Вильям Блейк, Джордж Гордон Байрон, Гете және Мәшһүр - Жүсіп шығармаларындағы үндестік

Алдыңғы ұлттары басқа Вильям, Джордж, Мәшһүр Жүсіп араларын мұхит бөліп жатса да рухани өмір талабы бір болды, заманы, дәуірі басқа болғанымен рухани тұтынған азықтары да бір болды. Бұл – ұқсастықтарға, үндестіккке олар қалай келді. Ол - әңгіме өз алдына бір басқа. Ұлты басқа Толстой мұсылман дінін мойындап өтті.

Шәкәрім:

Білсе егер Салтыков пен Толстойын.

Сезсе олардың айтылған терең ойын,

Гоголь мен Пушкиндерден ғибрат алса,

Қазақтың бөлер еді-ау нұрға бойын,

Лермонтов, Некрасовтай ақындарын,

Өнеге етсе солардың мақұлдарын.

Өзімшіл, надандықтан көзі ашылып,

Аңғарар адал жола жақындарын [10, б. 211].

- деуі тегін бе еді? Ағылшын романтизмінің ең алғашқы өкілі де Вильям Блейк болды. Ол ұзақ өмір сүрді. Вильям - тарихшы, философ, әдебиетші, ақын. Мәшһүр Жүсіпте де осы қасиеттер бар. Вильям – романтикалық ағым өкілі. Мәшһүр Жүсіп ше? Әрине, ақынның реалистік шығармалары да бар. Бірақ, біздің ойымызша Мәшһүр Жүсіптің дін туралы дастандары, қиссалары асқақ романтикаға, мифтік – діни бейнелерге құрылған. Сондықтан Мәшһүр Жүсіптің шығармаларын екі бағытта реалистік және романтикалық тұрғыда қарастырған жөн. Жалпы, кез келген ақын, қарапайым адам ең алдымен романтик болады, мысалды алыстан алмай-ақ Б. Соқпақбаевтің «Менің атым Қожа» кітабын алайық. Повесте дәуір тынысының көзақарасымен қарасақ – реалистік сарын. Себебі, Б.Соқпақбаев кеңес дәуірі ықпалынан шыға алмаған. Ал Қожаның ойы – айталық өзін өзі өлтіріп, класс жетекшісі, оқушылардың Қожаны мақтап айтқан пікірі, космоновт болуы т.б. – романтикалық сарын. Оқырмандар үшін ой тудыра ма, тудырады. Демек, Қожаның арыз – арманы миллиондаған жастардың қиялы, шіркін-ай мен де сондай болсам-ау дейтін романтикалық мазмұнның көрінісі. Осы бағыт ақындарды жақындатушы – негізгі фактор. Неміс, ағылшын, француз, американың ақын – жазушылары да Абай, Мәшһүр - Жүсіп сияқты қилы кезеңді бастарынан кешірді. Вильям Блейк ақынның жалынды жырлары ағылшын-америкалық Вильям Морис, Бернард Шоу, Уолт Уитман, Мередит, Т.Гарди, Лонгфелло, Э.Диккенсон, Р.Фрост, К.Сэндберг т.б. көптеген дарындарға үлгі өнеге бола білді. Блейктің төңкерістік (француз төкерісі әсер етпей қоймады) шығармаларымен қоса, діни өлеңдері болды. Блейк Байрон, Пушкин сияқты діни өлеңдер жазды. Ол уақыттағы адамдар діни мазмұндағы тәрбие алған еді. Сондықтан Блейк өлеңдері адамдардың көңілінен шықты. Блейктің шығармаларынан: «Пословицы Ада», «Брак Неба и Ада» т.б. афоризм мен мақал-мәтелдерді ұшыратамыз. Бұл әрине төңкерістің әсері еді. Блейк «Вечносущее Евангелие» - деген өлеңінде Христосты төңкерістік – пуритандік «ересья» енсе де дінінен кете алмады. Бергі жағы Христосты жек көргенімен арғы жағы жүрегі таза болды. Блейктің ұғымында екі Христос қатар таласта өмір сүрді. Ол – діни Христосты жақын тартты. Өзінің Христосына шаң жуытпады. Ал арақ ішетін, теріс жолдағы адамдардың өзінің Христосы барын, соған өзінің Христосын қарама – қарсылықта суреттеу арқылы жақсы қаситетін, имандылық жағына қатты көңіл бөлді.

Христос, которого я чту,

Враждебен твоему Христу

С горбатым носом твой Христос,

А мой, как я, слегка курнос.

Твое – друг всем людям без различий,

А мой слепым читает притчи.

Что ты считаешь райским садом –

Я назову кромешным адом.

Мы смотрим в библию весь день:

Я вижу свет – ты видишь тень...

- деп жазды. Кейбір оқулықта Блейктің бұл - өлеңін кеңес дәуірі идеологиясы тұрғысынан қарастырып талдады. В.Ленин бағытында зерттеді дейді. Қараңыз – көрсетілген әдебиетті [11, с. 81]. Зерттеушілер Блейктің «Вечносущее Евангелие» өлеңінде екі Хрсистос барын, сол екі Христос туралы ақынның өзінің көзқарасы барын көрмеді, көрсе де, қатаң бұрмалады.

Блейктің өлеңінде байдың құдайы, кедейдің құдайы деген жоқ. Бәрі бір құдай ол - Христос. Мысалы, бай адамдардан жасырын келіп, сырласпақшы болғанда Христос:

Когда богатый фарисей,

Явившись втайне от людей,

С Христом советоваться стал,

Христос железом начертал

На сердце у него совет

Родиться сызнова на свет.

Христос был горд, уверен, строг,

Никто купить его не мог.

Вот путь единственный на свете,

Чтоб не попасть корысти в сети,

Предать друзей, любя врагов?

Нет, не таков совет Христов.

Он проповедовал учтивость,

Почтенье, кротость, но не льстивость!

Он, торжествуя, крест свой нес.

За то и был казнен Христос...

Мінекей, өлеңнің мазмұны осындай, Христосты сатып алуға болмайды, ол тек қана шындықты сүйеді, өтірікке бармайды, өтірік үшін достарын сатпайды сол үшін де кресін жоғары ұстап, тәкәппар болды, сол үшін оны дарға асты. Ғылыми әдебиетте бұл – мәселе төңкеріс тұрғысынан жазылып, өзгеріске түсті [11, с. 82].

Вильям Блейктің айтқандары Библиядағы Христос бейнесімен сәйкес келеді: «14. Ибо любовь Христова объемлет нас, рассуждающих так: если один умер за всех, то все умерли. 15. А Христос за всех умер, чтобы живущие уже не для себя жили, но для умершего за них и воскресшего» - деп жазады [12, с. 82].

Демек, Блейк өлеңмен жазған:

Он, торжествуя, крест свой нес.

За то и был казнен Христос...

Блейктің Христосы барлық адал адамдар үшін асылды, жарқын мұрат үшін өлді, тірі қалғандар өз қара басының қарақан қамы үшін өмір сүрмек емес, болашақ үшін өлгендерге, олардың рухының мәңгілігіне деген ой айтылады.

Бұл – ой Құранда да көрініс тапқан: «Залымдар үшін бір дос та, ықбалды болушы да болмайды. Алла көздердің қиянатын және көкіректердегі құпияны біледі. Алла туралық бойынша үкім береді. Олардың Алладан өзге жалбарынғандары, еш нәрсеге үкім бере алмайды» - дейді [13, б. 470-469 арабша сан кері жүреді – Ә. А.]

Мәшһүр Жүсіп:

Әр кісі қарап тұрған иманына,

Сырына мойын сұнған қылса әр не?

Күнәкар маған ғасы болғаны дүр

Ғасы дүр һәм Алланың дәргаһына!

– дейді [14, б. 83].

Жалпы, Құран, Інжіл (Библия), Таурат, Зәбүр аспаннан түскен төрт кітапта да адамзатты сүй, оны сыйла ол – Алланың құлы сондықтан сүйікті құлы болу үшін адал өмір сүр, ұрлық қылма, өтірік айтпа, біреудің ала жібін аттама деген сияқты өсиеттері бірдей. Бірақ, әр кітаптың түсіндіру жолы, математиканың формуласы сияқты шығару жолы әр түрлі. Сондықтан да Блейк: «Защита Бибилии в настоящем 1794 г. Равнялась бы самоубиийству» - дейді. Блейк заманының ұлы суреткерлері – Боккаччо, Рабле, Шекспир, Вольтер, Дидро, Лессинг т.б. ізін жалғастырды, олардың идеясына өзінің жаңалығын қосты. Блейк, Бернс, Байрон, Шелли және Китс ағылшын өнерін өлі діни догмадан босатты деп жазды. Олар да Гетенің Германияда, Пушкиннің Ресейде сыншы реализмнің жаулап алуы үшін орта ғасырдың жолын аршыды дейді. Бұл – түбірінен қате ұғым еді. Ағылшындар, орыстар тарихи ғасырдағы ағымда мысалы: шіркеулерін өртеді, қоңырауларын балқытты, дін иелерін өлтірді т.б. Бұндай оқиға қазақ жерінде де өтті. Мәшһүр - Жүсіп, Шәкәрім солардың өкілі. Әсіресе, Мәшһүр - Жүсіптің зираты қиратылды, шығармаларын оқуға тыиым салынды, ұрпақтары қуғындалды. Жоғарыдағы Вильям Блейктің өлеңінде басты кейіпкер -Христос. Ол – романикалық бейне. Гректердің құдайы сияқты ойлайды. «Мифологиялық ойлау ежелгі гректер үшін табиғат сырын түсініп, игерудің бір құралы, сол «тәңірлердің» бәрін бірдей мінсіз, адамға дос еді демейді. Мысалы, адамға от тауып берген Прометейді Зевс тасқа шегелеп өлтіреді. Грек «тәңірлері» көп жайда адамға тәуелді. Аполлон адамзат қызы Дафнаға ғашық болады. Адамнан шығып «тәңірлермен» бой теңестірген антропологиялық мифтер де олардан көп» - деп жазды Ә. Қоңыратбаев Қазақ фольклорының тарихында [15, б. 18].

Қазақ әдебиетінде де антропологиялық мифтенген діни бейнелер бар, олар – жоғарыда айтылған пайғамбарлар мен періштелер т.б. Сол себепті, Ғ.Қайырбеков: «Қазақтың пайғамбары Мәшһүр Жүсіп» - деді. Біз Мәшһүр - Жүсіптің өлген күнінен қанша алыстасақ, оның рухына сонша жақындаймыз.

Джордж Гордон Ноэль Байрон. Ағылшын ақсүйегінің, Шотландия байының қызынан туған.

Шығыс (Восточные) поэмалар (1813-1816) циклына мына поэмалар: «Гяур», 1813; «Абидосская невеста», 1813; «Корсар», 1814; «Лара», 1814; «Осада Коринфа», 1816; «Паразина», 1816 жатты. Байронның поэмаларының кейіпкерлерінің бәрі – романтикалық ой үстіндегі, әрекет иелері: трагедиялық махаббат, батыл – ержүрек адам, өзгеше қызығушылық, қайғылы қызғаншақтық болды. В.Г.Белинский Байрон туралы: «Это личность человеческая, возмутившаяся против общего и, в гордом восстании своем, опершаяся на самое себя» - деп жазды [16, б. 713].

А.С.Пушкин «Евгении Онегинде» былай дейді: романтикалық бейненің индивидуализмі адамнан ерекшелігі сол - өзін өзі ерекше сүйетіндігінде, айталық:

Лорд Байрон прихотью удачной

Облек в унылый романтизм

И безнадежный эгоизм.

М.Ю. Лермонтов Байрон өлеңдеріне сыншыл көзқараспен келді ол:

Нет, я не Байрон, я другой,

Еще неведомый избранник,

Как он гонимый миром странник,

Но только с русскою душой [17, с. 26]

- дейді. «Гяур» поэмасының қысқаша сюжеті мынандай: Гяур өлер алдында молданы (монах) шақырып, дем салдырады. Оның әңгімесі бірімен бірі байланыспаған өлер алдындағы сандырақ еді. Тек қана қиыншылықпен ғана құлақ тосып, оның не айтқанын білуге болады. Гяур Ләйләні (Лейлу) керемет жақсы көреді. Ләйлә оны шын сүйеді. Екеуінің арасындағы қуаныш оларды шексіз бақытқа теңеді. Бірақ, Ләйләні күйеуі Ғасан қызғанышпен, іші күйгендіктен өлтіреді. Гяур Ғасаннан Ләйләнің кегін алады. Ғасан ақыры қиналып жан тапсырады. Бұл – сюжет қазақ лиро-эпосы «Қыз Жібек» және «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырының мазмұнына ұқсас еді. Сол сияқты оқиғаның мазмұны шығыс поэмасы «Ләйлі – Мәжүнге» де өте жақын келді. Бірақ, осы жерде бір нәрсе ескерілуі қажет. Түріктерде күйеуі бар әйелге ғашық болу, өлтіру өте сирек болады. Көбіне, айттырылған қызға жігіттің ғашық болуы, тұрмысқа шықпай жатып, абройынан айрылуы тек кеңес дәуірі әдебиетінде бой алдырды: М.Жұмабаев «Шолпанның күнәсі», М. Әуезовтің «Кім кінәлі?», Ж.Аймауытов «Ақбілек» т.б. Махаббат тақырыбы да Мәшһүр Жүсіпті бей – жай қалтырмады. Мәшһүр Жүсіп ылғи діни тақырыпты жырлады десек жаңыламыз. Оның «Гүлшат Шеризат» дастаны, «Мәшһүр Жүсіп лала гүл және махаббат туралы» эллегиясы бар. Қазақ әдебиетінде орыс (еуропа) әдебиетіндегідей ода сияқты жанрдың бір түріне эллегияға тұңғыш барған да Мәшһүр - Жүсіп. Бұған сәл кейінірек оралармыз. Шығыс әдебиетінде «Гяур» поэмасы үлгі аларлықтай дастандар: «Бозжігіт», «Сейфулмәлік», «Таһир - Зуһра», «Мұңлық - Зарлық», «Жүсіп Зылиқа», «Мәлік Хасан», «Зияда - Шаһмұрат» т.б. бұлардың ішінде кейбірінің Мәшһүр - Жүсіп сияқты қазақ ұғымына лайықтап өңдегені де ұшырасады. Тұрмағамбет Ізтілеуов жырлаған «Шахнама» сондай жырдың бірі. Бастапқы ойымызды жалғастырайық. Мәшһүр Жүсіп «Гүлшат Шеризат» дастанын «Қыз Жібек» жырына үндестіріп әсіресе, Гүлшат бейнесін Қыз Жібектің сипатындай суреттегені белгілі [18, б. 217]. «Мәшһүр Жүсіп лала гүл және махаббат туралы» эллегиясында: «Егер де ерлі – байлы болғанмен, бірінің біріне ғашық уа махаббат болмаса, бір көрпенің ішінде болмақ түгіл, бір көйлектің ішінде бір денедей болып жатса да бірінен – бірі алыс есепті.

Хазірет сопы Аллаяр айтқан:

«Кел ай сәлік көзңі ғибрат Билан ша.

Махаббатсыз кісіден қош болып қаш.

Көңілде ғашық уа махаббаты жоқ адамнан қош болып қашу керек» - дейді [19, б. 18].

Мәшһүр Жүсіп шығармасындағы махаббат тақырыбы мен Байрон шығармасындағы махаббат тақырыбы бір ғана жастардың сүйіспеншілігіне, бір - бірінің ынта - зарына ынтығына құрылған. Сезім жоқ жерде махаббат та жоқ екендігін екеуі де мансұқ етеді. Жауызда да жүрек барын олар да ет пен сүйектен жаратылған адам екендігін, оларда да ғашық сезім болатынын, оларда ғашық болып, сүюге еркі барын жырлайды. «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырындағы Қозы мен Қодардың махаббатын еске түсіріңіз.

Джордж Гордон Ноэль Байронның өлеңіндегі Ләйлә - (лайлун) араб – парсы тілінде – түн, кеш (қадір түні) – деген мағынаны береді [20, б. 119]. Байрон «Гяур» поэмасының идеялық сюжетін Парсы ақыны Низамидің «Ләйлә - Мәжнүн» поэмасынан алғаны байқалады, Байронда қазақ ақындары сияқты ағылшын әдебиетіне лайықтап қайыра жырлаған. Мысалы, Низами поэмасында да Ләйлә (Лейла) Ибн Салам Ләйләнің күйеуі Гасан Лейланың күйеуі, Гяури Лейлаға ғашық болса, Мәжнүн Ләйләға ғашық болады. Арабтардың заңы бойынша әйел күйеуінің өлгеніне екі жыл толмай үйден шығуға рұқсат жоқ. Ләйлә соған қарамай, Мәжнүнмен кездеседі. Соңынан Ләйлә өледі оның артынан Мәжнүн де қаза табады. Зейд түсінде Ләйлә мен Мәжнүн о дүниеде жұмақта өмір сүріп жатады.

Низами:

Он молвил, руки к небу протянув:

«Внемли, создатель всех земных созданий,

Освободи мне душу от старданий,

Соедини с любимою женой

И воскреси изгнаньем в мир иной».

Так он сказал, могилу обнял нежно,

Всем телом к ней прижался безмятежно ...[21, с. 393].

Байронда Гяури Гасаннан өшін алғанымен оның жаны Мәжнүн сияқты бұл фәни өмірден рахат таппады. Ішіндегі жалын – шер Гяуридің мазасын алды. Ол өзінің Гасанды өлтіргеніне жиркенеді. Өзінің жеке басының қорланғанына ыза болады. Гяуридің ішкі жан – дүниесі әлем – тапырық болады. Оның жаны құпия күштің алдында дәрменсіздік танытады. Мұндай күйді Мәжнүн де кешеді.

Байрон Гяуридің аузына былай деп сөз салады:

Мне прозябанье слизняка

В сырой темнице под землею

Милей, чем мертвая тоска

С ее бесплодною мечтою.

Байронның «Корсар» поэмасының да басты кейіпкері Конрат (Қоңырат) ол Медорды ұнатады. Медордың өлімі оған қайғы әкеледі, бұл өмірдің ол үшін қызығы болмайды. Поэманың тағы бір кейіпкері Корсар өте қатал, жауына мейірімсіз болады.

Ол туралы Байрон:

Обманут, избегаем все сильней,

Он с юных лет уж презирал людей.

И гнев избрав венцом своих утех,

Зло нескольких стал вымещать на всех

(Перевод Г.Шпета) дейді.

«Корсар» поэмасының кейіпкері Конрат әр уақытта өзінің ішкі әлеміне, терең мұңға сүңгіп жүреді. Ол өзінің жалғыздығын қызғыштай қорғайды. Өзінің тыныштығын ешкімге бұзғызбайды. Осының өзі-ақ Коныраттың жеке мінезінен хабар береді. Тіпті, ол өзін осы тұңғиық қара түнектен алып шыққан Гүлнара (Гюльнара) өзін қанша жақсы көрсе де, сезінуден қалады. Гүлнара да өмірінде бірінші рет махаббаттың не екенін біледі. Гүлнара құл Сейіттің қара пиғылына қарсы тұрады, оны өлтіріп тынады. Бұл – поэма да Фердоусидің «Шахнамасына», Навойдің «Фархат - Шырынына» ұқсайды. Коныраттың құпия өлімі, оның батырлығы сол уақытта Еуропаның қызығушылығын тудырды. А.С. Пушкин өзінің «О трагедии Олина «Корсар» (1828) деген мақаласында: «Байрон мало заботился о планах своих произведений или даже вовсе не думал о них. Несколько сцен слабо между собою связанных были ему достаточны для сей бездны мыслей, чувств и карин» - дейді [22, б. 1300]. Белинский сөзімен айтқанда Байрон лирикасында «есть небо, но им всегда проникнута земля» дегенін Мәшһүр Жүсіп поэмалары мен дастан, хикаялары туралы да айтуға болады.

Джордж Байронның «Стихи, вырезанные на мертвой голове, обращенной в чашу» өлеңі Омар Һәйамның рубаяттарынан алынғаны айдан анық.

Байрон:

Ах, если в голове покойной

Иссохнет мозг – каким добром,

Как не божественным вином

Нам заменить его достойно? [23, б. 87].

Омар һәйам:

Пиала жатыр міне бәсі кеткен,

Кім екен жолға тастап, басып өткен?

Енді тек сен баспашы: бұл байғұс та

Бір кезде құйылды ғой бас сүйектен [24, б. 72].

Хафиз:

Тюльпаном чаша предо мной полна вина:

Омар Һәйам, Хафиз шығармаларында көбінесе шарап ішу жөнінде жазылған деп санау, поэзияда «шарапты» тек қана ішімдік ретінде санау орын алғаны мәлім. Кейінгі зерттеушілер мұндай пікірдің солақай екендігіне көңіл аудара бастады. Қараңыз: Ертай Жүсіп. «Мәшһүр - Жүсіп және шығыс руханияты».-Алматы «Алаш» баспасы, 2005. –Б 112-113.

Мәселен, Мәшһүр Жүсіп:

Өзіңді іздеп бұ жолға түстім!- дейді,

Махаббаттың шарабын іштім! - дейді

-деген жолдарда нағыз шарап (арақ) емес, балама түрде ләззәті, қызуы алынғанын бірден байқауға болады. Ал, басқа қырынан қарасақ «махаббаттың шарабы» ретінде яғни махаббат құшағында күй кешкен сияқты, Аллаға мойын сұну, оған бір табан жақын болу, жанасу ұғымы жатқанын байқауға болады. Ақынның «Қаршыға мен бұлбұл» еңбегінде «қызыл гүл», «имани гүл» сияқты тіркестер орын алғаны кездейсоқ болмаса керек.

Мысалы:

Қызыл гүл, мен ұйықтамай ашылмайды,

Көзімше аузы ашылып, шашылмайды.

Оянсам, ұйықтап кетіп, ашылады,

Қасыретім, бір көре алмай басылмайды.

Мұндағы «бұлбұл мен гүл» символдық белгілері Шығыс әдебиетінде жиі кездесетін жалпы тіршілік салтанаты, махаббат пен сұлулықтың, ең бастысы бақыттылықтың нышаны. Ендеше Жүсіп Шығыс поэзиясын жалғастырушы ғана емес, қазақ ұғымына лайықтап өңдеуші, жаңғыртушысы десек артып айтпаймыз. Немесе ақынның «Жарты нан хикаясы» басынан аяғына дейін шарттылыққа құрылған: жолаушының жол үстінде сандықты жуып ашқаны, алғашқыда алтын болып көрінген жансыз заттың, жанды тіршілік иесі жыланға, сосын айдаһарға айналуы, айдаһардың жолаушыға қауіп төндіріп, орныма қайта сал деуі; т.б. толып жатқан оқиғасы сайып келгенде «сый қылсаң сыпыра қыл» деген сияқты «жарты нанды қайырға беруі» жарты адам бейнесінде ғана жақсылық қылма жақсылық қылсаң аяғына дейін қыл деген идеяны мансұқ етеді. (Ертай Жүсіп «Мәшһүр-Жүсіп және шығыс руханиты».-Алматы «Алаш» баспасы, 2005.-Б.90-67); (Н.Қ.Жүсіпов, М.Н.Баратова, Б.Қ.Ақшолақова. Дәстүр тағлымы-Мәшһүр-Жүсіп Көпеевке шығыс әдебиетінің тигізген әсері //Өлкетану.С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің ғылыми-көпшілік журналы, № 4¹ ─ 2002. ─ Б. 84-87).

Жүсіп дастаны «Жер мен көк» Низамидің «Жеті аруы» жеті жұлдыз, жеті планета сияқты ұғымдарды қамтып, өз ішінде космонимика «жеті» қасиетті сан мағынасымен тығыз байланысты екендігі көрінеді (Р.М. Мүталиева. Мәшһүр-Жүсіп және Низами //«III Мәшһүр Жүсіп оқулары» республикалық ғылыми-тәжірибешілік конференцияның материалдары. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті. ─ Павлодар, 2003. ─ Б.30-34). Бұл орайда Жүсіптің «Гүлшат-Шеризат» дастанының да маңызы зор. Б.У. Әзібаева бес нұсқасын салыстырып Шығыс дастандарында жоқ кейбір желілердің (сюжеттердің) Ә.Найманбайұлының, Жүсіп Көпейұлының дастандарында кездесетінін, бұл шығарманың қазақ үлгісіне лайықталып жасалған нұсқасының анағұрлым жетілген формасы екендігін өзінің мақаласында жан-жақты талдаған (Б.У. Азибаева. Персидская повесть в казахской степи. Известия НАН. РК. Серия филологическая, 1994. ─ №2. ─ С. 26-32). Бұл мәселе «Шеризат-Гүлшат» дастанында кеңінен көрініс тапқандығын айтуға тиістіміз (Шеризат-Гүлшат. Ғылыми басылым. Құраст. Б.Әзібаева. Алматы: Мари: 2001 жыл.). Жүсіптің «Құдайым жексенбі күн жер жаратты» өлеңінде де шығыстың сарыны басым. Адамға ақыл беру Алла шешімі екені; «Ғылым менен ақылды бердім бұған, Бәрің бұған боласың құлақ кесті»- деп періштелерге бұйрық бергені тұсында анықталады. Ақыл сөзіне қазақ қаламгерлері де көп мән берген. Соның бір көрінісі «Дала уәлаяты» газетінде жарық көрген материалдар. Газеттің 1889 жылы санында шыққан «Лұқман Хакім» деген әңгімесінде үш рет жүз ділдадан алып, ақыл берсе де, оны ұқпаған бай баласын Лұқман хакімнің қалай құтқарғаны баяндалады да, шығарма мына түйінмен аяқталады: «Ақылсыз құр малдың керегі не? Дәулетіңе ақылың серік болса жарапты» (Дала уәлаяты газеті. 1 том. ─ Алматы: Ғылым, 1989. ─ Б.127-129); (Ертай Жүсіп. Мәшһүр-Жүсіп және Шығыс аңыздары. Тіл таным. Языкознание, №1. ─ 2002. ─ Б. 130─140). Мәшһүр - Жүсіптің «Ібіліс лағын шайтан хикаясы» дастанында «Қисас-ул әнбийадағы» қолына билік тиген Әзәзілдің кейін мастануы, дұға сұрап келгендерге дұрыс дұғасын бермеді, көңілі соқпады деген идеясымен сабақтасады. Ібіліс пен Әзәзілдің мақсаты бір екендігін сөз қылады. Ақынның «Сүлеймен мен байғыз» өлеңінің фабуласына ұқсас әңіме «Дала уәлаяты» газетінде екі рет орын алған екен. Онда Сүлеймен патша мен байғұс құс туралы әңгіме болады (ДУ: 117 б.). Бұл мәселелер «Құран кәрімде» де орын алғандығын байқаймыз (Пиотровский М.Б. Коранические сказания. ─ М. : Наука, 1991. ─ 143 б.); Шидфар Б.Я. Генезис и вопросы стиля арабского народного романа (сиры) // Генезис романа в литературах Азии и Африки. ─ М., Нака, 1980. ─ 118 б. (Ертай Жүсіп. Мәшһүр-Жүсіп және Шығыс аңыздары. Тіл таным. Языкознание, №1. ─ 2002. ─ Б. 130 -140). Сүлеймен пайғамбарға байланысты хикаялар туралы С.Қасқабасов ел арасында негізінде үш сюжет төңірегінде құрылатынын, тәрбиелік мәнінде екендігіне жете көңіл бөледі (Қасқабасов С. Казахская несказаочная проза. ─ Алматы: Наука, 1990. ─ С.206-207).

Жүсіп шығармасында ұшырасатын: йүзі раушан, көркі жамалды, шәрбат, ләзәт, лулу иек, ләзәт, жұпар көңіл, махаббат сусыны, беті маһмар, жұпар иісті, хош иісті, ай сәлік, ғұнша ерін, пісте мұрын т.б. Қазақ поэзиясындағы: алма мойын, ақша бет, қолаң шашты, мойылдай қара көзді, бұраң бел, қыпша бел, өрімдей жас, албыраған ерін т.б. бірте - бірте ауысқанын көреміз.

Екі өлеңнің мазмұны шарапқа негізделген. Байрон шарапты (вино) деп алған. Мәселе, арақ та емес, мәселе шарапта (жүзімнің гаусар суында) жатыр. Шарап тағамның бір - түрі, шарап та қызыл, қыз да қызыл, дүние де қызыл. Шарап шығыс шайырларында контрастық ұғым береді, шарап та өмір. Адамның бас сүйегінен жасалған ыдыс, оған құйылған шарап. Бірі тіршілікті бейнелесе, екіншісі – о дүниені бейнелейді. Бас пен шарап. Шарап ішкен адам да бір кезде қурап қалған бас сүйекке айналады. Бұл – философиялық ұғым. Осы философиялық астарлы ұғым Байрон шығармасында кеңінен орын алған. «Шығысым батыс, батысым шығыс боп кетті» деген сөз, Абайдың ішкі дүниесінің барлығы бірдей қопарыла өзгеріп кетті дегенді білдірмейді» - дейді М.Әуезов (М.Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Он бесінші том. ─ Алматы: Жазушы, 1984. ─ 133 б). Олай болса, дәл осы пікірді Мәшһүр Жүсіпке де қатысты қолдануға болады деп ойлаймыз.

Мәшһүр - Жүсіп парсы ақыны Жәлелалдин Румидің (ХIII ғ.) «Жасырын мән туралы дастанында» нәпсінің ақиқатын көруге тосқауыл болатынын суреттеген. Шебер өз шәкіртіне құмыра әкелуге жұмсайды. Ол көзі қыли болғандықтан бір құмыраны екеу есебінде көреді. -Шеберге келіп екі құмыра көрдім қайсысын әкелейін дейді. -Шебер ашуланып, екеуін көрсең біреуін сындыр дейді. Шәкірті біреуін сындырғанда екіншісі де жоқ болып кетеді (Руми Джалаладин. Поэма о скрытом смысле //Избаранные притчи /Парсыдан орысшаға аударған Н. Гребнева. ─ Москва: Наука, 1986. ─ С. 11), (Қараңыз-Ертай Жүсіпті). Міне, Руми нәпсіні осылай көрсетеді. Бұл - нәпсі тақырыбын әр ақын әр қырынан көрсете білген. Айталық, Сағди-нәпсіні билеу, нәпсіден сақтану, Хафиз-қу нәпсі, Әбдірахман Жәми-ит нәпсі, Жүсіп Баласағұн-тән нәпсі, Азербайжан ақыны Низами-кесел нәпсі-деп нәпсі сөзіне аса мән беріп жырлайды. Оның мәнісі, шығыс ақындарында нәпсіні ауыздықтау ең бірінші мәселе болған. Нәпсінің мұсылмандар үшін өзекті маңызы болған. Өйткені нәпсі алла жолынан тайдырады, әділдіктен, хақ жолынан аздырады. Нәпсі-біреудің ақысын жеу, жемқорлыққа, қатыгездікке әкеледі деп түсінген. Нәпсі-күллі зұлымдықтың бастау көзі деп саналған. Философ Ғ.Есімов нәпсіге байланысты ұғымдарды жинақтап былай көрсеткен: «Суфизмде нәпсі тыюға қатысты мынандай ұғымдар бар-олар: тәуба, қанағат, шүкіршілік, ризашылық, құлшылық»-дейді (Ғарифолла Есім. Нәпсі. / ауд. Қазақ әдебиеті. 18 тамыз, 2000. ─ 11 б.) (Ертай Жүсіпов «Мәшһүр – Жүсіп және шығыс руханияты». ─ Алматы: «Алаш» баспасы, 2005. ─ Б. 77-79).

Нәпсі тақырыбы қазақ ақындары ішінде Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінен де өзінің жолын тапқан:

Көп күнә қарап қылды талай ерді,

Шайтан нәпсі дұшпан тіліне ерді;

Дүние күнә істеп жүргендерді,

Шайтанның алдауына ергендерді.

Нәпсінің алдауына кіріп,

«Өзінен дүние өтпес!» - деп, білгендерді.

Ақын шығыс ақындарының дәстүрін жалғастырып, шайтан нәпсі аясында ғана қалмай одан әрі ілгерілете Нәпсімен болдым даулы, біте алмадым-деп дерексіз затты деректі сияқты құбылтып сөйлетеді. Ақын қазақтың ұлттық писихологиясын ескеріп, белгілі бір құбылысты нақты бейнелеуге ойысады. Мысалы, «Жер мен көк» дастанында Шиш деген баласы туғаннан кейін Адам атаның балаларына ақыл айтуы берілген. Біздіңше, сол ақылдың ең біріншісі дүниеге көңіл бөлмеу еместігі тегін емес: Бірі-бұл дүниеге көңіл қойма, Не болдым: құмар болған мені-ойла!; Алданба баяны жоқ дүние, малға, Ақшаға алтын, күміс назар салма?-дейді. Әділдік, ізгілік, ақиқаттық мәселесі оған қарама-қарсы нәпсі мәселесі Ахмет Яссауи, Сүлеймен Бақырғани шығармаларында да орын алған. Жалпы, батыс шығыс әдебиетінің байланысы мәселелері ақынның шөбересі ф.ғ.к. Ертай Жүсіп мақаласында кеңінен әңгіме болады (Е.Қ.Жүсіпов. Батыс және шығыс әдебиеті байланысы мәселелері //«Мәшһүр Жүсіп оқулары» халықаралық ғылыми-тәжірибешілік конференцияның материалдары. С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті. -Павлодар, 1-3 ноябрь, 2001. ─ 48-60 б).

Байроннан Лермонтов аударған өлеңдегі «қатып қалған тамшы жас» Абай аудармасында:

Егер сорым түбімен әкетпесе,

Керек қой көңілді үміт тебірентсе.

Қатып қалған көзімде бір тамшы жас

Төгілмейме, бой жылап, ол да ерісе? .

Басқа қырынан кездеседі. Ақын құр көзден жас аққанды жырламаса керек, өйткені «Жылайын, жырлайын ағызып көз майын» - деген де Абай ішкі ыза кегін, ашуын, қазақтың көр соқырлығына жаны ашиды, ыза – кегі қайнайды.

Мәшһүр Жүсіпте де кездеседі:

Айтқаның үйде отырып жел болады,

Көз жасы көп жылаумен сел болады.

Көп басын қосуменен жасын төксе,

Сай-сайдан ағып дария көл болады.

Демек, ақын қолданысындағы «қанды жас», «көл дария жас», «жылау», «жас төгу» Абаймен үндесіп адамзаттың болашағы үшін жылауы, өткені үшін жылауы емес, алдыңғы күніне жылауы, қайғыруы сөз болады. Бұл – жылау Байрон, Гете өлеңдерінде де кездеседі. Олар Құдайларына (Бог) өздерінің шағымын айтады, ар алдында тазаруды, «жылау» дейді. Қазақ ұғымындағы «жылау» аллаға мінәжат ету, құлдық ұру, адамзаттың өзі жасаған күнәсі үшін «жылауы» алынған. (Ертай Жүсіпов. Шығыс дәстүрі мен Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы Адам сипаттарын бейнелеу сабақтастығы. «ІІ- Мәшһүр-Жүсіп оқулары» 2001. ─ Б. 48-50) және (Ертай Жүсіпов. «Мәшһүр-Жүсіп және Шығыс руханияты». ─ Алматы: «Алаш» баспасы, 2005. – Б 28-29)

Иоганн Вольфганг Гете. Немістің ұлы ақыны. Ол: «фарсы тілінде жазған жеті ұлы ақын бар, соның ең нашары менен артық» - деген екен. Неткен кішіпейілдік. Неткен ұлылық. Ұлылық ұлылықты осылай бағаласа екен. Олар кімдер: Рудаки, Фердоуси, Хафиз, Саади, Насри – Хисрау, Жәми, Омар Хайям. Осы жеті шығыс жұлдызына Гете өмір бойы басын иіп, табынып өткен. Иоганн Гете Хафиз өлеңдерін ерекше жақсы көрген.

Қайран Хафиз! Қайтып саған тең келем?

Мынау неткен сандырақ!

Ұшқыр қайық шырқар құстай желменен,

Айдын жарып жарқырап [25, б. 202]

- деп, өлең жолын арнайды.

Хафиздің өзі:

Но не в раскаянье спасение для нас.

Не станет суфием Хафиз на склоне лет

– деп жырлайды (Лирика востока, 1986: 246 стр.).

Абай шығыс поэзия үлгісінде: «Иузи рәушан, көзі гауһар», «Фзули, Шәмси, Сәйхали», «Әлифби» өлеңдерін, «Ескендір», «Масғұт», «Әзім әңгімесі» сияқты поэмаларын жазды. Осыған ұқсас Мәшһүр - Жүсіп: «Лала гүл және махаббат туралы», «Кәф пен Нон», «Абыраһа мен Мұтылаб» - деген өлеңдері мен дастанын мысалға келтіруге болады. Шәкәрім «Ләйлі Мәжнүн» поэмасының Физули нұсқасын, «Нартайлақ пен Айсұлу» поэмасын, Қожа Хафиздің өлеңдерін: «Көрініске шоқынған», «Кел, аяқшы қымыз құй», «Ей, жарымыз, ай нұры», «Көңіл жібі қолымнан» қазақшаға аударды. Өзбек әдебиетінің атасы атанған Әлішер Науаи турасында және шығыс шайырларын Абай Құнанбаев:

Фзули, Шәмси, Сәйхали,

Новаи, Сагджи, Фирдауси,

Хожа Хафиз – бу Һәммәси

Мәдәт бет я шағри фәрияд

- деп аттарын атап, шағатайша өлеңдетеді. Бұл өлеңінде Абай Шығыс ақындарынан үлгі ала отырып, олардың шығармаларына тәнтті болады. Ғабит Мүсірепов «...өзбек халқының данышпан ақыны Әлішер Науаидың ғажайып туындыларын оқып, үлгі алмаған ақын кемде-кем. Классикалық әдебиетіміздің шұғылалы шыңы-Абайдың да өзіне ұстаз тұтқан, талантына бас иген ақынның бірі-Науаи еді» - деген (Қалдыбек Сейданов. Науаи және Абай//Қазақ әдебиеті, № 27 (2205).

Бұл орайда, Сыр сүлейі Майлықожа:

Өзбектен өткен Науаи

Тілдің гауһар гүлі еді,

Фарсыдан өткен Фирдауси,

Заманының дүрі еді

- деуі тегіннен тегін емес еді. Абай Гетені қатты бағалаған оның өлеңі «Қараңғы түнде тау қалғып» Лермонтовтан аударған. Мәшһүр - Жүсіптің «Түн қандай?» өлеңі де қазақ тұрмысына, жастық шаққа, өмірі байқаусыз өткен кәрілікке құрылған.

Жан біткен құр қақиып қалды ағаштай,

Басында әр моланың тұрған тастай.

Бозарып – тозған ескі шүберектей,

Қуарып, қатып, сынып қалды-ау жастай!

(Мәшһүр Жүсіп, 2 том. 23 б.). Мәшһүр - Жүсіп шығармаларындағы: құдай, пайғамбар, шайтан, жын, дию, пері, періште т.б. Гете шығармасында да кездеседі. Бұл – кездейсоқ болмаса керек. Шығыс - еуропа ақындары мен қазақ ақындарын байланыстырған алтын көпір іспетті болған. Сондықтан да екі ақынның өмір сүрген дәуірі жер мен көктей алыс болса да, ақындарды жалғастырып тұрған бұл – рухани жақындық. Атап айтсақ – шығыс поэзиясы.

Гете:

Как золото, нам Солнце света свой льет;

Любовь и милость; благосклонный нам

Бросает взор Венера по утрам

И вечером; Луны капризен вид;

Марс хоть бессилен, гибелью грозит;

Юпитер всех ясней всегда сиял;

Сатурн велик, а кажется нам мал.¹

Хоть, как металл, он низко оценен,

Но – если взвесить – полновесен он.

Да, коль сойдутся Солнца лик с Луной,

Сребро со златом, - это знак благой!

Все явится, что б пожелать ты мог:

Дворцы, сады, балы румянец щек;

Ученый муж доставит это вам,

Исполнив то, что невозможно нам [26, с. 261].

¹Авгур – в Древнем Риме жрец, гадавший по полету птиц. ²Темный смысл предсказания астролога станет понятен, если учесть, что каждая из семи известных в древности планет соответствовала определенному металлу: Солнце – золоту, Меркурий – ртути, Венера – меди, Луна – серебру, Марс – железу, Юпитер – олову, Сатурн – свинцу.

Космонимика Гете және Мәшһүр - Жүсіп шығармаларында көрініс тапқаны өз алдына бір – бірімен ішкі ұғымы жағынан өте тығыз байланысты.

«Аспан, көк – байы, жер – қатыны, солай болғаны үшін: «Көктен жаудырсын, жерден өндірсін!» - дейді. От, су, жел, топырақ – бұл төртеуі – қатын. Бұл төрт қатынға бай болатұғындар – Ай, Күн, Ғытард, Зәһре, Мәріх, Міштірі, Зухәл. Қазақ бұларды: «Жетіқарақшы» - дейді. Қарақшы деуі дұрыс-ақ, өзге жұлдызда тыным бар, тынығу бар. Бұл жетеуінде тыным да жоқ, тынығу да жоқ. Ай мен Күннің қарақшылығы сол емес пе? Бірі күндіз жортып, бірі түнде жортып, біздің өмір жасымызды ұрлап жүрген осылар емей, кім? Жетіқарақшының біреуінің қасында көз жетер жетпес бір кішкене жұлдыз бар. Қазақ айтады: «Үркер деген жеті қыз екен, біреуін қарақшылар ұрлап алып кетіп, алтауы қалыпты. Сонан Жетіқарақшы атаныпты», деседі. «Тағы біреуімізді ұрлап алып кетер», деп жаз шілдеде қырық күн көрінбей, жер астында жататын болғаны сондықтан болған екен деседі. «Үркер жерге түссе, сиыр суға түседі» - делінген сөз бар. Жеті жұлдыз байы болды да, от, су, жел, топырақ қатыны болды. Төрт қатынға – жеті бай. Осы айтылған жеті ата, төрт анадан үш бала туады. Араб тілінде: Жамдат, Набат, Хайуанат. Қазақша айтылғанда: Кен, тас, шөп-ағаш, жан иесі хайуанат. Осы жеті ата, төрт ана, үш бала – адамның денесінде төрт бұрышы түгел» [27, б. 24].

Осы орайда ф.ғ.к., доцент Р.Мүталиеваның: «Низамидің «Жеті ару» поэмасының бастапқы атауы «Жеті планета» немесе «Жеті жұлдыз» мағынасында болғандығы туралы профессор Рустам Алиев былай дейді: «Прежде всего необходимо прокомментировать назвние поэмы. В подлинике вместо «красавиц» употреблено слова «пейкар», смысл которого значительно шире. В классическом персидском языке, в частности в поэзии Низами, оно прежде всего означает: 1) тело, фигура; 2) небесное тело, планета, звезда; 3) портрет, а затем лишь (метафорически - красавица). В названии поэмы он, скорее всего, вкладывал в это слово смысл «небесное тело», «звезда». Поэтому, на наш взгляд, было бы правильнее пепевести название поэмы «Семь звезд» - деп сүйенген мысалын біз де құптаймыз [28, б. 31].

Гете де, Мәшһүр Жүсіп те Көне Гректің аспан, көк, жұлдыз құдайлары туралы мифті жетік білген. Сондықтан да Мәшһүр - Жүсіп от, су, жел, топырақ т.б. мифтік бейне ретінде алған. Қазақ ұғымындағы алыс сілемдерге көз жүгірткен, адамның туысын жұлдыздың туысымен есептеген. Қараңыз: «Как у каждого греческого племени был свой вождь, военачальник, судья и хозяин, так среди богов греки считали вождем Зевса. По верованиям греков, семья Зевса – его братья, жена и дети делили с ним власть над миром. Супруга Зевса, Гера, считалась харанительницей семьи, брака, домашнего очага. Брат Зевса, Посейдон, владычествовал над морями; Гадес, или Аид, проавил подземным царством мертвых, Деметра, сестра Зевса, богиня земледелие, ведала уражаями. У Зевса были дети: Аполлон – бог света, покровитель наук и искусств, Артемида – богиня лесов и охоты, Афина Паллада, родившаяся из головы Зевса, - богиня мудрости, покровительница ремесел и знаний, хромой Гефест – бог-кузнец и механик, Афродита богиня любви и кросоты, Ареc – бог войны, Гермес вестник богов, ближайший помощник и наперстник Зевса, покровитель торговли и мореплавания Мифа рассказывают, что эти боги жили на горе Олимп всегда закрытой от глаз людей облаками, питались «пищей богов» - нектаром и амброзией и все дела решали на пирах у Зевса» [29, с. 6-7].

Жалпы, Мәшһүр - Жүсіптің қай шығармасын алмасақ та, от, су, жер, аспан, күн, ай, жұлдыз, топырақ туралы айтып, отырады да адамның жаратылысымен, Адам үшін екендігіне баса назар аударады. Сол сияқты діни көне мифтік наным – сенімдер шығармасында романтикалық бой береді. «Көкті, жерді, айды, күнді, жұлдыздарды, тауды, тасты, отты, суды, желді, топырақты, ағашты, шөпті, хайуанатты, мақұлық атанған нәрсенің бәрін құдай жаратты» - дейді Мәшһүр Жүсіп, баспаға дайындағын Н. Жүсіп [27, б. 24].

Грек мифінде де осы нәрселерді құдай жаратты, және оның да аттары бар. Мәшһүр Жүсіп аспан, көк құдайы «Тәңір», жер құдайы «Ұмай» деп алады. Қазақ ауыз әдебиетінде де отпен кет, сумен кет, бумен кет сияқты тіркестер кездеседі. Гете де барлық құдайларын атап, өлең жолдарына мифтік бейне ретінде қосқан:

Для покоренья зверя злого

Скажу сперва четыре слова:

Саламандра, пылай!

Ты, Ундина, клубись!

Домовой, ты трудись!

Стихии четыре

Царят в этом мире;

Кто их не постиг,

Их сил не проник, -

Чужда тому власть,

Чтобы духов заклясть.

Исчезни в огне,

Саламандра!

Разлейся в волне

Ты, Ундина!

Звездой просверкай

Ты, Сильфида!

Помощь домашнюю дай,

Incubus, Incubus,

Выходи, чтоб закончить союз! (85 с.)

Гете Христосты аспанға да, көкке де апарып мақтайды, табынады:

Христос воскрес!

Кто средь мучения,

В тьме искушения

Ищет спасения, -

Мир вам с небес ! (66 с.)

Бибилия қағидасынан Гете де әрі аттап кете алмаған: «Итак мы – посланники от имени Христова, и как бы Сам Бог увещевает через нас, от имени Христова просим: примиритесь с Богом. Ибо не знавшего греха Он сделал для нас жертвою за грех, чтобы мы в Нем сделались праведными пред Богом» - дейді Библияда [30, с. 222]. Сөз қисыны келгенде айта кеткенді жөн көрдік, Библиография, Библиотека, Библия – деген сөздердің шығу тегі бір сияқты. Осы орайда, Гетенің (Привет тебе, единственный фиал¹); (Приди ж ко мне, кристальный мой фиал) ¹Фиал – (греч.) чаша, склянка – деп аударған [31, с. 64-65]. Бұл – дұрыс аударма емес, және гректердің де сөзі емес. Пиала (фиала) – сөзін Гете шығыс поэзиясынан Омар һәйам рубаяттарынан алған. Пиала сөзі қазақтарда күні бүгінге дейін қолданылады. Бірақ, дилектілік сипат алғаны да байқалады. Пиала - деп, кей жерлерде әйнекті (пиала) – айтады.

Гете өлеңдеріндегі:

Они лежат и здесь и там,

Добыча пыли и червей (54 б.);

Все пыльный хлам да мусора пред тобою,

И рад еще, когда придется прочитать (61 б.);

Приди ж ко мне, кристальный мой фиал,

Покинь футляр, под слоем пыли скрытый (65 б.);

Пушкин өлеңінде:

Твоя серебряная пыль

Меня кропит росою хладной (202 б.);

С любовью, с дружбой ты проводишь дни приятно,

А в городе шум, и пыль, и стук карет! (366 б.);

Мәшһүр Жүсіп өлеңінде:

Басып енді, басымнан шаңым асты,

Изей бердім жылқыша шұлғып басты (162 б.);

Бунин «Пыль» деген әңімесін жазды. «Шаң» ақын шығармаларында философиялық түйін ретінде алынған, «шаң» бір орнында тұрмайды, қазақта «артыңда шаңың да қалмады» - деген сөз босқа айтылмаған арты белгісіз бұлдыр тиянақ жоқтықтың белгісі. «Шаң» жел соқса-ақ болды көтеріліп кетеді. Адамның үстіне қонады. Демек, «шаң» деректі ұғым болғанымен ақындар дерексіз бейнеге нәр, әр беру үшін алған сияқты. Қазақ поэзиясында «шаң» көп қолданыла бермейді. Сол сияқты, ақындарда: көлеңке, тұз, түс, ұйқы, шарап, нәпсі сияқты сөздер жиі қолданыс тапқанын да байқаймыз. Бұндай қолданыстар ақындарды бір бірімен жақындастыра түседі. Қуандық Жүсіп тұңғыш Мәшһүр - Жүсіп пен шығыс және орыс (еуропа) әдебиетінің байланысын байқап қалған ғалым. Ол: «Расында Мәшһүр – Жүсіп ірі суреткер ақын ба, жоқ, қатардағы көптің бірі ме деген дүдамал ойда қалмас үшін біраз сауалдарды өзіміз қойып, соған жауап беруіміз керек. Ақын шеберлігі дегенде, алдымен әлем әдебиеті биігімен қарап, Еуропалық келісті сурет пен нақты сезім сұлулығына негізделген поэзия бар да, шындықты көркем жинақтаудың өзіндік түрлерін тудырған, тұспалдау аясын да, сөз мағынасын да көп кеңейткен шығыстық поэзия бар екенін межелегеніміз жөн. Сонда біраз үстірт қараушылар пайымдауындағыдай, «дидактикалық», яғни жалаң ақыл үйретуге ғана құрылған, демек көркемдігі жүдеу тартуы мүмкін екінші сортты әдебиет емес, Еуропалық үлгіге ұқсамауымен де шындықты бейнелеудің өзіндік бір асыл үлгілерін тудырған шығыс поэзиясын шала ұғынудан, кеміте бағалаудан құтылар едік. Міне, салғырттық, біржақтылықтан арылған көзбен бағамдап, Мәшһүр – Жүсіпті Еуропалық емес, шығыстық поэзия дәстүрін жалғастырушы ретінде қарастырсақ, ерекшелік біткенді кемшілік, төмен қолдылық деп мұрын шүйірушілердің көзін ашар едік. Сонда әлемдік поэзияның алдымен әспеттелген қазынасына – шеңдеп ілтипатқа алынған, бұрын елеусіз қалдырылған жабық асылдарды да қосыла жарқырауына негіз қаланар еді. Өмірдің сан сырлы болатыны тәрізді суреттеу тәсілдерінің түрлішелігі әлемдік поэзия бағын көркейтіп, біріндегі жоқты, не азды екіншілері толықтырып, сол арқылы бір – біріне игі ықпал етіп, дамып келе жатқанын біз енді-енді дәйектей бастадық. Сол деңгеймен межелесек, Мәшһүр - Жүсіптің шындықты көркем жинақтаудың өзіндік түрін тудырып, ұғым мәнін, сөз мағынасын кеңейтіп, поэзия жүгін салмақтандыра түскенін зерделеуге жол ашамыз» - деген сөзінен артып айтуға бола ма. Әрине жоқ. Демек, Қуандық Жүсіптің асыл сөзі бізге осы тақырыпты зерттеуге мұрындық болғанын неге жасырамыз [32, б. 71- 72].

Қорыта келгенде Мәшһүр - Жүсіп Шығыс ақындарынан үйрене келе, шығыс дәстүрін жалғастыра келе өзінің пайымдауларын, тың ойларын, тың тіркестермен, оралымдарды өте шебер пайдалана білген. Шығыс поэзиясының кейбір мазмұны қазақ ұғымына лайықталып қайта жазылғанын да байқауға болады. Шығыс поэзиясының Жүсіп шығармаларына арқау болғаны, дамуына, өсуіне, тигізген әсері де өте үлкен екендігіне көзіміз жетті. Демек, Жүсіп шығармасындағы этнографиялық сөздердің бір негізі, қайнар көзі шығыс мәдениеті болып табылады. Мәшһүр - Жүсіп араб - парсы тілдерін еркін меңгергені байқалады. Жалпы тілді жетік білген адам сол тілде еркін жазып, еркін сөйлей алады. Ал, бұл-үрдіс жазба шығармасына да әсер еткені шығармасын талдағанда анық көрінеді. Мәшһүр - Жүсіп шығармаларында араб-парсы сөздері ислам дініне қатысты да, қатыссыз да қолданған. Кейбір сөздер Жүсіп Көпеевке дейін де қолданылғаны анықталды. Бірсыпыра сөздер Мәшһүр - Жүсіп Көпеевтің өзінің қолданысындағы сөздер екені байқалады. Араб-парсы сөздеріне қазақтың қосымшасын қосып жаңа сөз жасау үлгісі де ара-тұра ұшырасады. Әрине, бұл-зерттеуде барлық ойдағы алған мақсатты жеткізіп тастау мүмкін емес. Тақырыпқа қатысты шығыс тілінен енген кейбір сөздерге ғана талдау жасап, тоқталдық.