Қазақ Әдебиетінің алтын ғасыры. Зерттеу. Астана,

ҚОС ҚАСИЕТ

Алматыда 1958 жылы тұсауын кескен қазақ теледидары алғашқы кезде аяғын кібіртік басып, жаңалық хабарлар, деректі фильмдер, концерттер көрсетумен ғана шектеліп, кең шығармашылық өріске шығып, қанатын серпи сермеп кете алмады. Газет-журналға үңіліп, кітап оқып, радио тыңдауға үйренген көпшілік көгілдір айна алдында отыруға машықтанбаған болатын. Сөйтсе де бірте-бірте теледидар қазақ жұртының ынта-ықыласын үйіріп ала бастады. Мұның басты себебінің бірі журналистиканың жаңа саласы – телепублицистикаға жастардың талантты буыны келді. Дикторлар, жүргізушілер, коментаторлар, сценарийшілер, операторлар, режиссерлер жаңа толқыны жаңа өнердің негізін салды.

Түп негізі сөз өнеріне, қаламгерлікке ден қойғанмен, теледидардың толып жатқан ерекшеліктері, дара қасиеттері, өз талап, шарттары бар. Ең алдымен экранға шығатын маман адамның түр-түсі, кескін-келбеті келісті болса керек; пұшық, қыли, кем иек, қитар жүретін жер бұл емес; тұтықпа, кекеш, сақау, быдық маңайлай алмайды; дыбыстарды дәл, анық, қатесіз айту, әдеби тіл нормаларына сәйкес сөйлеу талап етіледі; сөз ағымын, тілдің табиғи ырғағын дәл сақтау керек. Бұлар дикторларға ғана емес, экран алдына шығатын барлық журналистерге қойылатын кәсіби қатаң талап. Оны аттап кете алмайсың. Қанын ішіне тартып, біреуге қарап, бүкшиіп, мойнын ішіне алып сүмірейіп, яки көзі алақтап, аспандап, шікірейіп, болмаса жерден жеті қоян тапқандай қылмыңдап, өз-өзінен жымиып, орынсыз ыржақтап, аяқ астынан күліп жіберуге жол жоқ. Шындап келгенде, тележурналист қарасаң көз тойғандай келісті, тыңдасаң адам ұйытарлықтай құнарлы сөз иесі.

Қазақ университеті филология факультетін 1964 жылы бітірген Сұлтан Оразалинов аспирантураға түссе, не газет-журнал, баспа редакцияларының біріне жұмысқа тұрса, оның кейінгі тағдыры қалай қалыптасқан болар еді деген жорамал жасамай-ақ қояйық; жас, көрікті, білімді, қабылетті жігіттің қызмет жолын жаңа аяқтанайын деген ұлттық теледидардан бастауы оның адамдық, қаламгерлік тағдырын анықтап берді.

Жұмыс қызық. Жас журналист бес жылғы алған білімін жұмсайтын нағыз керекті орынды тапты. Болашақ көрсетілімнің жобасын жасау керек. Сценарий үлгісінде жазылады. Диалог, монолог формаларын игеру қажет.

Жұмыс қиын. Хабар күнде жүреді. Сондықтан күнде текст жазылады. Хабар тек сөзден құралмайды. Жұртшылық алдына шығару үшін режиссермен, оператормен келісу керек. Ұжымдық оймен ұласқан тұтастыққа қол жеткізбесең – ұтылғаның. Мың сан адамның алдына шығып көр. Қылп еткеніңді біліп, көріп отырады. Айттың – сөз ұшып кетті. Қайтып түзей алмайсың.

Алпысыншы жылдардың ортасы мен сексенінші жылдардың басындағы қазақ теледидары көрермендері есінде жақсы сақталған суреттер бар.

Телеэкранға жайлап басып, орта бойлы, қара шашты, келісті жігіт шығып келе жатады. Бір күліп қойып, ашық, таза үнмен кезекті хабарын яки сұхбатын бастайды. Үлкен көзді, сұлу қыр мұрынды, ат жақты жас азамат сөйлеп отыр. Алдында қағаз жатуы мүмкін, бірақ ол оған анда-санда бір көз тастағаны болмаса, негізінен еркін кетеді. Хабар алдында оқыған-түйген, жиған-қорытқан, жүйелеген-топшылаған нәрселердің бәрін енді ұмытқан секілді, ой-пікірді дәл осы жерде, табан астынан шығарып айтып отырғандай әсер қалдырады. Қолма-қол шыққан тың ой, жаңа тұжырым, соны байлам секілді. Импровизациялық сипат бар. Ескі дәстүр, ақындық мектебінің жаңа бір құбылысы іспетті. Дәл қазір жасалып отырған көрініс.

Сөз толғауы да еркін. Дереу жауап. Дереу сұрақ. Дереу жетелеу. Көз алдыңызда шешендік мектебін көргендей боласыз. Алысқа тартып, шұбалтып кетпейді. Мезгілімен, дәл қажетті кезінде түйіп тастап, сәтімен сабақтайды. Келісті жігіт келісті сөзімен келісті көрініс жасап отыр.

Бұл бұл ма? Кейде экранда халыққа еңбегімен танылған жазушы Сәбит пе, Ғабит пе, Ғабиден бе, Сапарғали ма, Тахауй ма, Ілияс па, ғалым Әлкей ме, Мұхаметжан ба, Бейсенбай ма, Зәки ме, актер Серке ме, Елубай ма, Шәкен бе, режиссер Асқар ма – біреуі отырар еді. Қасында – Сұлтан.

Жас жігіт өнерін сонда көріңіз. Саспайды, абдырамайды. Алдымен қаламгердің шығармашылық жолын, өмір белестерін көрермен есіне бір түсіріп алып, іске кіріседі. Сұрақтан сұрақ туады. Ойдан ой туады. Қонақ тебіреніп сөйлейді. Оны тебірентететін Сұлтанның толғаулары. Сұлтан назары пәс емес, ол кібіртіктемейді, дербес те асқақ сипат бар. Тең сөйлеседі, кейде жаңа нысандарға бастайды; соны тұжырым, тың байлам айтады.

Сөйтіп, көрерменнің көз алдында тұлғаны қатыстыра отырып, оны сөйлетіп, әр түрлі жағдайда, ситуацияда көрсетіп, суреттерді, құжаттарды, естеліктерді пайдаланып, соның бәрін өзі қорытып, өзі тиянақтап, Сұлтан Оразалинов қазақ зиялыларының тұтас тобының теледидар бетінде шығармашылық кескінін сомдап алып қалды. Сөз жоқ, бұл үлкен еңбек.

Қырғыз Айтматов, құмық Құлиев, авар Ғамзатов, орыс Распутин, өзбек Ариповтармен жүргізген Сұлтан сұхбат-хабарлары қазақ телеөнерінің абыройын кең тарапқа жайған болатын. Ол жасаған әдеби-драмалық телехабарлар сериясы Мәскеуде, Тбилисиде, Кишиневте, Ташкентте, Бішкекте көрсетіліп, қазақ әдебиеті мен өнерін кең аудиторияда насихаттады.

Қазақ телевизиясы Сұлтан Оразалинов алғаш мұрындық боп ашқан “Сұхбат”, “Қымызхана”, “Сахна”, “Айтыс”, “Кездесу”, “Шұғыла” циклдары арқылы байыды, жаңа көркемдік-эстетикалық кеңістіктерге шықты.

Көптеген әдеби-драмалық хабарлар, сұхбаттар сериясын жасап, телепьесалар жазып, төселгеннен кейін Сұлтан студенттік кезде бастаған бір ізденісін-жазушы Ғабдол Слановтың өмірі мен шығармашылығын арқау еткен зерттеуін тереңдетіп, толықтырып, “Шындық және көркемдік шешім” деген монографияға ұластырды. Бұл кітапта қазақтың деректі прозасының дамуына, публицистикаға мол еңбек сіңірген қаламгердің шағын жанрдағы туындылары алғаш рет тұтас алынып, кеңінен сараланды. Зерттеуші кезінде қалың оқырманның ықыласына бөленген “Арман ағысы”, “Дөң асқан”, “Жанартау”, “Шалқар”, “Домбыра күйі-ақиық”, “Айқай тас” хикаят-романдарын талдау үстінде шығармалардың өмірлік материалы мен көркемдік шындық диалектикасын толымды түрде аша алатын дарынды әдебиетшілік қабылет-қарымын көрсетті. Шынын айтқанда, қазақ прозасының талантты өкілі Ғабдол Сланов мұрасын эстетикалық биік деңгейде саралап, танытқан бұл еңбек Сұлтанды байсалды сыншы ретінде әбден мойындатты.

Башқұрт А.Хакимовтың “Қос терек”, “Қилы заман”, орыс Н.Еременконың “Күткен таң” шығармаларын қазақшалау арқылы Сұлтан – телепублицист, теледраматург, сыншы атына аудармашы атағын тағы қосты.

Алғы сөзін, мәтінін Сұлтан дайындаған қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде жарияланған “Абай елі” альбом-шежіресі көптеген шетелдерге тарады.

Сөздік қоры аса бай, бейнелі, кестелі, орамды тіліміздің бірте-бірте өрісі тарылып, тынысы кеміп кеткендігінің көптеген себептері бар еді: отызыншы жылдардағы қолдан жасалған қырғын халық санын ойсырата кемітіп жіберді; алаш ұранды, большевик тілекті демей зиялы қауымды отап тастау; соғыста опат болған жарты миллион боздақ; көшіріп әкелген зауыт-фабриктердің орнығып қалуы; шешен, неміс, құрт, грек, молдаван, поляк секілді тұтас халықтарды жер аударып алып келу; тың игеру деген науқанды желеу етіп тағы да бөгде ұлыс өкілдерін қаптату; сөйтіп демографиялық әлуеті әбден әлсіреген қазақ халқының ең соңғы ұлттық тірегі іспетті – мектептерді, дәлірек айтқанда, әсіресе Сарыарқа аймағында мыңға жуық мектепті жауып жіберу, тілімізге тиген ауыр соққы болды. Оның үстіне өзгенің жылтырағына әуес, түбі кеңес халқы, тіпті дүние жүзі бір тілде сөйлейді деген коммунистік арандатушы саясатқа сенген жұрт, әсіресе қаладағы қазақтар от басы, ошақ қасында ана тілінен безініп, сәби бесігін өзге тілде тербетті. Шаһарларда қазақ тілі өлді, көше, кеңсе, іс-қағаз орысша сөйледі. Ғылым түгелімен орысшаға көшті.

Арал теңізінің сарқылғаны секілді кейіпке түсіп, республика астанасы Алматы қаласында қалған жалғыз қазақ мектебінің өзі орыс мектебімен бір шаңырақ астында өліп-талып әрең күн кешіп отырған кезде, қазір жастары алпыстан асқан, ол уақытта тұңғыштарын жетелеп, қазақ мектебінде оқытпақ болған зиялы қауым, алдарына марқұм Әбу Сәрсенбаевты ұстап, қалалық партия комитетінен көмек сұрай барғанда, фамилиясы қазақша, аты-жөні орысша хатшы көзі бақырайып, зәресі ұшып: “байқаңыздар, жігіттер, бұларың ұлтшылдық болып кетпесін!” деп сақтықпен ескерткені әлі көз алдымда.

Сол жетпісінші жылдар басында қазақ мектебіне барғандар қазір отыздың жуан ішінде; білімді, толымды азамат болды; үш тілді қатар – тең меңгерген; елші де, министр де, бизнесмен де, профессор да, сенатор да осы буыннан шығып жатыр. Болашақ президент те осы буыннан сайланатына сенімім кәміл.

Жетпісінші жылдардан кейін қазақ халқы қандай күйлер кешпеді: желтоқсан дауылы, бүкіл ұлтты тұқыртқан, жерге қаратқан күндер, тәуелсіздік алу; азат даму жолына түсу; халық еңбегімен жиналған байлықты қайта бөлу; бай мен кедейдің пайда болуы; түйені түгімен жұтатын алпауыттардың шығуы; қазақ ауылының басына төнген тажал зұлматындай қиыншылық; есеңгіреген экономиканың қайта жандана бастауы; астананың Ақмолаға көшуі - осылардың қатарында айтылатын үлкен бір құбылыс: қазақ тілінің заңды түрде мемлекеттік мәртебе алуы үшін, дамуы мен өрістеуі үшін, іс-қағаздардың, мекеменің, кеңселердің, көшелердің, жарнаманың, бір сөзбен тәуелсіз мемлекет атына заты сай болып, қуыршақ, декорация, өтірік кейіптен, шын мәніндегі азат сипат алу үшін күрес.

Осы майданның бел ортасында Тіл комитеті, Тіл департаменті, Ұлттар істері комитеті, Авторлық құқықтар комитеті деп аталған мекемелердің басшысы болған Сұлтан Оразалинов тұрды. Халықтың тарихи жадын өшіріп, коммунистік идеологияны орнықтыру үшін әдейі қойылған Ленин –/181/, Киров /71/, Калинин /53/, Октябрь /105/, Большевик /63/, Социализм /35/, тағы басқа толып жатқан Крупская, Дзержинский, Фабричная, Целинный, Московский, Россия деген секілді елді мекендердің өз атауларын қалпына келтіру үшін көптеген қарсылықты жеңу қажет болатын. Іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізуді айтып қана қоймай орындау міндеті де тұрды. Осындай ауқымды, саяси маңызды, елдік, тәуелсіздік мәртебесін нақты түрде іске асыратын екі жүз елудей тіл басқармаларын құру, олардың ісін нақты жолға қою – мол қажыр, қалың қайратты талап етер шаруа болса, соның бәрін қара нардай белі қайыспай көтеріскен ер-азаматтарымыздың бірі – Сұлтан Оразалинов екені көпшілік мойындаған ақиқат. Тіл саясаты жөніндегі нақты істерді, ғылыми теориялық ойларды тұжырымдайтын, әр түрлі мақала, сұхбат, пікірлердің басын қосқан екі тілде жазылған “Тіл тағдыры – ел тағдыры” кітабы шықты. Осындай қаламгерлік көзқарас тұрғысынан сұрыпталып дайындалған “Жүректің көзі ашылса” бір томдығы да жанрлық байлығымен, мағыналық тереңдігімен, деректі негізімен қалың оқырман көңілінен шығады деп ойлаймыз.

Кіндігінен тараған ұрпағы бұл күнде рулы ел болып кеткен, кезінде Мұхтар Әуезов шежіре сырына қанығып, дән ырза болып, шығармасына кейіпкер еткен дуалы ақсақал Оразалының немересі, ел ішінде жомарт жүрегімен танылған анамыз, қолынан талай дәм татып, талай еркелеген аяулы шешеміз Күләннің он баласының ішіндегі ең сүйіктісі, әрі Абай елінің тағлымын алған азаматтың ең бастысы туа бітті қасиеті болар, қырық жылдан астам бірге қатар, дос-жар ғұмыр кешіп келе жатып біреуге әлімжеттік жасап, топыраққа аунатқанын, кесесіп кектеніп, соңына от алып түскен, өзім деп өзеурегенін, мен істедім, мен бітірдім деп кеуде соғып шіренгенін көргеніміз жоқ, оның есесіне өз шаруасын қоя тұрып, басқаның жоғын жоқтап, сұрағанын алып беріп, шашбауын көтеріп, ағынан жарылып, досқа, туысқа, елге, жерге, халыққа қызмет етуден жалықпаған қайрат-қажыры разы етеді. Мұның атын сөз бен әрекеті, тілегі мен тындырымы, ниеті мен ісі ажырамайтын, ойы мен қимылы бір табандылық дейді; мұның атын ғайбат пен өсектің, күншілдік пен қызғаныштың, арамдық пен аярлықтың маңайын баспайтын адалдық дейді.

Құдайға шүкір, Сұлтан бір кісідей мансап тізгінін ұстады, теледидардың бас редакторы, Орталық комитеттің сектор меңгерушісі, баспа директоры, Комитет төрағасы – басы айналып, көзіне ет бітіп, мұрын көтеруге осылардың қай-қайсысы да жетіп жатыр. Қысқасы, бір кісі арман ететіндей мансап биігіне, ұрпақ өсіріп, тамыр жайған аталық биікке Сұлтанды алып шыққан қос қасиет, олардың аты – табандылық һәм адалдық.