Қазақ – шығыс және орыс (еуропа) Әдебиеті байланысы
жүктеу/скачать 1,49 Mb.
|
| - деп жоғарыдағы Құдай (Бог) Пайғамбарға жалбарынады [35, с. 338, 339].
Қошке Кемеңгеров: «Көзіңді аш! Тұр, пайғамбар, құлағың сал. Орнына келтір менің бұйрығымды. Жүрегін сөзбен жұрттың күйдір» - дейді, «Аралап шөлді жерді, суды жерді» - деп аяқтайды [34, б. 46]. А.С. Пушкиннің «Пайғамбар» өлеңі реалистік шығарма еместігі байқалады. Өйткені, оқиға реализмнен шығып кетеді де романтикалық мән-мағына, бітім болмыс алады. Бұл - көбіне XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басындағы екі романтикалық ағымды еске түсіреді. Бірі – француздардың буржуазиялық төңкерісінің ықпалымен пайда болған реакциялық романтизм, екіншісі – философиялық ағартушылық романтизм. Шелли, Байрон, Гюго, Жорж, Санд – ағартушылық - төңкерістік романтизмді берік ұстанғандар болды. Тіпті, Гюго былай деп соқты: «поэты и писатели XIX века – дети французкой революции» [39, с. 6]. Феодальды – дворяндық әлемді оның мәдениетін құрту, жаңа экономикалық-әлеуметтік және идеологиялық қозғалыстар адамдардың санасына да сілкініс әкелді. Реакциялық бағыт, қарсыластарының ашу - ызасын тудырды. Олар ескі мәдениетті қаламады. Бұл – қарсыластардың жаңа тәртіпке бағынбауына ұрындырды. Қарсыластар лагерінен: ескіге қайтып оралайық деген ойлар айтылды. Мысалы: «Из лагеря сторонников старого раздавался призыв назад, к тем временам, когда господствовала вера, которую считали выше разума. Разум, утверждала представители этого лагеря, научил человека сомневаться, убил в нем веру, поселил смятение духа (Ноавалис, «Христианство, или Европа»; де Местр, «О папе»; Бональд, «Теория политической и религиозной власти» и другие) [39, с. 6]. А.М. Горький өзінің көптеген еңбектерінде романтизмнің бұл – екі бағыттардың қиыншылықтарын атап өткен болатын. Ол – романтизмді екіге: пассивті және активті деп бөлді. Енді бастаған әңгімемізге қайтып оралуға болады, дінге сену философиялық қағида ретінде қаралды. Ислам дінін философиялық құбылыс ретінде қарау біздің ғалымдарда кездеседі. Бәлкім, рух, жан, аруақ, періште, шайтан деген ұғымдардың көзге көрінбей абстракты ұғым ретінде қабылдауынан туған түсінік болса керек. Ислам діні өз алдына бір әлем екендігі басшылыққа алынбай келеді. Жоғарыда бір құпия күш аллаға сенім, жүрек сезімін тудыратынын әркім білсе керек. Абайшаласақ: Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен сүй ол алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп Және хақ жолы осы деп әділетті [40, б. 296]. Мінекей, Абай ойымен Пушкиннің ойы осы арада тоғысады. Қошке Абайды түсінеді ал Пушкинді ұқты ма? Әрине ұқты. Әйтпесе аудармас та еді. Дін адамзатты еркіндікке, өзінше ойлай білуге, шыншылдыққа, адалдыққа, қиялға тәрбиелейді. Алла жолын нәхақ деген адам адасады. Міне, осы – мазмұн Пушкин өлеңінде көрініс тапқан. «Пайғамбар» өлең басталғанда жоқ. Тек қана «мен» бар. Пушкиннің, Абайдың, Лермонтовтың, Қошкенің «Мені» оның ішінде менің де, сіздің де «меніміз» бар, қаңғырып шындықты іздейді. Сұлтанмахмұтша: «Шындықтың аулын іздеп түстім жолға, Көремін не көрсем де осы жолда, Шаршармын, шалдығармын, Бірақ, бір табамын деп көңілім сонда» -дегендей, шындықтың жолымен келе жатқанда «Жәбірейіл» келе қалады да «меннің» көзін сипап жіберіп, нұрын төгеді, құлағына сыбырлап, ішін айғай-шуға толтырады, аузына кіріп кетіп, тілін жұлып алады, ішін жарып, жүрегін алады, кеудесін тесіп, қатты жанған шоқ салады. Сөйтіп, «мен» қатты қиналып жатқанда жоғарыдан бір үн келеді: ол «үн» құдайдың (бог) үні еді, ол – «үн», «пайғамбарға» жұртқа көмектес, тұр, елді жерді арала «Көзіңді аш!» (М.Дулат «Оян қазақ!» еске аламыз) «Жүрегін сөзбен жұрттың күйдір» - дейді. Мұндағы басты кейіпкер «мен» пайғамбар да, «пайғамбар» мен. Идеясы: шындықты іздеп, қандай қиыншылыққа тап болсаң да дене мүшеңнен айрылсаң да бетің қайтпасын, Алла жолында төзімділікке, шыдамдылыққа шақырады. Мұхаммет (шартты алынып отыр) пайғамбардан үлгі алуға шақырады. Оқиғаға жәбірейіл мен пайғамбар қатысады. Пушкиннің «шестикрылый серафим» тіркесін, Қошке бірауыз сөзбен жабырайыл «жәбірейіл» деп алған. Осы бір сөздің өзі-ақ Қошкенің сауатты аудармашы болғанын дәлелдейді. Сенбесеңіз қараңыз: СЕРАФИ`М, -а, м. В христианстве: ангел, относящиися к одному из высших ангельских ликов [41, с. 712]. Ал мұсылман дінінде періштелердің: жәбірейіл, әзірейіл, мекайіл, исрафыл Алла тағаланың ең жақындары. Жәбірейіл, алланың сөзін пайғамбарларға ұластыруға дәнекерлік етеді. Демек, Қошке тек қана орыс әдебиетін ғана біліп қоймаған «Құранды» ислам дінінің ережесін өте жақсы білген болып шығады ғой. Пушкиннің бұл – мысалы мұсылман дінінен алынған сияқты өйткені, періштенің кейбіреудің ажалы келгенде жанын алатынын, періштенің алланың әмірін орындайтынын, әлемнің тәртіп және ережелерімен міндеттендірілгенін қайдан біледі. Сол сияқты «И он к устам моим приник, И вырвал грешный мой язык» деген өлең жолы да көне түркі әдебиетінде кездеседі. Түркі әдебиетіндегі теңеулі метафоралық қолданыс: Как у испуганной орлицы (бүркіт); тура метафора: И горний ангелов (періште) полет; И жало мудрыя змеи (жылан), ұлғайту: И он мне грудь рассек мечом; И уголь, пылающий огнем; Как труп в пустыне я лежал (труп) көне түркі сөзі тұлыптың варианты т.б. ұқсас құбылыстар ұшырасады. «Бұзауы өлген сиырдай, Місе тұтып тұлыпты иін сауып Дулат жүр» (Дулат Бабатайұлы) еске түсіріңіз. Қорыта келгенде, М.Ю. Лермонтовтың: С тех пор как вечный судия Мне дал всеведенье пророка, В очах людей читаю я Страницы злобы и порока [42, с. 491] -деген өлең жолдарымен И.А. Буниннің «Потомки пророка» деген өлеңінде: Мы не купцы с базара. Мы не рады, Когда вступает пыльный караван В святой Дамаск, в его сады, ограды: Нам не нужны подачки англичан - деп мұсылман дінін жақтап: «Мы ходим не в кофейни, а в мечети, На солнечные тихие дворы» - дегеніне таң қалмасқа шараң да қалмайды [43, с. 325]. Бұдан біз Абай мен Қошке үндестігін де табамыз. Сондықтанда, Пушкиннің Қошке аудармасындағы «Пайғамбар» өлеңі романтикаға құрылған. Алла оның айтқандарын пайғамбарға жеткізіп тұратын елшісі періштелер, қиял ғажайып кереметтер: періште, ие, кие, ғажайып, ғайып, алып т.б. мен демондар: кесірлер, шайтандар, жезтырнақтар, жын-жік (Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты) т.б. Көзге көрінбей әрекет етушілер. Жұмақ, тозақ о дүние мен бұ дүниелік (фәни мен бақи) М. Арынның «Бес анығын» қараңыз. Тоқ етері діни шығармалар асқақ қиялды адам өмірімен, жанымен өре білген. Абайша айтқанда: «Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз ешуақытта жалған болмас» - дегеніне тоқтау қажет. Қошке соған мойын сұнған, алланың өзі де, рас, сөзі де рас – деп өткен адам екендігі, дәлелдеуді қажет етпесе керек. Абай: «Алла деген сөз жеңіл» - дегенде «Алла» деп айта салу оңай дейді. Ал Алла жолына түсу, оның қағидасын, шариғаттарын орындау одан да қиын екендігін айтып тұрғанын аңғаруға болады: The word Allah is easy to pronounce, But the way to Allah lies not through the tongue. The striving of the heart, the honesty of the soul: Nothing is too awkward jor the truth [44, р. 50]. Ақылға сыймайтын Алла, адамзатқа ынталы жүрек арқылы келеді. «Жүректің ақыл сауаты, Махаббат қылса тәңірі үшін» неге? Себебі, аллаға деген махаббат шексіз. Адамзатты сүйудің өзі махаббат, сол арқылы өзіңді өзің сүйесің. Демек, сүйек пен сүй тектен тек түбірлес сөздер болмаса керек. Сүйегің кім – деген де осыдан барып шыққанында дау жоқ. Абай соны айтып отыр «You cannot reach Allah by reason. Oh, I haven`t got the lahguage to talk intelligently about Him!» «Ақылға симас ол Алла, Тағрипқа*» тілім қысқа аһ*! – дейді. Тағрипқа* - түсіну, білу, анықтау (арапша). Аһ* - (арапша) – бұл жерде амал жоқ, қайран деген мағынада. Мәшһүр Жүсіп: Алладан назыл болып қалам түсті, Білдірді халал, харам - әрбір істі. Баршасын ықласыңмен істеңіздер, Аяттан тағылым алып әр жұмысты [45, б. 82]. Қазақ әдебиетінде дін тақырыбына барған, Мұхаммет пайғамбардың бейнесін жан – жақты сомдаған ол – Мәшһүр - Жүсіп екендігі хақ. Ақын өмір бойы бір жолдан «Алла» жолынан таймай өткен адам. «Поэзия Востока никогда не была чуждой нам. У Пушкина мы находим стихи, навеянные Кораном. Персидской и арабской лирикой. Индия вдохновила Жукоского на сознание «Наля и Дамаянти» - поэтического пересказа из «Махабхараты». Эпопея Фирдауси подсказала Жуковскому его «восточную повесть» в стихах «Рустем и Зораб». Фет перелагал на русский язык стихи Хафиза и Саади. Есенин создал «Персидские мотивы». Многие и многие русские поэты ХХ века отдали свой талант переводу восточной лирики. В этом легко убедиться, взглянув хотя бы на перечень переводчиков данной книги, - в нем имена Анны Ахматовой, Бориса Пастернака, Николая Тихонова, Ильи Сельвинского, Семена Кирсанова, Владимира Державина, Вильгельма Левика. Поэзия Востока, как и всякая истинная поэзия, пережила века, победила время. Она побеждает и пространство, приходя ко все новым народам. Она стала живым достоянием и тех, для кого русская речь – родная стихия. В безмолвии садов, весной, во мгле ночей, Поет над розою восточный соловей, Но роза милая не чувствует, не внемлет, И под влюбленный гимн колеблется и дремлет. Что это? Отголосок персидской, арабской, индийской лирики? Один из ее вечных мотивов? Да. И вместе с тем это стихи Пушкина, это наша поэзия. А вернее всего – наша весна, наша молодость, наша любовь...» - деп жазды Михаил Курганцев [46]. Пушкиннің «Недавно бедный муcульман» (89 с.), «Фонтану Бахчисарайского дворца» (202 с.), «Подражания корану» (207-208 с.), «Пророк» өлеңдері шығыс мотивіне жазылған. «Пророк» өлеңіне жоғарыда біраз талдау болғандықтан соңғы аты аталған өлеңдеріне талдау жасаймыз. «Недавно бедный муcульман» өлеңінде Юрзуф деген жерде Мехмет (Мұхаммет) пен Фатима бала – шағасымен тату-тәтті өмір сүрген, тұрған. Олар әл-Құранды (әл-Құран) оқып, өздерінің өмірлеріне қанағат тұтқан. Әйелі жылына босанып, бала табады. Фатима жүкті болып, қаймаққа жерік болады. Мұхамметке қаймақ әкеп берсеңші, өлетін болдым дейді. Мұхаммет қаймақты іздеп кетеді. Ұшы-қиыры жоқ даланы, әсем бұлақтар мен гүлдерді кең сахараны көргенде есі шығып кетеді де сол арада көктің исінен, әйелінің тағы да жүкті болғанынан қуанышында шек болмайды. Пушкин түркі (шығыс) мәдениетін тап басқан. Шығарма философиялық ойға құрылған. Мұхамметтің қаншалықты әйелін емес, далаға ие болатын «ер» дүниеге келетінін мансұқ еткен. Ер бала қара шаңырақтың иесі, даланың иесі. Міне осы иедеяны Пушкин дәл тапқан. «Фонтану Бахчисарайского дворца» Пушкиннің қиялында «суатқыш (фонтан)», шығыстың гүлзары, көздің жауын алатын Мария мен Зарема екі сұлу, фонтанның аспанға атылған күміс шашындысының сәулемен астасып жігіттің жүрегін қытықтайды. Мына жаққа қарасаң ұшы-қиыры жоқ құм. Ал арасында гарем (жезөкшеледің үйі). Ол уақытта гарем (қызға кім көрінген бара бермеген, бір ғана адамға қыздар тәуелді болған, қазіргі жезөкшелерден айырмашылығы болған). Гарем мен сұлу қыздарды Пушкин таза мөлдір сумен салыстыра отырып, сұлулық пен мөлдір судан ұқсастық іздейді. «Подражания корану» табиғаты өзгеше өлең. Пушкиннің осы өлеңін оқып отырып өзі де мұсылманның тұқымынан емес пе екен деп қаласың. Пушкин өлеңінде шығыстың қанжарын, әділ жекпе-жегін айта отырып, Құранмен ант етемін – деп өлеңіне қосады: Клянусь я утренней звездой, Клянусь вечернею молитвой – дейді. «Құранды» басына көтереді, алланың растығын мойындайды: Люби сирот, и мой Коран Дрожащей твари проповедуй – дейді. Пушкин Мұхаммет пайғамбарды да айта отырып, «Құранның» дүниенің, ғылымның, әлемді танудың, танымның кілті екендігін жоққа шығармайды: Творцу молитесь; он могучий: Он правит ветром; в знойный день На небо насылает тучи; Дает земле древесну сень – дейді де, Пророк, удали Печальные мысли, Лукавые сны! До утра молитву Смиренно твори; Небесную книгу До утра читай! - деп, Алладан жәрдем, көмек сұрайды. Өлеңнің мазмұны Алланы мадақтау, Алладан басқа жаратушы жоқ дегенді айтады. Бұл идеяны ол өзінің жоғарыдағы «Пророк» өлеңінде де жақсы насихаттаған. Пушкин мен Мәшһүр - Жүсіпті жақындастыратын Алла, Мұхаммет пайғамбар және «Құран». Мәшһүр - Жүсіптің мұсылман жолын ұстап, тек қана Алла деп өткенін өлеңдері мен дастандарынан білеміз. Жалпы ақындардың ішінде дін тақырыбына барған, Алла есімімен «Құранды» өмірінің соңына дейін айтып өткен, өте көп жазған тек қана Мәшһүр - Жүсіп. Мәшһүр - Жүсіп: Алланың өзі жалғыз, құдіреті кең, Бір ғажайып аты бар дүр, заһары – мың. Тарурат, Інжіл, Забурда – тоғыз жүзі, Құранда тоқсан тоғыз аты бар шын (104). Немесе, Кім білер әуел-ахыр хақтың сырын, Нәрсе жоқ бір өзінен басқа бұрын. Ғаламға өзін заһар қылмақ үшін, Жаратты Мұхаммедтің әуел нұрын (105). М.Ю. Лермонтов «Подражание Байрону» деген өлеңінде: Не смейся, друг, над жертвою страстей, Венец терновый я сужден влачить; Не быть ей вечно у груди моей, И что ж, я не могу другой любить. Как цепь гремит за узником, за мной Так мысль о будущем, и нет иной – деп алдыңғы айтылған Пушкиннің ойына ой қосады. Өзінің «Жалобы турка» (46) өлеңінде ресей халқы сияқты түркі елі ауыр азап шегіп жатқанын шет елдік досына арнап жазған сияқты жеткізеді. Менің де отаным деп Лермонтов өзінің де елін есіне алады. Шындықты кейде өтірік жабады. Сондықтан мен шындықты айтып өтемін деп: Пусть истину скрывает ложь: Что ж делать? – Все мы человеки!... - деп бітіреді. Мәшһүр - Жүсіп шығаhмасында «періште» негізгі орынды алады. Періште Алланың жіберіп отырған шайтандарға қарсы күресетін құдіретті күш иесі. «Ғазірейіл періште жан алғалы келгенде, жанның айтқаны» - деген Жиырма бесінші бапта (182) Жаны, рухы онша таза емес адамға жанын алуға періште келеді. Жан мешітке барғанмын, садақа бергенмін дейді. Періште Меккеге барғанын, Құранды оқығанын, Бисмилласы аузынан түспейтінін естиді: жүктеу/скачать 1,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|