Қазақ – шығыс және орыс (еуропа) Әдебиеті байланысы
жүктеу/скачать 1,49 Mb.
|
| Қорытынды
Қазақстан Республикасының егмендігін алып, жаңғыру кезеңінде оның тілін, әдебиетін таным құралы ретінде зерттеудің маңызы ерекше. Себебі, қай ұлттың да өзіндік мәдениеті тілінде, әдебиетінде, тарихында көрініс тапқан. Бұл- қасиет қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғаларының шығармаларында айшықты түрде байқалады. Сондай тұлғалардың бірі – артында мол әдеби, тілдік, мәдени, этнографиялық, философиялық, тарихи мол мұра қалтырған М-Ж. Көпеев. Мәшһүр Жүсіптің өмір сүрген дәуірі – ХIХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың алдыңғы отыз – қырық жылы. Бұл кезең әлеуметтік, қоғамдық тұрғыдан қандай қайшылықты болса, оның шығармашылық жолы да сондай көп иірімді, күрделі болды. Ғұлама шешен М-Ж. Көпеевтің мұрасын жинап жариялау, зерттеп, ғылыми айналымға ендіру, сөйтіп, халық игілігіне айналдыру жұмыстары еліміз егемендік алған соң ғана шындап қолға алынды. Біздің ойымызша, бұл мәселе – Мемлекеттік «Мәдени мұра» атты бағдарлама аясында жүзеге асырылуға тиіс. Ұлттық мәдениетін, сипатын көрсетіп, толықтыра түсетін маңызды зерттеу мұрасын, соның ішінде ұлттың ежелгі мәдениетін, әдебиетін, фольклорын, салт – дәстүрін зерттеудің біртұтас жүйесін жасап, бай әдеби мұрасын ежелгі шығыс әдебиетімен, қала берді орыс (еуропа) әдебиетімен тығыз байланыста зерттеу күнқұрғатпайтын міндеттердің бірі болып табылады. Тақырып тегіннен – тегін Қазақ және орыс (еуропа) әдебиеті байланысы (Мәшһүр Жүсіп шығармалары бойынша) деп алынып отырған жоқ. Оның да өзіндік себептері бар. Жуықта ғана Орыс елінің төрінде Мәскеудің нақ жүрегінде Абай ескерткіші орнатылды. Біздің елімізде Пушкин күндері басталды. Әдебиетке шекара жоқтығы осындайда сезілді. Елбасының да көксегені екі елдің тыныштығы, ежелгі достығы болып табылады. Қоғамдық формация бізді ежелден орыс ұлтымен жақындастырып, мәдениетіміз, әдебиетіміз біте қайнасып бірін – бірі байытты, дамытты. Мәшһүр Жүсіптің ресей патшалығын сынағаны шығармаларынан белгілі. Ресей патшалығын сынай отырып, жақсы жақтарын (мәдениетін) да үйренуге шақырды. Демек, Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы орыс (еуропа) мәдениетінің (әдебиеті) үндестігі осы – зерттеу жұмыста тұңғыш рет ғылыми жүйеге түсіп қаралып отыр. Тақырыптың қазақ орыс (еуропа) мәдениетіне, әдебиетіне, халықтар достығына қосар үлесі көп. Мәшһүр - Жүсіп өз шығармаларында орыс тілі арқылы келген сөз үлгілерін де қолданғаны байқалады. Олай болса, тақырып, осы жағынан да ұтымды. Ұлттар достығы – біздің «Алтын заңымызда» да айқындалған. Қазақстанда 130-дан астам ұлыс пен ұлттың өкілдері тұрады екен, соның бірі – орыс халқы. Олай болса, бұл – көтерілген мәселе өміршең екендігін, ел мүддесінен шығады деген үміттеміз. Екіншіден, орыс мәдениеті қазақ мәдениетін (көне түркі) ауыз әдебиеті арқылы білді. Одан кейін, шығыс әдебиетіне де ден қойды. Түркі мәдениеті де орыс (еуропа) зиялыларын, жиһангездерін бей – жай қалтырмағаны да тарихтан мәлім. Шығыс әдебиеті қазақ әдебиеті мен орыс әдеьиетін (еуропа) екі ортадағы жалғастырып жатқан алтын көпір десе де болады. Тіпті, ағылшын әдебиеті өкілдері де шығысқа табынған. Мәшһүр Жүсіп шығармашылығына арқау болған: бірінші – ауыз әдебиеті, екінші – шығыс мәдениеті, үшінші – орыс әдебиеті. Орыс (еуропа) әдебиетіне ықпалы зор болған шығыс мәдениетінің Мәшһүр Жүсіп шығармаларына әсерін де зерттеу тақырыптың өзектілігін айқындайтын болса керек. XIX ғасырдың алғашқы жартысында Қазақстан тақырыбы орыс әдебиетінде бірте-бірте көрнекті орын ала бастады. Егер патша үкіметі, орыстың помещиктері мен капиталистері қазақ халқын отар етіп езу мен құл етудің объектісі деп қана есептеген болса, орыстың алдыңғы қатарлы ғалымдары мен жазушылары қазақ халқының тұрмысын, салт-санасын, әдет-ғұрпын, оның бостандық сүйгіш ниетін сүйе зерттеді. Россияның езілген халықтарының праволарын қадірлеу, олардың тұрмысын әділ суреттеу алдыңғы қатарлы, демократиялық орыс мәдениетінің дәстүрі болып табылады. Бұл дәстүрді орыс әдебиетінің классиктері А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, ұлы сыншы-демократ, В. Г Белинский тамаша айқын бейнеледі. Қазақстан тақырыбымен шұғылданған орыс жазушыларының шығармаларында екі бағыт: реакциялық-шовинвистік және демократиялық-реалистік бағыттар болды Ф. Булгариннің «Иван Выжигин» (1829) деген повесті, И. Скоблевтің әңгімелері (1834) қазақ халқын қорлап кемітеді. Бұларға қарама-қарсы А. С. Пушкин, В. И. Даль (Луганский), В. А. Ушаков және басқалары қазақ халқының ауыр, езілген жағдайын, оның арманын, орыс халқымен достық қарым-қатынастарының басталуын адамгершілік тұрғылардан суреттейді. Мәшһүр – Жүсіпті өз көзімен көрген, оның барлық еңбегімен таныс – біліс болған сол кездегі орыс оқымыстысы Белослюдов төмендегідей ой айтады: «М. Көпеев халықтың мұңын жырлай бастады. Мәшһүр Жүсіп өлеңді жазып шығарды, мұның өзі қазақ әдебиетінің тарихында халықтық сипаттағы жаңа бағыттың дамуына зор түрткі жасады. Бұрын өлең көпшілік алдында ауызша айтылатын, ал ақын атану үшін біреуімен айтысықа түсетін, жыршы міндетті түрде суырып салма ақын болуы шарт еді. Енді Көпеев өлеңдері оқырманға жазбаша түрде ұсынылды, ақын деген сөз тек ақын – жырауларға қатысты ғана емес, өлең жазуға қабілетті талант иелеріне де қолданыла бастады» - дейді М.Мырзахметов (Абай жүрген ізбенен. ─ Алматы, 1985. ─ 143 б.) [56, 11]. ХIХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы аса күрделі дәуірді басынан өткерді. Қайшылығы мол, алда не болары белгісіз бұлдыр қоғамдық формация әлі пісіп-жетілмеген Қазақстан жағдайындағы толқын Абай, Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіп т.б. зиялыларды тудырды. Дулат Абай, Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіп қазақ руханиятының біртұтас галелериясын жасап тұрған адамдар. Бұлардың қоршаған ортаны тану, дүниені ұғыну, сезіну, әлеуметтік- экономикалық жағдайды түсінуі оны жырлауы тақырыпты тану жағы, көзқарасы бір, бір позициядағы адамдар десе болады. Бұлардың қоршаған ортасы, шығармашылығы сол кездегі қоғамдағы болып жатқан әлеуметтік - экономикалық, саяси жағдайлармен тығыз байланысты. Бұл төртеуін қоғамдық формацияда болып жатқан өзгерістерден тыс тағы да қарастыра алмаймыз. Олар өмір сүрген кезде қоғамдық жағдай қандай болып еді? Соған біраз шолу жасалық. М-Ж.Көпеев өмір сүрген орта ХIX ғасырдың бірінші жартысы мен ХХ ғасырдың екінші жартысы екендігі айтылып өтті. Бұл кезең қазақ өміріндегі басқа ғасырларға қарағанда қайшылықтарға толы күрделі дәуір болды. Көп жүріп, көп көргені бар, оқыған-тоқығаны бар М-Ж.Көпеев өз елінің ауыр тұрмысын басқа жұрттың тұрмысымен салыстырып, қорытынды жасап отырған, шығармаларына арқау еткен. Қазақстанның Ресейге қосылуының нәтижесінде қазақ қоғамының экономикасы мен әлеуметтік қатынастарында ХIХ ғасырдың алғашқы жартысында болған елеулі өзгерістер (егіншіліктің, қолөнердің, сауданың дамуы, хандық тәртіптердің жойылуы), сонымен қатар отаршылдық езгінің күшеюі қазақ халқының бүкіл қоғамдық тұрмысына, қазақ мәдениетіне елеулі әсерін тигізді. Демек, Мәшһүр – Жүсіп шығрмаларын орыс (еуропа) шығармаларымен үндес зерттеу керек екендігін өмір өзі дәлелдеп отыр. Кеңес дәуірінде жабық тақырып болған орыс (еуропа) әдебиеті шығыстан үйренді деген ендігі уақытта басқаша көзқараспен зерттеу қарастыру күнқұрғатпайтын мәселеге айналды. Әсіресе, Алла, Құдай, Пайғамбар, Құран тақырыбы орыс (еуропа) әдебиетінде кеңінен жырланғаны орыс (еуропа) ақын – жазушылары мұсылман дініне оң көзқараста болғаны, негізгі суреттеп отырған нысаны Мұхаммет пайғамбар болғаны осы – зерттеу жұмыста нақты дәлелденді. Мәшһүр – Жүсіп Көпеев тек қана қазақ (шығыс) әдебиетін ғана біліп қоймаған орыс (еуропа) әдебиетімен өте жақын таныс болған. Мысалы, Билинскиді білген ақын, сол Билинский сынаған шығармаларды, олардың авторларын білмеді дегенге кім сенеді. Ал, Шығыс тақырыбы Мәшһүр – Жүсіп үшін өмірлік тақырып болды. Шығыс әдебиеті Мәшһүр – Жүсіппен орыс (еуропа) әдебиетін жалғастырды. Мұсылман діні тақырыбын көп жырлаған Мәшһүр – Жүсіптің романтикалық бейнесі Алла, Құдай, пайғамбарлар, періште, шайтан, ібіліс т.б. болды. Мұның сыртындағы жұмақ, кәусар бұлақ, фәни өмір, бақи өмір, о дүние, бұ дүние сияқты жай адамның ұғымына ауыр түсініктерді де ең бірінші жырға қосып, қазақ әдебиетінде жаңа бетбұрыс жасаған Мәшһүр – Жүсіп Көпеев. Мәшһүр – Жүсіп Көпеев шығармаларындағы ауыстыру, құбылту, алмастыру, теңеу, салыстыру сияқты (троп пен фигураның) түрлері әдеби қисындық формаларды теріп дәлелдегенде олардың орыс (еуропа) шығармалырында да ұшырасатыны байқалды. Бұл кездейсоқтық болмаса керек. Мәшһүр Жүсіптің шығыс мысалдары зерттелмеді. Көбіне Крылов мысалдарына көңіл аудардық. Кейбір аты басқа мысалдарының сюжеті орыс (еуропа) мысалдарымен шығыс мысалдарының бірігіп кеткен тұстары да баршылық. Мәшһүр – Жүсіп фольклоры мен орыс (еуропа) фольклоршылары жинаған дүниелерді, олардың үндестігін зерттеу өз алдына жеке мәселе ретінде қарастыру керек екендігі анықталды. Болашақта кандидаттық диссертация мазмұнын кеңейтіп: Мәшһүр – Жүсіп және орыс (еуропа) фольклоршылары; Мәшһүр – Жүсіп шығыс және орыс (еуропа) мәдениеті т.б. тақырыбында зерттеу жұмыстарын қолға алғанды жөн көріп отырмыз. Жалпы: «Мәшһүр – Жүсіп және Еуразия» - деген монография дайындау ойымда бар. Сөз соңында Ә.Тәжібаевтің: «Мәшһүр Жүсіп Көпеев дегенді білмейтін қазақ зиялыларында жан жоқ. Әрі ақын, әрі ақылгөй жан, ұлы Абайға ілесе шықты да осы данышпан ұстаздың ағартушылық жолын берік ұстанды. Ақындығын да өзіне мұрат етті» (Ә.Тәжібев. «Пионер» журналы, 1986 жыл, №4. ) [56, 15] – деген ұлағатты сөзінен артық ештеңе айта алмаймыз. жүктеу/скачать 1,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|