үшін, тақтаға сөйлемдер жазып немесе арнайы жасалған көрнекі құралды пйдаланып көлемді және көп салалы талдаудың бірі. Синтаксистік талдау оқушыларды дұрыс сөйлеуге дағдыландырып, логикалық ойын дамытады. Олардың лексика саласы мен морфология саласынан өткен материалдарын қайталап, сөйлемдегі қызметін әр жақты зерттеп білуге үйретеді.

2.Сөз тіркесін өтуде қолданылатын әдіс-тәсілдер.

3.Пайдаланылатын көрнекіліктер.

4.Қазақ тілі синтаксисінің ең басты саласы

5. Қазақ тілінде сөз тіркесі деген термин түсінік беріңіз.

6.Сөз тіркесі дегенде нені түсінесіз?

7. Синтаксистік сөзтіркесі дегеніміз не?

8. Сөйлемдегі сөздердің байланысын есте сақтау үшін, оқушылырға білетін қажет нәрселер.

2. Сөздердің байланысу түрлеріне мысалдар келтіріңіз.

3.Бірнеше сөйлемге толығымен синтаксистік талау жасаңыз.
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1. Сөз тіркесінің түрлері

2. Сөйлем туралы түсінік

3. Сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен байланысын оқушылырға тереңірек таныту үшін, қолданылатын әдіс-тәсілдер.

7. Әдебиеттер тізімі

Негізгі:

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

1.А. Байтұрсынов. Тіл тағылымы. А.,1992 ж.

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.
№37 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Жай сөйлем синтаксисінен берілетін білім көлемі.
2.Сабақтың жоспары:
Мектеп бағдарламасындағы қиындық келтіріп жүрген синтасистік тұлғаларды іріктеп, дұрыстап теріп,көрнекілік материалдарын жасау.
3.Теориялық мәліметтер:
Оқушылар сөйлем жайында бастауыш сыныптың өзінде-ақ әжептәуір білім алады. Мысалы: төменгі сынып оқушылары берілген мәтінде неше сөйлемнің барын, сөйлемнің сөзден жасалатынын, сөйлемнің құрамындағы сөз санын , сөйлемнің басты түрлерін практикалық түрде біліп келеді. Ал жоғарғы сыныптарға сөйлем жайында білім бергенде төменгі сыныптарда білдірілгендерді жинақтап айта салуға болмайды. Оқушыларға бұрыннан мәлім деректерді қайталап айтып беру, олардың оқуға деген ынтасын әлсіретіп оқушыларды құрғақ жаттауға итермелейді. Сондықтан оларға сөйлемнен білім, практикалық дағдылар беру үшін мұғалім келесі сабаөқтарға кіріспе әңгіме өткізіп оқушылардың сөйлемге деген ынтасын оятып, ынтасын арттырып алған жөн. Кіріспе әңгімеде мына мәселелерді қамту керек:

1. Тіл адам баласының қатынас құралы екені, ойдың тіл арқылы берілетіні, тілдің қоғамдық мәні, тілдің ұсақ бөлшегі сөйлем екені, осы сабақта сөйлем жайында оқитынын тағы басқа.Бұл сабақта мынадай көрнекі құралдарды пайдаланады: Мысал: Жамбыл. Жамбыл ауданы. Өз елімізге қолымыздан келгенінше қызмет ету әрқайсымыздың міндетіміз.

Жамбыл Жамбыл ауданы. Өз елімізге қолымыздан келгенінше

қызмет ету әрқайсымыздың міндетіміз.

Мұғалімнің талап етуі бойынша балалар бұл таблицаны қарап шығып онда неше сөйлемнің барын, әр сөйлемнің не жайында айтылғанын яғни қандай ойды білдіретінін әр сөйлемнің неше сөзден және қандай сөз табтарынан жасалғанын, әр сөздің қай тұлғада келгенін және қай сөздің қай сөзбен байланысып тұрғанын айтады.Осындай жұмыстарды орындату арқылы мұғалім оқушылардың сөйлем түрінде нені білгендерін аңғарады және сөйлем жайында бұрыннан білетін деректерді жүйелейді.Үшіншіден морфологиядан берілген білімді синтаксиспен байланысын қарастырады. Сондай-ақ дидактикалық принципті басшылыққа алып жаңа материялды оқушыға саналы түрде түсіндірудің алғы шартын жасайды, яғни сөйлем туралы теориялық білім беруге мүмкіндік тудырады. Бұдан, соң мұғалім таблицадан келтірілген тілдек фактілерді талдай отырып мұғалім оқушыларға сөйлемнің мынадай бес түрін айтады:

1. 
   Сөйлем аяқталған ойды білдіреді.
   
2. 
   Сөйлем бір немесе бірнеше сөз тіркесін білдіреді.
   
3. 
   Сөйлемдігі сөздер өзара байланыста болады.
   
4. 
   Сөйлемде сөздер мен сөз таптарының барлық түрі кездеседі.
   
5. 
   Әр сөйлемнің айтылатын интонациясы (сөйлеу сазы) болады.
   

1. 
   Кез-келген текстегі және ауызша сөзден сөйлемнің қандай ойды білдіріп тұрғанын түсіну және айтып беру.
   
2. 
   Сөйлемнің құрамы мен құрылысын білу.
   
3. 
   Сөлемдегі сөздердің қайсысы қайсысымен байланысып тұрғанын түсіну.
   
4. 
   Сөйлемнің сазын ажырата білу.
   
5. 
   Әр сөйлемді өз сазымен айту және оқу.
   
6. 
   Сөйлем мен сөйлемнің жігін ажырата білу.
   
7. 
   Сөйлемнің тыныс белгілері қойылмай кіші әріппен жазылған сөйлемдерді мағынасына қарай саралап, олардың тиісті тыныс белгілерін қою.
   
8. 
   Бір сөзді де бірнеше сөзді де сөйлемдерге мысал келтіру және ондай сөйлемдерді мазмұндама, шығарма жазуда орынды пайдалану білу.
   
9. 
   Берілген сөздерден сөйлем құрау.
   
10. 
    Бір сөзді сөйлемді көп сөзді сөйлемге айналдыру, керісінше көп сөзді сөйлемді бір сөзді сөйлемге айналдыру, мысал келтіру.
    
11. 
    Сөйлемнің өзіндік белгілерін айтып беру, мысал келтірте отырып, ауызша және жазбаша тексерту.
    

1. 
   Қазақ тілі синтаксисінің зерттелуі.
   
2. 
   Синтаксисті оқытудағы көрнекілік.
   
3. 
   Грамматиканың күрделі де қиын, әрі жауапты саласы синтаксисті оқушыларға оқыту негізінен қандай мақсаттарды көздейді?
   
4. 
   Қазақ тілі синтаксисі методикасының негізі мен мазмұны.
   
5. 
   Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны қамтидындар
   
6. 
   Синтаксистің көрнекі құралына негізінен қандай талаптар қойылады?
   
7. 
   Қазақ тілі синтаксисінің зерттелуі
   
8. 
   Жай сөйлем синтаксисінің зерттелуі
   
9. 
   Синтаксисіт оқытуа қандай методологиялық талаптарды негізге алуға болады?
   
10. 
    Сөйлем мүшесі мен оның түрлерін қалай түсіндіріп бересіз?
    

2. Жай сөйлем ситаксисін оқытудың жүйесі

3.Сөйлем мүшесі мен оның түрлері

4.Мектеп оқулығына сәйкес тақырыпта сабақ жоспарын құру.

5.ОБСӨЖ тақырыбаны сай реферат жұмысын орындау

6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Жай сөйлем ситаксисінің материалдарын оқыту жүйесі орналасуы жөнінде баяндаңыз

2.Сөйлем жөнінде түсінік беріңіз.

3. Құрмалас сөйлем синтаксисінің кеңес дәуірінде зерттелуі

4. Құрмалас сөйлемнің қазақ төңкерісіне дейін зерттелуі

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 38 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Жай сөйлем синтаксисін оқытудың жүйесі.
2.Сабақтың жоспары:

1.Сөйлем туралы мәлімет.

2.Сөйлемді құрамына қарай түсіндіру.

3.Сөйлемді мағынасына қарай түсіндіру.

4.Синтаксистік талдауәдістемесі.
3.Теориялық мәліметтер:
Мұгалім сөйлем жайында білім бергенде теориялық білімді практакамен байланыстырып жаттығу жұмыстарын оқушыға неғұрлым көп орындатса соғұрлым оқушылардың білім мен дағдысы ширай түседі.

Синтаксистік талдау: сөйлем түрлеріне қарай тал­дау және сөйлем мүшесіне қарай талдау болып екіге бөлінеді.

Сөйлем түрлеріне қарай талдаудың өзіндік жүйесі бар, ол әр кластың оқу программмасы мен оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес жүргізіледі.

Ж а й с ө й л е м т ү р л е р і н е карай та л д а у

Жай сөйлем түрлеріне карай талдау бастауыш кластарда жүргізіледі де, жоғарғы кластарда бірте-бірте күрделендіріліп отырады.

Жай сөйлемнің түрлеріне қарай талдау олардың мағынасы мен құрылысына қарай бірнеше түрге бөлінеді.

а) Жай сөйлемдерді мағынасына қарай талдау. Сөйлемдерді мағынасына қарай салыстырып, өз ара айырмашылықтарын айтқызады, лепті сөйлемдердің мағыналық өзгешеліктері мен сұраулы сөйлемдердің жасалу жолдарына қарай талдатып, дәлелдеттіреді.

Бұл — жайылма сейлем. Өйткені бастауыш пен ба­яндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелер де қатысып тұр. Мұндағы егістен де, малдан да деген — зат есімнен болған бірыңғай толықтауыштар.

1. Москва. 2. Кремль. 3. Үлкен театр. Бұлар – атаулы сөйлемдер. Сөйлем ретінде қолданылып тұрған зат атаулары. Не? Деген сұраққа жауап болып, атау мағынасында тұр.

2.Сөйлем туралы айтылған пікірлер

3.Сөйлемді құрамына қарай қалай бөлінеді?

4.Сөйлемді мағынасына қарай қалай бөлінеді?

5.Синтаксистік талдауәдістемесі қандай?

5.Студенттің үй тапсырмасы

1. Жай сөйлем түрлеріне қарай та лдау

2. Жай сөйлемдерді мағынасына қарай талдау.

3. Жай сөйлемдерді жалаң, жайылма болып бөлінуіне қарай талдау.

4. Жай сөйлемдерді тұрлаулы мүшелерінің толық болу-болмауына қарай талдау.

5. Жай сөйлемдерді сейлем мүшелерінің байланысына қарай талдау.

6. Атаулы сөйлемдерді түрлеріне қарай талдату

6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.Жай сөйлем ситаксисін оқытудың жүйесі

2.Сөйлем мүшесі мен оның түрлері

3.Сөйлемнің құрлысына қарай бөлінуі

4.Бір тектес ситакситік тұлғалады бірыңғай оқытып, бір тұтас білім беру қарасытылуға тиіс дегенді түсіндіріңіз.

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

№ 40 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Оқушыларға құрмалас сөйлем синтаксисінен берілетін білім көлемі және оны оны оқытудың жүйесі.
2.Сабақтың жоспары:

1. 
   Құрмалас сөйлем табиғаты туралы ұғым қалыптастыру.
   
2. 
   Құрмалас сөйлемді теориялық және практикалық деңгейде оқыту.
   
3. 
   Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі.
   

Ќ±рмалас сµйлемнен теориялыќ білім бергенде, олардыњ барлыќ т‰ріне ортаќ мынадай методикалыќ н±сќаулардыњ басшылыќќа алынуы шарт.

1. 
   ¤тілейін деп отырѓан ќ±рмалас сµйлемді оќушыларѓа жењіл де саналы мењгеруге кµмегі тиетін б±рын µтілген материалдарды ‰немі ќайталап отыру.
   
2. 
   Єрбір жања материалдардыњ мєнін, µзіндік белгілерін µзіне дейін µтілген материалдардан ажырата т‰сіндіру.
   
3. 
   Оќушыларѓа µздігінен ж±мыс естете, олардыњ ќызыѓуын арттыра отырып, ойша ќорытудыњ индукция, дедукция т‰рлерімен ќ±рмалас сµйлемді мењгерту.
   
4. 
   Єр сабаќта кµрнекі ќ±ралдарды кењінен пайдалану.
   
5. 
   М±ѓалімніњ жетекші с±раѓыныњ негізінде єр ќ±рмаласќа аныќтаманы жєне µзіндік белгілерін оќушыларѓа айтќызу. Сол арќылы олардыњ ойлау ќабілетін арттырып, µздігінен ж±мыс істеуге ‰йрету. Тек оќушылардыњ шамасы келмеген жаѓдайда ѓана ќ±рмалас сµйлемніњ аныќтамасы мен µзіндік белгісін м±ѓалімніњ µзі айту.
   

Ќ±рмалас сµйлем туралы т‰сінікті оќушылар санына екі т‰рлі жолмен жеткізуге болады: біріншісі – єњгіме, байќау єдістері арќылы; екіншісі – м±ѓалімніњ т‰сіндіруі, байќау єдістері арќылы.

М±ѓалім оќушыларѓа ќ±рмалас сµйлемді т‰сіндіргенде таќтаѓа бірнеше жай сµйлемдерді жазып оќушыларѓа ауызша талдатады.

Оќушылар жоѓарыдаѓы сµйлемдердіњ бєрі де аяќталѓан тиянаќты бір жай ойды білдіретін, сондыќтан барлыѓы да жай сµйлем екенін, сонан кейін олардыњ ќайсысы жалањ, жайылма, толымды, жаќты сµйлемдер екенін айтып, олардаѓы т±рлаулы м‰шелерді атайды. Мысалы: Жањбыр жауды. Жер кµгерді. К‰н шыќты. Мал µріске кетті. Бет ќаратпайтын боран болды. Ќапан ќалаѓа бармады деген сµйлемдер жазылады.

2.Сөйлемнің түрлері

3.Құрмалас сөйлем дегініміз не?

4.Құрмалас сөйлемнің түрлері қандай?

5. Оқушыларға құрмалас сөйлем синтаксисінен берілетін білім көлемі қандай?

6. Құрмалас сөйлемді өткенде қандай көрнекілік түрін қолдануға болады?

7. Ќ±рмалас сµйлем туралы т‰сінікті оќушылар санасына қанша т‰рлі жолмен жеткізуге болады?

8. Құрмалас сөйлемді өткенде қандай әдіс-тәсілді қолданған жөн?

9.Құрмалас сөйлемнен оқушыларға берілетін білім көлемін анықтағанда, қандай әдістемелік нұсқаулар мен талаптарды басшылыққа алуға болады?

.

2. Құрмалас сөйлемнен синтаксисінен берілетін білім көлемін бағдароламамен саластырып, айырмашылық, өзгерістер бар-жоғын анықтаңыз. Оның бәрін жазбаша реферат түрде жазаңыз.

3.Бағдарлама мен оқуықта берілген құрамалас сөйлемнің мазмұныны сәйкестігін, айырмашылық пен ерекшелігін анықтап, талдау жүргізіңіз, бөлінген сағат сандарын анықтаңыз, сағат сандары тақырыптардың мазмұынының ауыр, жеңілдіген сәйкестендірілген бе, көңіл бөліңіз.
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1.1985-1990 жылдар аралығындағы бағдарлама мен оқулықтарды 1995-1998 жылдар аралығынағы құрмалас сөйлемге арналған бөлігімен салыстырыңыз, талдаңыз.

2. Құрмалас сөйлемді оқытуға арналған әдістемелік әдебиеттерге, іс- тәжірибелерге шолу жасаңыз.

3.Синтаксис тарауына жазылған орта мектеп оқулықтарымен танысып шығыңыз.

7. Әдебиеттер тізімі

Негізгі:

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

1.А. Байтұрсынов. Тіл тағылымы. А.,1992 ж.

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.
№ 41 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Құрмалас сөйлем туралы түсінік.
2.Сабақтың жоспары:
1.Құрмалас сөйлемді оқытудағы мақсат.

2.Құрмалас сөйлемді талдау.

1. 
   Кім, да шылауын ќосып, бірінші мен екінші жай сµйлемдерден к‰рделі бір ойды білдіретін сµйлем ќ±райды.
   
2. 
   Мал ќашан µріске кетті?
   
3. 
   Неліктен Ќапан ќалаѓа бармады?
   

Оќушылар мынадай жауап ќайтарады:

1. 
   Жањбыр жауды да, жер кµгерді.
   
2. 
   Жањбыр да жауды, жер де кµгерді.
   
3. 
   К‰н шыќты, мал µріске кетті.
   
4. 
   К‰н шыќќан соњ, мал µріске кетті.
   
5. 
   Бет ќаратпайтын боран болѓандыќтан, Ќапан ќалаѓа бармады.
   

- жай сµйлем бір я бірнеше сµйлем м‰шелерінен ќ±ралып, бір тиянаќты ойды білдіреді, ал ќ±рмалас сµйлем неден ќ±ралады, ќандай ойды білдіреді?

Б±л с±раќќа жоѓарыда талдаѓан мысалдарѓа с‰йене отара бір оќушы:

- Ќ±рмалас сµйлем екі я бірнеше жай сµйлемнен ќ±ралып, бір к‰рделі ойды білдіреді деп жауап береді.

М±ѓалім оќушы жауабыныњ д±рыстыѓын ескертеді де:

- Ќ±рмалас сµйлемніњ к‰рделі ойды білдіруі – оныњ бір інші µзіндік белгісі. Ќ±рмалас сµйлемніњ екі я онан да кµп жай сµйлемдерден жасалатыны – оныњ екінші µзіндік белгісі. Тіл ѓылымында ќ±рмалас сµйлемніњ ќ±рамындаѓы жай сµйлемдерді ќ±рмалас сµйлемніњ компоненттері деп атайды. М±нан былай біз де ќ±рмалас сµйлемніњ жай сµйлемдері деудіњ орнына ќ±рмалас сµйлемніњ компоненттері деп. атаймыз, - деп, оќушылардыњ ќ±рмалас сµйлем жайында білетіндерін бір т‰йіп ќояды. М±нан кейін класна мынадай с±раулар ќойылып, жауаптар алынады.

М±ѓалім таќтаѓа жазылѓан жай сµйлемдердіњ кез-келгендерін былайша біріктіріп, жањбыр жауды да, бет ќаратпайтын боран болды. Жер кµгерген соњ ќар кетті деп айтуѓа жєне соларды ќ±рмалас сµйлем деп тануѓа бола ма?

Оќушылар. Жоќ, олай айтуѓа да, солай айтќанмен, оларды ќ±рмалас сµйлем деп танула болмайды.

М±ѓалім. Неліктен болмайды?

Оќушылар. Жањбыр жауа сала, бір ден бет ќаратпайтын боран болмайды.

М±ѓалім. Д±рыс. Сонымен, кез - келген жай сµйлемдер ќ±рмалас сµйлемдер ќ±рмалас сµйлем жасай алама екен?

Оќушы кез-келген жай сµйлемдер ќ±рмалас сµйлем жасай алмайды. Тек маѓыналары бір-біріне байланысты єрі жаќын жай сµйлемдер ѓана ќ±рмалас сµйлем жасайды.

М±ѓалім. Д±рыс.

Дєл осындай жетекші с±раулар ќоя отырып, сµйлемдерді тал дату арќылы м±ѓалім оќушыларѓа ќ±рмалас сµйлемніњ таѓы да мынадай тµрт белгісін танытады:

1. 
   Ќ±рмалас сµлем компоненттері бір-бірімен грамматикалыќ байланыста болады. Ол байланыс ќосымша, шылау, компоненттердіњ орын тєртібі, µзіндік интонациясы арќылы байќалады.
   
2. 
   Ќ±рмалас сµйлемніњ єр компоненттерініњ бастауышы мен баяндауышы болады, т,б.
   

“Ќ±рмалас сµйлем туралы т‰сініктен” оќушыларѓа білім бергенде, аздап грамматикалыќ талдау да ќолданылып отырылады.

Міне м±ѓалім оќушыларѓа ќ±рмалас сµйлемді осы жолмен оќытуына болады.

Құрмалас сөйлемдердің түрлеріне қарай талдау.

Құрмалас сөйлем түрлеріне қарай талдау программада өтілетін материалдарын жүйесін сақтай отырып, баспалдықты түрде күрделеніп принципімен жүргзіледі. Осы принцип бойынша, алдымен, салалас құрмалас сөйлемнің түрлеріне, одан соң сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлеріне, ең соңында, аралас құрмалас сөйлемнің түрлеріне қарай талдау жасалады.

Құрмалас сөйлемнің түрлеріне қарай жүргізілетін талдау өнімді және жүйелі болу үшін, мұғалім әрбір талдаудың түріне қарай жоспарын жасап, мақсатын белгілейді.

1.Синтаксис бөліміне жазылған қандай әдістемелік әдебиеттер бар?

2. Құрмалас сөйлем қазақ тілі синтаксисінің бір саласы екені жөнінде түсінік

3. Құрмалас сөйлемнің өзіндік белгілері

4.Құрмалас сөйлем туралы түсінік.

5.Құрмалас сөйлемді оқытудағы мақсат.

6.Құрмалас сөйлемді талдау.

7. Құрмалас сөйлемнің анықтамасы

8. Құрмалас сөйлемің түрлері

9.Жай сөйлем мен құрмалас сөйлем өзара қандай ерекшеліктер арқылы ажыратылады?

10.Жай сөйлемдер бір –бірімен қандай тәсілдер арқылы құрмалпсады?

5.Студенттің үй тапсырмасы
1. Құрмалас сөйлемдердің түр-түріне ажыратып, топтап жазатын, оның бөіну себептерін түсіндіретін бірнеше мысалдар текстерді әдебиеттен тауып, жазбаша дәлелдеңіздер.

2. Құрмалас сөйлемге жалпы түсінік

3. Құрмалас сөйлем қандай өзіндік белгілерден тұратынын жинақтап айтыңыз.
6. Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы
1. Құрмалас сөйлемдер өзара бөлінуі

2. Құрмалас сөйлемдердің белгілері

3. Сөйлемнің құрлысына қарай бөлінуі

4. Құрмалас сөйлемді оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер.

Негізгі:

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

1.А. Байтұрсынов. Тіл тағылымы. А.,1992 ж.

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.
№ 42 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Салалас,сабақтас құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі.

2.Сабақтың жоспары:

1. 
   Оқушыларға құрмалас сөйлемнің өзіндік белгілері мәлімет беру әдістемесі.
   
2. 
   Салалас құрмалас сөйлем мағыналық түрлерін оқыту.
   
3. 
   Салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері.
   
4. 
   Сабақтас құрмалас сөйлем мен жасалу жолдары әдістемесі7
   
5. 
   Сабақтас құрмаластың мағыналық түрлерің оқыту әдістемесі.
   
6. 
   Сабақтас құрмаласты талдау әдістемесі.
   

Салалас құрмалас сөйлем жайындағы түсінікті жай сөйлеммен салыстырмай-ақ меңгертуге де болады. Мұндай жағдайда оны біріңғай мүшелі жай сөйлеммен салыстыруға кететін уақытты үнемдеп, жаттығу-дағдыландыру жұмыстарын көбірек жүргізуге мүмкіндік туады; дегенмен оқушылар кейіңгі сабақтарда практикалық жұмыстарды орындағанда, салалас құрмалас сөйлеммен біріңғай бастауышты, біріңғай баяндауышты жай сөйлемдерді бір-бірімен шатастырады.Оны арнайы жүргізілген эксперимент жұмысы мен жоғары оқу орындарына қазақ тілінен емтихан тапсырған абитуриенттердің жауаптары көрсетеді.

Біріңғай бастауышты, біріңғай баяндауышты жай сөйлемдердің негізгі өзіндік белгілеріне мыналарды атайды:

1. 
   Біріңғай бастауышты жай сөйлемнің баяндауышы сол сөйлемдегі барлық бастауышқа ортақ болады.
   
2. 
   Біріңғай баяндауышты жай сөйлемнің бастауышы сол сөйлемдегі барлық баяндауышқа ортақ болады.
   
3. 
   Біріңғай бастауыш пен біріңғай баяндауыш біріңғай формада, біріңғай сөз табынан болады.
   
4. 
   Біріңғай мүшелер бір-бірімен интонация және ыңғайлас, талғаулы, кезектес жалғаулықтармен байланысып келеді.
   

белгілерін ғана айтады:

1.Салалас құрмаластың компанентері жеке-жеке айтқанда, олардың әрқайсысы кіші- гірім біршама аяқталған ойды білдіреді.

2. Салалас құрмалас сөйлемнің компоненттеріндегі баяндауыштар тианақты формада (үш жақтың біреуіндегі ) етістікпен есім сөздердің бірі болып келеді.

3. Салалас құрмаластың компаненттері өз ара жалғаулық шылаулар, интонация, орын тәртібі арқылы байланысады.

4.Көптеген салалас құрмалас компанентерінің орнын ауыстыруға болмайды.

Компаненттерінің орнын ауыстырғанда, салалас алғашқы мәнін жояды, кейде құрмалас сөйлем болудан да қалады.

Ең соңында, салалас құрмалас сөйлемге мынадай анықтама беріледі :Компаненттері мағына, орын тәртібі, интанация, жалғаулық шылаулар арқылы байланысып, баяндауыштары тиянақты формада келген құрмалас сөйлемді салалас құрмалас сөйлем дейміз.

Сонымен, ыңғайлас салаластың өзіне тән мынадай белгілері бар:

1. Ыңғайлас салалас істің және оқиғаның ретін, бір мезгілде немесе бірінен соң бірінің болғанын, болып жатқанын, болатынын хабарлайды, баяндайды, ыңғайын білдіреді.

2. Компоненттері орын тәртібі, ыңғайлас жалғаулық, интонация арқылы байланысады.

3. Ыңғайлас салалас, компоненттерінің байланысу тәсілдеріне қарай, жалғаулықты ыңғайлас, жалғаулықсыз ыңғайлас болып екіге бөлінеді. Жалғаулықты ыңғайлас компоненттері да, де, та, те, әрі және жалғаулықтар арқылы байланысады. Жалғаулықсыз ыңғайластың компоненттері орын тәртібі, интонация арқылы байланысады.

5. 
   Айтқанда, ыңғайлас салаластың арасына пауза жасалып, жазғанда, үтір қойылады.
   

Компоненттерінің мағынасы істің, оқиғаныңретін, мезгілін, ыңғайын білдіретін салаласты ыңғайлас салалас дейміз.

Қарсылықты салалас грамматикалық талдау, байқау, әңгіме әдістері, ойша қорытудың индуктивті- дедуктивті түрі арқылы меңгертіледі.

Бұл сабақта мұғалім мынадай мақсат қояды: мүмкіндігінше, қарсылықты салаласты оқушылардың өздеріне меңгерту, тек олардың шамасы келмейтін жерлерін ғана түсіндіру. Мұғалім осындай мақсат көздегендіктен, әдеттегідей сабақтың тақырыбын да, оның алдына қоятын мақсатын да түсіндірмейді. Сабақ бірден грамматикалық талдаудан басталады.

Сабақтың соңында қарсылықты салаластың мынадай өзіндік белгілері сараланып көрсетіледі:

1. 
   Қарсылықты салаластың бірінші компонентіндегі ой, іс, оқиға екінші компонеттегі ой, іс, оқиғаға қарама- қарсы болып келеді.
   
2. 
   Компоненттері қарсылықты жалғаулвқпен және интонация, орын тәртібімен байланысты.
   
3. 
   Қарсылықты салалас екіге бөлінеді:жалғаулықты қарсылықты салалас және жалғаулықсыз қарсылықты салалас. Жалғаулықты қарсылықты салаластың компоненттеріқарсылықты жалғаулықпен байланысады, ал жалғаулықсыз қарсылықтың компоненттері интонация, орын тәртібі арқылы байланысады.
   
4. 
   Қарсылықты салаластың баяндауыштары болымды, болымсыз етістіктерден және антоним сөздерденде жасалажы.
   
5. 
   Қарсылықты салаластарды айтқанда, компоненттерінің арасына пауза жасалып, жазғанда, жалғаулықты қарсылықтының арасына үтір, жалғаулықсыз қарсылықтының арасына үтір мен сызықша қойылады.
   

Мектеп оқулығы қарсылықты салаластан мынадай дағды беруді талап етіп келеді:

1. 
   Текстен қарсылықты салаласты таба білу. 2. Қарсылықты салаластың жай сөйлемдерден қандай тәсілдермен жасалатынын айту. 3. Берілген жай сөйлемдерден жалғаулықты қарсылықтарды табу. 4. Тыныс белгісін қою. 5.Берілген компонентке екінші сыңарын ойдан тауып, қарсылықты салалас жасау. 6. Қарсылықты салаласқа ойдан мысалдар келтіру.
   

Сабақтас құрмалас сөйлемдер — қазақ тілінде ең жиі қолданылатын және ең күрделі синтаксистік категория. Бұлардан нақты да, саналы да білім беру үшін, алдымен оқушыларға сабақтас құрмалас дегеніміз не, оның қандай өзіндік белгілері бар екенін, оны не үшін оқу керектігін танытып алу міндет.

Сабақтас құрмаластың өзіндік белгілері мен анықтамасын оқушыларға жаттығу орындату әдісімен де, мұғалімнің түсіндіру әдісімен де меңгертуге болады. Бұл тақырыпты мұғалімнің түсіндіру әдісі арқылы оқушыларға қалай меңгерту керектігіне тоқталайық.

Мұғалім кіріспе әңгімесінде осыған дейін оқушылардың салаластармен танысқанын, мұнан былай олар сабақтас құрмаластар жөнінде білім алатынын, сабақтас құрмалас та, салалас құрмалас сияқты, адамның күрделі ойын білдіретінін, салаласқа қарағанда, мұның тілімізде өте жиі қолданылатынын, сабақтасты оқудағы мақсатты, сабақтастардан саналы да терең білім алу үшін, алдымен оның өзіндік белгілерін, анықтамасын жете түсінудің қажеттігін, бұлар жайында осы сабақта білім беретінін айтады.

Мұнан кейін жай сөйлемде істің болу себебі көрсетілгенімен, оның толық еместігі, яғни қалай мыжылғаны, кімнің, ненің мыжығаны ашып айтылмағаны, ал құрмалас сөйлемдерде істің бо­лу себебі анық, айқын, толық етіп берілген, сондықтан да ойды, толық күрделі қып айту үшін, құрмалас сөйлемдердің қолданылатыны түсіндіріледі.

Салыстыру арқылы жай сөйлемнен сабақтас құрмаластың айырмашылығы былайша ашып көрсетіледі

1. 
   Жай сөйлемдегі мезгіл, себеп, сын-қимыл, мақсат пысықтауыштар мен осындай мағыналарды білдіретін сабақтас құрмаластың компоненттері бірдей сұрауға жауап береді. Мәселен, жоғарыда келтірілген жай сөйлемнің мыжылғандықтан себеп пысықтауышы мен сабақтастың үстіне кісі отырғандықтан ком­понент
   

2. 
   Жай сөйлемдердің кейбір пысықтауыштары мен сабақтастардың бағыныңқысының баяндауыштары бір тұлғада (формада) келеді. Мысалы, мыжылғандықтан деген жай сөйлемнің себеп пысықтауышы да, отырғандықтан деген сабақтастың бағыңыңқысының баяндауышы да, бір форма (ғандықтан) иеленген.
   
3. 
   Жай сөйлемнің пысықтауышы да, сабақтастың сол мәнді білдіретін бағыныңқысы да істің себебін, мезгілін, сынын, қимылын, мақсатын білдіреді.
   

1. 
   Сабақтас құрмалас сөйлемнің компоненттерінің біреуі өздігінен біршама аяқталған ойды білдіреді, оны қазақ тіл білімі сабақтастың басыңқы компоненті деп атайды.
   
2. 
   Сабақтастың басыңқы компонентінен басқа компоненті біршама аяқталған ойды білдіре алмайды, мұндай компонент сабақтастың бағыныңқы компоненті деп аталынады.
   
3. 
   Сабақтастың басыңқы компонентініц баяндауышы әрдайым тиянақты формада, ал бағыныңқы компонентінің, баянда­уышы үнемі тиянақсыз формада келеді.
   
4. 
   Бағынынқының баяндауыштары болатын сөз таптары — жіктелмеген көсемше, шартты райлы етістік, қосымшалы және септеулік шылаулар тіркескен есімше мен тұйық етістік.
   
5. 
   Сабақтастың компоненттері өзара мағына, қосымша, шы­лау, интонация арқылы байланысады.
   
6. 
   Сабақтастың бағыныңқы компоненті басыңқы компонентіндегі уақиғаның қалай, қайтіп, қашан, не үшін, неліктен болғанын, болып жатқанын немесе болатынын білдіру үшін қолданылады.
   
7. 
   Сабақтастың бағыныңқы компоненті негізінен басыңқының алдынан, кейде ортасында, өлеңде соңынан да келеді.
   

Сондай-ақ мезгіл пысықтауыштың мынадай екі өзіндік ерекшелігін мықтап есте сақтауды талап етеді:

Мезгіл бағыныңқылы сабақтастың мағынасы, баян-дауыш формалары мынадай өзіндік белгілері саралап көрсетіледі:

1. 
   Мезгіл бағыныңқылы сабақтастың бағыныңқысы басыңқыдағы істің мезгілін білдіреді.
   
2. 
   Бағыныңқының сұрауы — қ а ш а н?
   
3. 
   Бағыныңқының баяндауыш формалары бес түрлі: жатыс септіктегі өткен шақтық және болжалды келер шақтық есімше; септеулік шылаулары тіркескен өткен шақтық есімше; -ша, ше жұрнақты өткен шақтық есімше; -ғалы, гелі формалы көсемше; -ысымен, -ғасын формалы етістіктер.
   

Мезгіл бағыныққының өзіндік белгілері оның мезгіл пысықтауышты жай сөйлемнен, ыңғайлас салаластан, басқа бағыныңқылардан ажыратарлық критерийі болып есептелінеді, сондықтан да оларды барлық оқушының білуі міндет.

Мектеп оқулықтары мезгіл бағыныңқыдан алған білімін бекіту үшін, екі түрлі жаттығуды орындатуды талап етеді:

1. 
   Жаттығудағы мезгіл бағыныңқылардың баяндауыштарының қандай тұлғада тұрғанын түсіндіру;
   
2. 
   Берілген текстен мезгіл бағыныңқыны теріп жазу.
   

1. 
   Мезгілдік мағынаны білдіретін салаласты мезгіл бағыныңқыға айналдыру;
   
2. 
   Мезгіл бағыныңқыны ыңғайлас салаласқа айналдыру;
   
3. 
   Мезгіл пысықтауышы бар жай сөйлем мен мезгіл бағыныңқыны бір-бірімен салыстыру, әрқайсысының өзіндік белгілерін айту;
   
4. 
   Бір мезгіл бағыныңқылы сабақтастың бағыныңқы компонентінің баяндауышын басқа формаларға қойып, мағынасының өзгеретін, өзгермейтінін байқау;
   
5. 
   Мезгіл бағыныңқының баяндауышы қайдай формаларды иеленетінін айтып, мысалдармен дәлелдеу;
   
6. 
   Мезгіл бағыныңқының баяндауыш формаларын схема арқылы өрнектеу;
   
7. 
   Берілген жай сөйлемдерден мезгіл бағыныңқы жасау;
   
8. 
   Мезгіл бағынынқының тыныс белгісін қою;
   
9. 
   Мезгіл бағыныңқының тыныс белгісін схе­ма арқылы көрсету;
   
10. 
    Берілген мезгіл бағыныңқыларды түсіндіріп жазу.
    
11. 
    Творчестволық жұмыстарда мезгіл бағыныңқыларды көбірек қолдануды талап ету.
    

ә) құрамындағы жай сөйлемдерінің жігін ажыраттыру;

ғ)бағыныңқы сөйлемдер басыңқы сөйлемге қандай жолдармен (баяндауыштары қандай формада, тұрып) байланысатынын дәлелдеу;

2.Оқушыларға құрмалас сөйлемнің өзіндік белгілері .

3.Салалас құрмалас сөйлем мағыналық түрлері

4.Салалас құрмалас сөйлемнің компоненттері

5.Сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары

6.Сабақтас құрмаластың мағыналық түрлерін оқыту әдістері.

7.Сабақтас құрмаласты талдау әдістемесі.

8. Қарсылықты салалас грамматикалық талдау, байқау, әңгіме әдістері, ойша қорытудың қандай түрі арқылы меңгертіледі.

9. Қарсылықты салаластың қандай өзіндік белгілері бар?

10. Ыңғайлас салаластың өзіне тән қандай белгілері бар?

11. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем дегінміз не?

5.Студенттің үй тапсырмасы

1. 
   Салыстыру арқылы жай сөйлемнен сабақтас құрмаластың айырмашылығын көрсетіңіз
   
2. 
   Мезгіл пысықтауыштың өзіндік ерекшелігі
   
3. 
   Мезгіл бағыныңқылы сабақтас ссөйлем жөніне түсінік
   
4. 
   Мезгіл бағыныңқыны ыңғайлас салаласқа айналдыру;
   
5. 
   Мезгіл пысықтауышы бар жай сөйлем мен мезгіл бағыныңқыны бір-бірімен салыстыру, әрқайсысының өзіндік белгілерін айту;
   
6. 
   Құрмалас сөйлемдері түр-түріне ажыратып, топтан жазатын, оның өліну себептерін түсіндіретін бірнеше мыслдар естерді әдебиеттен тауып жазбаша дәлелеңіздер.
   

2. Мезгіл бағынынқының тыныс белгісін қою;

3.Мезгіл бағыныңқының тыныс белгісін схе­ма арқылы көрсету;

4. Сабақтас құрмалас сөйлемдерді талдаудың мақсаты

5.Ыңғайлас салаластың түрлері
7. Әдебиеттер тізімі
Негізгі:

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2.Шығарма жұмысын жүргізу әдістемесі.

Айту, дауыстап оқу – мәтінді тыңдаушы мен айтушы арасындағы өзара әрекет үрдісі. Бұл үрдістің нәтижесі, біріншіден, айтушының ерекшеліктеріне, екіншіден, тыңдаушының ерекшеліктеріне, үшіншіден, мәтіннің ерекшеліктеріне байланысты. Мәтінді дыбыстау барысында тыңдаушы айтушының айту ерекшелігіне, дауыс қарқынына, әңгіме ұзақтығына т.б. жағдайларға бағынышты болады. Айтушының қандай сипаттары дыбыстаудың нәтижесіне ықпалын тигізеді. Ол үшін айтушы немесе дауыстап оқушы тарапынан мынадай сипаттар анықталады:

Дыбысталып (оқылып) тұрған мәтінді қабылдау, жазулы мәтінді қабылдауға қарағанда қиындау болып есептеледі. Біріншіден, сөз қарқыны айтушыға байланысты, оның сөзі қайталанбайды (қайта оралуға болмайды), көптеген нәрсе айтушының сезімдік дайындығы мен дикциясына байланысты. Екіншіден, адамның көру түйсігі дыбысты сезіну түйсігіне қарағанда жақсы дамыған. Үшіншіден, тыңдап отырған адам оқып отырған адамға қарағанда тез шаршайды. Осы айтылған нәрседен үш маңызды әдістемелік қорытынды шығады:

1. 
   Оқуға және дыбыстауға (дыбыстап оқуға) бірдей мәтіндерді қолдана отырып үйретуге болмайды.
   
2. 
   Дыбыстауға арналған мәтіндер оқуға арналған мәтіндерден жеңіл болуға тиіс.
   
3. 
   Дыбыстауға арналған мәтіндер ауызша тілдің ерекшеліктеріне сай болуға тиіс.
   

Осының бәрі мәтінді оқушының тілдік тәжірибесіне сәйкестендіруге алып келеді. Сондықтан оқуға және дыбыстауға арналған мәтіндерге қойылатын жалпы талаптар мынадай деп тұжырымдауға болады:

1. 
   Мәтіннің тіл күрделігінің (қиындылығының) дәрежесі;
   
2. 
   Мәтіннің қисындық-мағыналық құрылымының қиындық дәрежесі;
   
3. 
   Мәтін қиындығы мен күрделілігінің оқушының тіл құзырына сәйкестілігі;
   
4. 
   Мәтіннің тілдің не ауызша, не жазбаша түріне сәйкестігі;
   
5. 
   Мәтіннің қатысымдық әрекетке сәйкестігі (тілдік құбылыстарды талдау, түсіну, айтып беру).
   

Мұндай сабақ үрдісінде аралық буын болатын әңгімелесу мәтіні ескеріледі. Өйткені оқытудың көпшілік жүйесінде игеруге арналған бастапқы материал немесе материалды игеруге алып баратын соңғы баспалдақ болып саналады. Осындағы екінші жағдай оқыту тәжірибесінде қазіргі уақытта кең тараған, оқылған мәтін арқылы сұрақтарға жауап беру, оның мазмұнын баяндау т.б.

Әңгімелесу мәтіні аралық буынының осы негізде бірінші кезекте тіл дамыту жұмыстарын жетілдіріп қана қоймайды, оны үшінші кезекке дайындайды.

Егер дайындық болмаса үшінші кезеңде сөйлеу икемділігінің дамуына мүмкіндік болмайды. Өйткені бұл дайындық, сөйлеу шеберлігі негізіне барып тірелетін әрекеттерге байланысты. Мұндай әрекеттердің үш түрін қарастыруға болады: трансформация, комбинациялау, перифраз. Тәжірибені жетілдіру ұғымының астарындағының бәрін осы үшеуі арқылы атқарылады.

Саналы іс-әрекеттер, жүйелі машықтану оқушылардың орфографиялық ережелерді тиянақты меңгеріп, оларды жазба жұмыстарын орындауда емін-еркін қолдана алуын қалыптастырады. Оқушылар тілдегі сөздерді, түрлі атауларды естілуі мен жазылуы арасындағы айырмашылықтарды аңғарып, оларды жазу жұмыстарында дұрыс қолданатын болады. Мұндай нәтижелерге оқушылар ең алдымен ережелердің мәнін ұғынып, оларды түрлі жазба жұмыстарында қолдану арқылы жетеді.
4.Бақылау сұрақтары

1. 
   Оқушылырға мәтін құрастыру мен шығарма жаздыру
   

2.Оқушылырға мәтін құрастыру мен шығарма жаздырудағ мақсат не?

3.Мәтін және оның құрылымы.

4.Шығарма жұмысын жүргізу қандай әдіс-тәсілдер бар?

5. Тыңдаушы мен айтушы арасындағы өзара байланыс

5.Студенттің үй тапсырмасы

1. 
   Мәтіннің тіл күрделігінің (қиындылығының) дәрежесі;
   
2. 
   Мәтіннің қисындық-мағыналық құрылымының қиындық дәрежесі;
   
3. 
   Мәтін қиындығы мен күрделілігінің оқушының тіл құзырына сәйкестілігі;
   
4. 
   Мәтіннің тілдің не ауызша, не жазбаша түріне сәйкестігі;
   
5. 
   Мәтіннің қатысымдық әрекетке сәйкестігі (тілдік құбылыстарды талдау, түсіну, айтып беру).
   

2.Қазақ тілі сабағында қолданылатын мәтіндер қанай мақсатта жүргізіледі?

3.Мәтінді талдау қандай кезеңдерге бөлінеді?

4.Мұғалімнің мәтінді талдау бағыты

5.Мұғалімнің мәтінді талдау дайындығына жататын жұмыс түрлерін схемаға түсіріп жазыңыз.
7. Әдебиеттер тізімі
Негізгі:

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.

2.Диктант жұмысын жүргізудің мақсаты мен мазмұны.

2.Қазақ орфографиясы және сауатты жазу дағдыларын қалыптастырудың жолдары қандай?

3.Диктант жұмысын жүргізудің мақсаты мен мазмұны.

4. Оқытудағы дағды мен білімнің байланысы

5. Орфографиялық норма дегеніміз не?

6. Орфографиялық норманың түрлері қандай?

1. 
   Орфографиялық дағдының күрделі процестігі.
   
2. 
   Жазба сауаттылық пен бақылау диктанты және қатемен жұмыс тәсілінің үлгісі
   

4.Бақылау диктантының бағалау формасы

5.Орта мектеп оқушыларының білімін есепке алу, бағалау жолдары

6.Оқушы білімін бағалағанда есепке алынатын мәселелер

2. Бақылау жұмысын жазудағы оқу мәнерінің рөлі

3. Бақылау жұмысын жүргізудің жолдары.


7. Әдебиеттер тізімі

Негізгі:

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

1.А. Байтұрсынов. Тіл тағылымы. А.,1992 ж.

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.
№ 45 Сабақ
1.Сабақтың тақырыбы: Қазақ тілі сабағында тіл дамыту жолдары.
2.Сабақтың жоспары:
1.Тіл дамыту жұмысының мақсаты мен мазмұны.

2.Тіл дамыту жұмысының негізгі принциптері.

Ана тілін оқытудың бір мақсаты- балаларды жүйелі сөйлеуге, ана тілінің тілдік құралдарын сапалы түрде жұмсай білуге үйретедлі.

Қазіргі мектеп бағдарламасында тіл дамытуға ерекше назар аударып отыр. Бұл - өмір талабынан, тұрмыс қалауынан туындаған мәселе. Қоғамның, оның мүошелерінің жалпы мәдениеті көтерілген сайын өмірдің сан – саласында қолданылатын тілдің мәдениеті де көтеріліп, сөйлетіп я жазатын ойды әрі айқын, әрі жатық, әрі мәнерлі етіп южеткізе білуді қалайды. Бұл үшін оқушының тілін ауызша да, жазюаша да дамыту қажет.

Ана тілін дамытудың ғылыми дәрежесін көтеру мәселелерінің бір жағы қазақ тіл біліміне, екінші жағы дидактикаға байюланысты. Қазіргі тіл ғылымы анатілін мектепте оқытуға қажетте мәселенің ғылыми жағынан айқындап, тұжырымдап берді.

Бұл құралдың мақсаты оқушының мазмұндама арқылы оқушылардың сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын дамыту әдістемесін жасау болды. Онда:

• 
  сөйлеу (ауызша, жазбаша) тілі туралы мәселенің ғылыми теориялық мәселелерін анықтау;
  
• 
  сөйлеу тілінің қазақ тілі пәнін оқытудағы мазмұнын, икемділіктері мен дағдылар белгілеу;
  
• 
  ауызекі және жазбаша түрін дамытудың тиімді әдіс – тәсілдерін нақтылау;
  
• 
  мазмұндама жүргізудің әдістемелік жүйесін жасау.
  

Мазмұндама жұмысының мақсаты мен жүйесі.

Практикалық әдістің бірі – мазмұндама. Жүргізілетін түрлі мазмұндама жұмыстары оқушының тілін байытуға, сауаттылыққ, әдеби тіл нормасында сөйлеуге, жаза да білуге көмектеседі.

Мазмұндама жаздырудағы негізгі мақсат – оқушылардың жазатын жұмыстарын терең түсіне отырып, долардың тілдік құралдарына, сөздік қорына, сөз таңдау, сөйлеудегі сөздердің орнына, көркемділігіне, бейнелелігіне тназар аударып, өз ойын жүйелі айтып, не жазып беруге машықтану болып табылады.

Оқу бағдарламасында: “мазмұндамалар мен шығармаларда сөздерді таңдап, дұрыс қолдану, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс құра білу, әрбір сыныпта жетілдіріп отырады”, - ол көрсетеді.

Жалпы алғанда, қазақ тілі сабағында мазмұндама жазу жұмысында мынандай талаптар қойылады:

2. 
   Әңгімеленген тақырыптың мазмұнын, көлемін, жүйесін анықтау;
   
3. 
   Мазмұндаманы ауызша да, жазбаша да жүргізу;
   
4. 
   Жұмысында басы артық ойлар емес, мәселенің негізгі түйінін ажырата білу;
   
5. 
   Мазмұндама жұмысының тақырыбына лайықты өз көзқарасын, ойын білдіріп, жаңа пікір қосуға баулу;
   
6. 
   Мазмұндауда тақырыбына сәйкес материал жинап құрастырып, әңгімелеу білу;
   
7. 
   Жазған мәтіндерін өндеп толықтырып, қайта жетілдіріп жазуға үйрету;
   
8. 
   Сауатты сөйлеп, қатесіз жазуға баулу т.б.
   

1. Ауызша мазмұндау.

2. Жазбаша мазмұндау.
Мазмұндаманың мектептегі жиі қолданылатын түрі – мәтін мазмұнын ауызша баяндау. Жалпы оқушылардың оқуы бар да, оқиғаның мазмұнын түсіну және оны өз сөзімен айтып беру бар. Мектеп тәжірибесінде оқушы оқиға, мазмұнын өз сөзімен айтып беруге қиналады онемесе айтып бере алмайды.

Тіпті кейде нашар мәнерлеп оқи тұрса да, жақсы мазмұндау білмейді. Мұндай нәтижелер мәтінмен жұмыстың бір жақты жүргізілетіндігінен болуы мүмкін. Атап айтқанда оқу мен оқыған мәтін мазмұнын баяндау екеуі тең дәрежеде жүргізіліп отырылса, сыңаржақтық кездеспейді.

Мазмұндаманы бастауыш сыныптарда жүйелі түрде бастаған жөн. Алғашқы кезде шағын жұмыстардан бастап, жүйелі жүргізіліп, кейіннен көлемі де күрделене түсе оқушыларға қиындық байқалмайды. Мәтін мазмұнын түсініп, оны айтып беруге даярлауда жеке сөйлемнен бастаған орынды. Тақтаға шақырылған оқушы мұғалім оқыған сөйлемді тақтаға жазбастан бұрын, сол сөйцлемді жатқа айтқызып, жатттықтырылуы қажет. Оқушы сөйлемді қайыра айтып бере алмаса, жеке сөздерді түсінүі мен түсінбеуіне назар аударылып, түсініксіз сөздердің мәні түсіндіріледі. Немесе мұндай жеке сөйлемдерді өз сөзімен, негізгі ой сақтап айтып беру талап етіледні. Әсіресе жеке сөйлемді жаттап алу дағдысының қалыптасуы диктант пен мазмұндама жазғанда үлкен көмегі болмақ.

Жеке сөйлемі ұғыну дағдысы қалыптастырылғаннан кейін, оқушыны шағын, қысқа мәтінмен жұмыс істеуге дағдыландырады. Яғни шағын мәтіндер оқытылып, мазмұны айтқызылады.

Кейде мұғалімдер мұндай жұмыстарды жүргізуде мына сияқты тмәсілдерді пайдаланылады. Тақтаға екі оқушы шақырылып, мәтін оқылады да, екіншісіне мазмұнын айтып беру талап береді. Осылайша басқа кісі оқыған мәтіннің мазмұнын айтып беруге дағдыланады. Сондай-ақ мұндай формада жаттығу жұмысын жүргізуге бірнеше амал бір мезгілде атқарылады:

Бір мәнерлеп оқу, екіншісі – жаттау, үшіншісі – ауызша мазмұндау.

Оқығанның мазмұнын баяндатуда жүргізілетін жұмыстың тағы бір түрі оқушы мәтінді іштей оқып алып, оны өзінің түсінген сөзімен айтып беру. Оқушы кітаптан көрсетілген мәтінде өздігінен іштей оқып шығады, соның мазмұнын айтады. Бұл жұмыстар ауызша да, жазбаша да орындаттырылады.

Ауызша мазмұндату үшін бұл тәсілдерді ретінде қарай пайдаланылады. Дауыстап оқуда оқушының көру сезіміне де араласады; басқа адамның оқуы бойынша мазмұндауда есту сезіміне сүйенеді, қорытындыда бұл жұмыстардың жүйесі оқушылардың көру сезімін тәрбиелейді. Сондай-ақ оқығанда, айтылғанды есте ұстау мен қайта жаңғырту дағдылары жетіле түседі.

2. Тіл дамыту жұмысының мақсаты мен мазмұны қандай?

3. Тіл дамыту жұмысының негізгі принциптерін ата.

4. Мазмұндама жұмысының мақсаты мен жүйесі.

5. Мазмұндаманың мектептегі жиі қолданылатын түрі

6. Мазмұндаманың түрлері

2.Сөйлеу кезінде қолданылатын тілдік нұсқалар

3. Тіл дамыту жолдары

4. Тіл дамыту жұмысына сабақ жоспарын құрыңыз.

1. Тіл дамыту жұмысының түрлері

2.Ауызша тіл дамыту жұмыстары

3.Жазбаша тіл дамыту жұмыстары

1.Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988 ж.

2.М. Әлімжанов, Ы. Маманов. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1966 ж.

3.Х. Арғынов. Қазақ тілі синтаксисі. А., 1969 ж.

4.Б. Құлмағанбетова, А. Исанова, М. Исинғарина, М. Көккөзова, Р. Құрманғалива, П. Айтжанова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. А.,2000 ж.

5.А. Жапбаров. Оқушылырдың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және мазмұндама жүргізудің әдістемесі.

А., 2002 ж.

Көмекші:

2.Ә. Исабаева. Қазақ тілін оқытудың диактикалық негіздері. А., 1993 ж.

3.Ф. Оразбаева. Тілдік қатысым: теориясы менәдістемесі. А.,2000 ж.

4.Ж. Нұржанова. Қазсқ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001 ж.

5.З. Бейсамбайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001 ж.

6.Ф. Мұсабекова. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959 ж.