ҚАЗАҚТЫ АҚ ЖОЛҒА САЛАМЫЗ ДЕСЕК

ҚАЗАҚТЫ АҚ ЖОЛҒА САЛАМЫЗ ДЕСЕК

ХХ ғасырдағы қазақтың әйгілі мемлекет қайраткері, тамаша ғалым, зерттеуші, публицист, әдебиетші, ұлт-азаттық қозғалысының серкесі Әлекең, Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханға (Бөкейханов)¹ замандастары Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мағжан Жұмабаев зор құрметпен қарап, оған шығарма арнап, оның тарихи орнын діл бағалағанмен, кейінгі 50-60 жылда бұл қасиетті есімді қазақ санасынан жою үшін жасалмаған қиянат бар ма?

Бұл сейілді. Аспан ашылды. Анық Әлихтану енді басталмақ. Алғашқы барлау қатарында Хасен Оралтай, М.Қойгелдиев, М.Базарбаев, С.Ақұлұлы еңбектерін айту керек. Ұлы қайраткердің кітаптары шықты (“Қазақстан” баспасы, 1994, “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы 1995) - өмірбаяны жазылды, қоғамдық-әлеуметтік қызметіне баға берілді.

Соңғы жылдарға дейін Әлихан Бөкейханның туған уақыты 1866, 1867, 1869 болып әр түрлі көрсетіліп жүрді, енді Омбы архивінен табылған дәлді құжаттар, басқа да материалдар негізінде қазақ халқының ұлы перзенті бұрынғы Семей губерниясы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын болысы 7-ші ауылда дүниеге келгені толық анықталды. Бұл жерлер қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай ауданына қарайды. Ол - Әбілхайыр ханның басын алған, арғы тегі Шыңғысханнан тарайтын әйгілі сұлтан Барақтың ұрпағы. Әуелі молдадан тіл сындырып, артынан Қарқаралыдағы орысша бастауыш мектепте училищеде оқыған Әлихан артынан Омбы техникалық училищесін (1888), С-Петербург орман техникалық институты экономика факультетін (1894) бітіріп, өз заманының ең білімді, жоғары парасатты қайраткерлерінің қатарына қосылады.

Әр жылдары экономистік, оқытушылық, журналистік, ғылыми қызметтермен айналыса жүріп, қазақ халқының бостандығы үшін жасырын да ашық күреседі. Патша отаршылдығына қарсы қозғалыстарға қатысып, Қарқаралы қарсылық хатын (1905) жазысады, Россия конститутциялық-демократиялық (кадет) партиясының қазақ бөлімшесін құру мақсатымен Оралда, Семейде көптеген әрекеттер жасайды. Ұлттық “Қазақ” газетін шығарысады, І-мемлекеттік Думаға мүше болады. Мақсаты қазақ халқының мүддесіне сәйкес келмегендіктен, өз еркімен кадет партиясынан шығады.

Әлихан Бөкейханның тарихи ұлы ерлігінің бірі қазақ халқының ғасырлар бойғы күрес нысанасы өз мемлекеті туралы арман-тілегін демократиялық тұрғыдан тұжырымдап, ғылыми арнада негіздеп, дербестік принциптерін белгілеп берген “Алаш” партиясын құруы еді. Ол 1917 жылы желтоқсанда Алашорда өкіметінің төрағасы болып сайланды. Ә.Бөкейхан большевизмді, совет өкіметін қабылдаған жоқ, қарсы күресті. Алашорда мүшелеріне қағаз жүзінде кешірім берілгенмен, олардың бәрі де қудаланды. Патша заманында Семей, Павлодар түрмелерінде азап шеккен Ә.Бөкейхан кеңес өкіметі кезінде 1922, 1926 жылдары тұтқындалып, босатылды да, 1937 жылы Мәскеу түрмесіне қамалып, 27 қыркүйекте атылды.

Біз енді Әлихан Бөкейханның қолда бар шығармашылық мұрасын саралап, оның басты арналарына назар аударамыз.

Әлихан Бөкейханның артына қалдырған шығармашылық мұрасының үлкен саласы – орыс тілінде жазылған монографиялық, энциклопедиялық сипаттағы ғылыми еңбектері. Бұлардың өз кезінде ең елеулі баспаларда жариялануы авторға деген сол тұстағы ілтипат, құрметі ғана емес, туындыларының сапасын мойындауды көрсетсе керек. Ғалымның негізгі, басты еңбектері қазақ халқының тарихына, экономикасына, мәдениетіне, шаруашылық жүргізу тәсілдеріне, ру-тайпалар шежіресіне, тұрмыс-салтына, қазақ жерлерінің отарлану тағдырына арналған. Бұл еңбектерде мың сан деректер, цифрлар, кестелер, сілтемелер, жер-су, адам есімдері, әр түрлі қайнарлардан алынған үзінділер, қысқасы, ұшан-теңіз материал бар.

Осылардың арасында “Қазақ өлкесінің тарихи тағдыры және мәдени өркені” (“Исторические судьбы киргизского края и культурные его успехи” 1903) зерттеуінің маңызы айрықша зор. Мұнда қазақ жерінің мыңжылдық тарихы, өлкені ертелі-кеш мекендеген түрлі ру-тайпалардың, елдер мен ұлыстардың қалдырған заттық ескерткіштері, сәулет өнерінің белгілері жан-жақты сөз болады. Автор Геродоттан тартып, қытай, ұйғыр, деректеріне жүгініп, көптеген оқымыстылардың еңбектеріне сүйене отырып, қазақ жерін жайлаған, басып өткен халықтардың тарихи іздеріне шолу жасай келіп, көне ғұн, үйсін, арғын, найман, керей, алшын тағдырларын сөз етіп, монғол, қалмақ шапқыншылықтары дәуіріне ойысып, қазақ хандығының құрылуын баяндап, ақырында орыс отарлауының кезеңдерін тәптіштей түсіндіреді. Қазақ этнонимінің қалай шыққандығы жөніндегі аңызды келтіріп, “қырғыз” деген орыстар таңған, қате атау екенін дәлелді көрсетеді.

Би, батыр, хан, ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз ұғымдарына анықтама беріледі. Әбілхайыр, Қасым, Жәнібек, Керей, Барақ, Абылай, Кенесары хандардың дәуірі, олардың ел аралық әрекеттері сипатталады. Әсіресе кең сөз болатын мәселе – қазақ-қалмақ, қазақ-орыс, қазақ-қытай қарым-қатынастары. Аты шулы Ақтабан шұбырындының себептері, қазақтардың бір бөлігінің орыс қолтығына кіру жағдайлары кеңінен ұқтырылады. Бұл орайда Әлихан Бөкейхан тарихи оқиғаларды объективті түрде бағалайтын сарабдал оқымысты екендігін көрсетеді. Кейін сан-саққа жүгіртіліп, науқандық саясат ағымымен бірде олай, бірде былай бұлғақтатылған идеологиялық саудагершіліктің көлеңкесі де жоқ. Үлкен шайқастар, ірі оқиғалар қашан, қай жерде болғандығы дәл беріледі.

Орыстардың қазақ даласына қоныстануы екі жолмен болғандығын ғалым ерекше дәлелдейді. Біріншісі – қуғын-сүргін көргендердің, қашқындардың, діни қудалауға түскендердің келуі. Бұл, әрине, жіңішке, болымсыз жол. Екіншісі – патша өкіметі тарапынан қолдау тауып, жоспарлы түрде жүргізілген отарлау. Осы арнада жасалған қиянат, қорлық, зорлықтың боямасыз шындығы бар. Көшім – Ермак шайқасы, орыс әскерлерінің бірте-бірте Ертіс, Есіл, Жайық бойын басып алуы, олардың соңынан қарашекпендердің, мұжықтардың шұбыруы, қазақ халқының шұрайлы жерлерден зорлап ығыстырылып, ақыры құмға, шөлейтке шегінуі, қамал қалалардың салынуы, сөйтіп Қазақстанның отарлық бұғауына түсуі деректермен, цифрлармен, статистикалық мәліметтермен, ғылыми стильмен баяндалады. Бұл ретте патша өкіметі ресми түрде орыс отаршыларына қандай жағдай жасады, қазақтар қалай жерден айрылды, қарулы казактардың озбырлығы, генерал-губернатордың қарақшылық қимылдары дәлді көрсетіледі. Орыс қоныстанушыларына жер таңдасуға ерік берілген, салық төлеттірмеген, ақшалай көмек жасалған. Сөйтіп, бірте-бірте шұрайлы, қара топырақты өлкелер, орманды-тоғайлы атыраптар, өзенді-көлді аймақтар отаршылдардың табанына түскен. Мәселен, 1860-1875 жылдар арасында Көкшетау, Қызылжар уездерінде мұжықтардың 30 шаңырағы, 150 жаны болса, араға бір он жыл салғаннан кейін олар 2.140 шаңыраққа жетіп, жан саны 12.000 болған. Солтүстік Қазақстанды аз уақыттың ішінде отарлап, тартып басып алған орыстардың бірден қазақ мәдениетін өркендетіп жібермегенің, тіпті олардың өздерінің де жетісіп кетпегенін автор көптеген мәліметтермен айғақтайды. Сауатсыз әскер көр соқыр шенеулік, болар-болмыс оқу орындары.

Патша өкіметі қазақ балаларын оқытуда шоқындыруды, миссионерлікті мақсұт тұтқандығын ашып береді, алғашқы оқу орындары, олардағы оқушы саны туралы көптеген деректер бар.

Әлихан Бөкейхан еңбектері қазір Қазақстанның солтүстік территорияларына көз алартып, олар ежелден казактардың мұжықтардың жері еді дейтін Солженицын, Горбачев, Жириновский тағы басқа шовинистердің сандырағына бірден-бір берілетін тарихи жауап болып табылады. Өйткені қазақ ғалымы кешегі патша заманының өзінде, орыс тілінде жазылған еңбектері арқылы алғашқы орыс мұжығы қазақ жерін қалай басты, қалай қоныстанды, қалай зорлық жасады деген мәселелерді түгел тайға таңба басқандай, мәңгілік өшпейтіндей етіп статистикалық, экономикалық деректермен, цифрлармен, фактілермен көрсетіп берген.

Халқымыздың тарихы, әлеуметтік құрылымы отаршылдық зардаптарын шегуі, тұрмыс-салты, мәдениеті, саяси күресі, білім деңгейі туралы пікір-байламдарын Әлихан Бөкейхан “Қазақтар” (“Киргизы” 1910) деген орыс тілінде жазған зерттеуінде жалғастырып, тереңдете түседі. Мұнда түркі тектеске жатқанмен қазақ бір халық, қырғыз екінші халық екені тағы да айқын айтылады. Ең алдымен бұл еңбектің демографиялық, статистикалық сипаты басымдығын ескеру қажет. 1817 жылғы санақ нәтижесінде қазақтардың Ресейдегі халықтардың ішінде алтыншы орында тұрғанын, мөлшермен 4.696.600-ға жеткенін айтып, ол губерния халқының сандық арасалмағын кестемен көрсетеді. Басқаларын былай қойғанда, сол кездің өзі Семей губерниясында қазақтар 86,2 %, орыстар 7,5 %, өзгелер 6,3 %, Ақмола губерниясында қазақтар 62 %, басқа халықтар 48%, Торғай губерниясында қазақтар 76,5 %, орыстар 23 %, өзгелер 0,5 %, Орал губерниясында қазақтар 72,5 %, орыстар 25 %, өзгелер 25 %, Жетісу губерниясында қазақтар 77 %, орыстар 12 %, өзгелер 9,8 % болған. Бұларға Каспий сырты, Сырдария, Ферғана, Самарқан, Астрахан губернияларындағы жұртты қосып есептегенде, жалпы аталған 10 губерния халқының 51 %-і қазақ екен. Бұл бас аяғы 30-40 жыл ішінде жүргізілген аяусыз отаршылдықтың зардабы. Автор қазақ даласындағы шабындықтардың, қорықтардың, қара топырақты, құнарлы өлкелердің, өзенді, сулы арналардың мұжықтарға қалай тартып алып берілгендігін нақты статистикалық мәліметтермен дәлелдейді. Жалғыз бұл ғана емес, қазақ қауымының өзі дәулеті жөнінен бай және кедей болып жіктеліп кеткендігі әр шаңырақтағы мал басының санын көрсеткен кезде айқындалып шыға келеді.

Қазақтың бірте-бірте жартылай отырықшы, жартылай көшпелі шаруашылық түріне көшу жағдайын ғалым қыстау, ауылда жер ыңғайына орай қанша шаңырақ, қанша мал болатынымен көші-қонының жол ұзақтығымен, өкімет тарапынан бөлінген азды-көпті қаржы мөлшерімен сабақтастыра қарайды. Жер ауып келген, енді даланы емін-еркін отарлай бастаған, патша өкіметі, әскери күштер тарапынан ерекше қолдау тауып, көмек алып отырған орыс шаруаларының жағдайы күн санап жақсарып бара жатқандығы оларға берілген жеңілдіктерді, әр шаңыраққа тиген жер мөлшерін көрсетумен-ақ белгілі болады.

Ұлтымызға жасалған зорлықта шек жоқ: Мемлекеттік Думаның депутаты Марков деген біреу бет-аузы қисаймай, шімірікпестен бұлар Шыңғыс хан мен Ақсақ Темірдің ұрпағы, сондықтан Америкада қызыл терілерді қалай қырса, біз де қазақтарды солай жойып жіберуіміз керек деп айтуға дейін барған, тапа тал түсте мал айдап әкету, жазықсыз жандарды абақтыға жабу, ата-қонысты тартып алу, әбден әдетіне айналған озбыр отаршылар туралы: “орыстан досың болса, қойныңда болсын балтаң”, “орыс келді, қасқыр келді” деген сөздердің шыққанын Әлихан Бөкейхан жасырмай айтады.

Тіршілік тынысын тарылту, өз жерлері үшін өздерінен салық алу, әр шаруашылық өрісін кесу үстіне отаршылар жергілікті халықтың рухани тамырына балта шауып, сенім-нанымды өзгертіп, басқа дінге кіргізуі – шоқындыру мақсатымен сан алуан жасырын айла-шарғы, жымысқы әрекеттерге барғанының көптеген мысалы келтіріледі. Бұқарда 15 жыл оқып терең білім алған ғұлама Наурызбай, ел ішінде Науан қазірет аталған молланың Көкшетау еліндегі бедел-ықпалынан шошыған патша өкіметінің сойыл соғарлары жазықсыз азаматты елінен, жерінен айырып, күшпен тентіретіп қудалаған.

Бірен-саран жетімдер, қашқан-пысқандар, кембағал-кедейлер, сорлы-мүскіндер ішінен шоқынғандар табылғанмен, қалың қазақтың өз дінінен қопарыла кетуі болмаған ғой. Қайта мұсылмандыққа бойұсыну елдікті сақтап қалудың мықты құралына айналған, мәселен, 1905 жылы Омбыдан Меккеге бармақ үшін 500 қазақ паспорт алған. Кейбір мұсылмандық рәсімдердің жасырын істелуі, балаларға арабша хат таныту, ғибадат орындарын салудағы құпия – мұның бәрі де патша өкіметінің қудалауынан туған жәйттар екенін автор ашық жазады. Ислам дінін шектеп шоқындыруға бет бұрған саясатты әшкерелеген бір жасырын хаттың тарихы кеңінен баяндалады. Сол сияқты тарихи әдебиетте “Қарқаралы петициясы” деген атпен мәлім болған 14500 адам қол қойған құжатта қазақтардың Ресейге өз еркімен қосылғаны, тек сыртқы істер жөнінен бодан болғандығы, ішкі істерге қол сұқпау жөнінде шартқа қол қойылғаны, бабалардың қанымен суарылған жердің қазақтардың меншігі екеніне қарамастан, патша өкіметі шығарған заңдар бойынша олардың қазынаға қайта кеткені, мұжықтар жақсы жерлерге келіп, жергілікті ел қаңғырып қалғандығы айтылатынын көрсете келіп, Әлихан Бөкейхан өзі де осы пікірлерді қолдайтынын білдіреді.

Қазақ арасындағы бұрынғы билей жүйесін жойып, оның орнына патша өкіметінің заңдары жүре бастаған кезеңдегі сорақы әділетсіздік, парақорлық, надандық сыналады. Қазақша газет, кітап жоқтығы, тек татарша басылымдардың азды-көпті тарайтындығы айтылады. Қазақ ішінде сауаттылық деңгейін көрсететін, әр түрлі деректер бар. Әлихан Бөкейхан қазақша сауаттылар Ақтөбе уезінде 42,3 %, орысша сауаттылар 2,7 %, Қабанай уезінде қазақша сауаттылар 38 %, орысша сауаттылар 3,6 % деген қызықты сандарды көрсетеді. Бұл бір кезде ойдан шығарылған, қазақтарды қасақана кемсіту үшін айтылатын 2 % сауаттылық туралы өтіріктің ініне су құяды.

Енді-енді сауаттанып, білім алып, әлеумет ісіне араласа бастаған қазақ зиялыларының екі бағытқа ойыса бастағанын Әлихан Бөкейхан нақты ажыратып айтады. Олардың бірі – мұсылмандыққа деп қоятын түрікшілер, екіншісі – еуропалық дамуды жақтайтын батысшылар. Бірақ бұлар әлі толық ағым, анық партия болып қалыптаспағандығын ескертеді.

І-ІІ Мемлекеттік Думадағы қазақ депутаттары халық еркіндігі партиясының мұсылман қатарына ойысқанын айтса, 1909 жылғы 3 мамыр заңы бойынша бұрын жері тартылып алынған 4,5 миллион қазақ халқы енді сайлау құқынан да айырылғанын үлкен өкінішпен еске алады.

Арқадағы мың жылдар бойы сақталып келген тың жерлерді жауапсыздықпен жырту, жыртқыштықпен пайдалану түбінде оларды құнарсыздандырып, қара дауыл басатыны туралы айтқан Әлихан Бөкейханның көрегендігіне таңқалмасқа болмайды. Сол секілді қазақтар мал жайылатын жерлерінен айрылып, ақырында босқындыққа ұшырауы мүмкін деген ойлар да кейін шындыққа айналды.

Ғалымның терең экологиялық пікірлері, жерді пайдалану туралы нақты ойлары “Дала өлкесінің түкпірлеріндегі орыс қоныстары” (“Русские поселения в глубине Степного края”) 1908 жылғы еңбегінде орасан мол деректерді қорыту негізінде айтылады. Алдымен қазақтардың орыс отаршылары келмей тұрған замандарда жер жағдайын ерекше жақсы біліп, әсіресе Нұра, Есіл секілді ылғалы мол жерлерде суармалы егіншілікпен айналысқанын көптеген құжаттар келтіре отырып дәлелдейді. Мал өсіруде қоршаған орта мүмкіндіктерін толығымен қажетке жарата алған көшпелілер шаруашылығы артта қалған кәсіп емес, қайта ең қолайлы жол екендігі жөнінде проф. Вернер тұжырымына Әлихан Бөкейхан да қол қояды.

Қазақтардың ең жақсы, шұрайлы жерлерді тартып алып, қоныстандырылған орыс шаруалары егіншіліктен тұрақты өнім ала алмай отырғанын кімнен көреді деген сұрақтың жауабын ғалым ылғалдың аздығы, топырақ құнарынан іздеу керектігін ұғындырады. Қазақтардың еңбекке қырсыздығы, жерді ұқсата алмайтындығы жөніндегі Марков, Крюков секілділер шығарған жаланың күлін шығарған жаланың күлін көкке ұшырады. Әлихан Бөкейхан осы еңбегінде өзінің дала жағдайын ғажап терең білетін топырақтанушы, ботаник, агроном, экономист, эколог екенін көрсетіп берді. Таза статистикалық мәліметтер бере отырып, ғалым отаршылдықтың жергілікті халыққа әкелген жойылмайтындай ғасырлық зардаптарын, болашақта келетін кесепаттарын терең ашып берді. Ат қоныстан айрылу, дәстүрлі шаруашылық кәсіптен қол үзу, тұрмыс-салт қалпының бұзылуы қандай трагедиялар тудыратынын Әлихан Бөкейхан сол заманда-ақ көре білген. Олар және құр сәуегейлік емес, нақты шаруашылық қатынастарды зерттеуден туған ғылыми қорытындылар.

Отаршылдықтың қаны сорғалаған зұлымдықтары “Ақмола облысындағы қоныс аударып келгендердің жерлері” (“Переселенческие наделы в Акмолинской области”), “Қазақтар Дала генерал-губернаторының мәжілісінде” (“Киргизы на совещании степного генерал-губернатора”) мақалаларында мұжықтарға қазақ жерлерін қалай тартып алып беру фактілерін дәлді көрсетумен дәлелденеді.

Әлихан Бөкейханның ғылыми мұрасының ішіндегі ерекше маңызды еңбектің бірі – “Дала өлкесіндегі қой шаруашылығы” (“Овцеводство в Степном крае”) кітабы 1904 жылы Том қаласында басылған қазақ халқының ғасырлар бойғы ата кәсібі болған қой шаруашылығы туралы терең біліммен, махаббатпен жазылған тұтас энциклопедиялық зерттеу. Әуелі 1816-1901 жылдар арасында Ф.А.Шербина экспедициясы жүргізген есептеулер негізінде Семей, Ақмола, Торғай облыстары 12 уезіндегі қой, ешкі, санының статистикалық есептері беріледі. Бір-ақ мысал, сол кезде Қарқаралы уезінде 584. 180 қой, 57. 241 ешкі болған. Бір шаруашылыққа 30,7 қой, 3,0 ешкі, 1 кісіге 5.59 қой, 0,55 ешкіден келген. Қазақ даласының солтүстігінен оңтүстігіне қарай қой, ешкі санының көбейе түсетіні табиғатқа байланысты жағдай.

Фриз, Романов, Волош, Вересковая қойларын салыстыра келіп, қазақ қойы тұрқы жөнінен ең ірілер қатарына жататыны дәлелденеді. Қазақ қойының салпықұйрық, таңқықұйрық, қара, ақ, боз, қоңыр түрлері айтылады. Жасына қарай қойды қошқар, қозылы қой, ту қой, қозы, сек, тұсақ, бойдық, еркек қой, ешкіні – теке, лақты ешкі, ту ешкі, лақ, серкеш, туша, серке деп бөледі.

Қой, ешкі отарының өсімі, малдың көбеюіне арнайы тоқтала келіп, қошқар таңдау, күйек салу, күйек айында жасалатын әрекеттерді айтып барып, қозылардың бағым-күтіміне көңіл бөліп, қой ешкіні сауудың әдісі көрсетіледі. Бұдан кейін қошқарды күйекке түсірерде тұз жалату, қоржынмен қозы тасу, оларды күркеде сақтау, көгендеу, ен салу, уыз, қағанақ, сүт пісіру, үріптеу, идіру, арқанмен қой қосақтау, қозы табыстыру, айран ұйыту, қорықтық, қатық, сүзбе, іркіт, құрт, ірімшік, сарысу, қаймақ жасау, қой тоғыту, жабағы, күзем қырқу, жүн сабау, киіз тебу, киіз басу, күпі шекпен тігу, ши, тулақ, бұршақ көген, желі, бау сырмақ істеу сияқты жұмыстарды тұрмыс-салт қалпына лайықты табиғи күйінде ықшам да түсінікті баяндалады.

Қазақ қойы 2 пұтқа дейін ет, 1 пұтқа дейін май береді екен. Ал 25 бойдақ қойдың күзем жүнінен - өрелі киіз шығып, одан үлкен сырмақ жасалған. Ең етті малдар қатарында бесатан, тама, бағаналы қойлары.

Қойдан он екі жілік шығатыны, жамбас, асықты жілік, ортан жілік, жауырын, кәрі жілік, әрқайсысы кімге лайық екендігі, қара кесек ет, піскен ет, сүр, қуырдақ, палау тағамдарының жасалуы, күздік, соғымға қандай малдар сойылатыны көрсетіледі.

Елтірі, ішік, тымақ, бөрік, сеңсек, шалбар, қырықпа тон, күрте, жарғақ, текемет, баспақ, мес, шақша, шонтай, қамшы сабы, қарын, шүмек сияқты киім-кешек, тұрмыс заттары қандай теріден, сүйектен, жүннен жасалатынына жауап аламыз, ірі қара асығы – топай, қой асығы – асық, сайғақ асығы – шөкей, арқар асығы – құлжа, алшы, шік, тәйке, бүк, оңқа не екеніне дейін тәптішдейді.

Әлихан Бөкейхан қой, ешкіге қатысты шаруашылық, тұрмыс-салт орайындағы бірден-бір нәрсені назардан тыс қалдырмайды. Топалаң, құл, сарып, құтырған, тентек, бәдік, қотыр, тышқақ, құрт, түйнек, ішкепкен, емшек іскен, ақболды, жебір, арамза, күйдіргі, кебенек секілді аурулардың қалай болатыны, қасқыр тартқаннан түсетін жаралар, дәстүрлі әдістермен емдеу жолдары бар. Автор бұл орайда “Мал соя білмеген адам емес”, “жаяу қойшы жатқан қойшы”, “өгізді қойшы - өлген қойшы”, “түйелі қойшы – тұрған қойшы”, “атты қойшы – ашуы қатты қойшы” деген секілді ел аузындағы сөздерді келтіреді. Қасқыр аулау әдістері қатарына сойыл, айбалта, мылтық, қақпан қолдану, күшеламен улау жатады.

Кітаптың бір бөлімі қойды қыста және жазда бағып-қағуға арналған. Дала аймақтарының солтүстік атыраптарындағы малшылар қазан айынан мамыр айына дейін кесектен, ағаштан жасалған үйлерде қыстаса, оңтүстікте жыл бойы киіз үйлерде жүре береді.

Әлихан Бөкейхан қазақ даласындағы қыстауларды, қой отарларын жан-жақты статистикалық тұрғыдан зерттеп, көптеген нақты мәліметтер бере отырып, бір қыстауда оңтүстік жағдайында 1, 2, 3 шаруашылық, ал солтүстікте, Есіл, Нұра, Ертіс бойларында 80 шаруашылыққа дейін қыстайтынын, бір отарда мөлшермен 150-300 бастың о жақ, бұ жағында мал болатынын дәлелдеп көрсетеді. Негізінен табиғи жағдайда бір отарда 200 шамалы бастың болуы қолайлы екен. Оның 6,9 % - 21,9 % ешкінің үлесіне келіпті.

Қысқы мекенжай – қыстаудың ерекшелігін түгендеп айтып, қай бөлікте мал жаю әдістерін түсіндіреді. Күнгей, теріскей, қарабауыр, ащы, қорық, ақ тебін, ала тебінге мал қай мезгілдерде жайылады, оның қандай шарттары бар, тышқан қорық, кең, ықтырма, күрек аштық, ашық қора, қар қату, қаданың мәні – арық қойға, тоқтыға қосымша шөп беру, боран-шашын, жұт, көктем кезіндегі мал күтімі – осылардың бәрі тегіс анықталады. Тағы бір сала талдау – қотан, оның мөлшері, қозы бағу, қой сауу, қорықтық жасау, жайлау, күзеу ерекшеліктері, көш жолы 500-1000 шақырым созылатыны туралы. Енсіз ұзын төртбұрыш үлгісіндегі тастан қаланған қой қоралардың арқалық, діңгек, сырғауыл арқылы жабылып, үстіне қамыс, тобылғы, ши, тал, күл тасталып жасалуы, олардың жел өткізіп тұруы малдарға өте қолайлы екені көрсетіледі. Негізінен бір қой қора 100 шамалы малға салынады, одан шыққан қи бір шаңырақтың қыстай жағуына артығымен жетіп, отағасы ханға сәлем бермейді. Қыстың күнінде ықтырмада шыдап шығатын бесатан, тама, бағаналы қойлары қатал табиғи сұрыптаудан өткен.

Есіктері солтүстік шығысқа қараған киіз үйлер таға секілді дөңгелене қоршаған түнгі ауылдың қарамалы, оған қой-ешкі, көгенде бұршақталған қозы-лағы бар, шеккен түйелері қосылған көрінісін – қотанды Әлихан Бөкейхан амфитеатрға ұқсатады.

Сөйткен ортаның шаруақоры – қойшы қысқы алты айлық еңбегі үшін, күйектен-күйекке төккен маңдай тері, табан ақысы үшін алты қой, алты киім алады, олар – көйлек – дамбал, тері шалбар, шидем, шапан, етік, тымақ.

Қазақ тұрмысындағы қойдың экономикалық маңызын ғалым әр түрлі қырынан келіп, сан алуан зерттеулер жасап барып шығарады. Бір қойды бағып өсіруге кететін шығын, саулықтың беретін төлі, еті, жүні, сүті, неше қой басқа малға бодау, бозардағы қойдың сатылу бағасы, бір жылда сойылатын қой, қазақтың жалпы малының ішіндегі қой үлесі – осы алуандас сұраулардың бәріне жауап бар. Кестелер, схемалар, мәліметтер, сілтемелер, проценттерді саралай келіп, Әлихан Бөкейхан орташа қазақ шаңырағында 5,75 жан бар екенін, дәулет деңгейіне орай 8 топқа бөлгенде, ең кедейдің әр жанына 0,86, ең байында 34.75 мал бар екенін анықтайды. Жалпы алғанда қазақ шаруалары мұжықтарға қарағанда бір жылда етті 6 есе көп, нанды 2 есе кем жейтінін де ескертеді.

Басқа түйе, жылқы, сиыр секілді малдарды есептемегеннің өзінде қойдың өзі ғана қазақ халқына керекті мөлшерде ет, жүн, сүт, тері беріп, отын, киім, үй боларлық қажеттерін түгел өтейтіні ғылыми түрде дәлелденген. Қой малының қазақ өлкесінің әр түрлі атыраптарында таралу, өсірілу мөлшері, табиғи жағдайға икемделуі туралы ойларын қорыта келіп, Әлихан Бөкейхан қой шаруашылығы кейбір жалған отаршыл оқымыстылар айтып жүргендей, жабайы, дөрекі, пайдасыз кәсіп емес, сан ұрпақтың мың жылдықтар бойы жасаған тәжірибелері негізінде сұрыпталған, қоршаған орта жағдайына әбден бейімделген, табиғатпен адам әрекеті арасындағы бірлік-ынтымақты сақтап қалған, тұрақты өнім алуға болатын шаруашылық жүргізудің қалыптасқан тамаша жүйесі екенін дәлелдеп берді.

Әлихан Бөкейханның біз көктей шолып, негізгі арналарын ғана сөз еткен басылып шыққанына 90 жыл өтсе де өзінің актуалды мәнін әлі жоймаған, ұлтымыздың ата кәсібі қой шаруашылығын жүргізудегі ғасырлар бойы жинақталған тәжірибесін тұжырымдаған тұрмыс-салтқа, этнографияға, тарихқа, мінез-психологияға, экономикаға, тілге қатысты мың сан дерек, фактілерді қорытқан ғылыми еңбегі – дәл қазірдің өзінде қой ұстау үшін, қой өнімдерін алу үшін практикалық сабақтар бере алатын, әрбір шопанның, мал маманының, экономистің қолында жүретін, өлмейтін кітап.

Әлихан Бөкейханның ғылыми ізденістерінің сан алуан бағыттарының ішінде тарихи құжаттарды жариялауы бір маңызды сала: ол: “Из бумаг султана Большой Киргизской орды Сюка Аблайханова”, “Из переписки хана Средней киргизской орды Букея и его потомков”, “Из переписки Киргизских ханов, султанов и проч.” Секілді құжат бастырды.

Ғылыми экспедицияларға шығу нәтижесінде жазылған еңбектердің ішінде Қарқаралы, Павлодар уездеріне арналған зерттеулер, тарихи очерк бөлімі қазақ руларының төркінін ескі аңыз-әңгімелерді қамтитын қызық, бағалы материалдармен ерекшеленеді. Дегелең, Абыралы, Алтыбай, Қызылтау болыстары жайлы очерктерде жер ыңғайы, табиғат жағдайы, әрбір рудың қыстауы, көктеуі, жайлауы, күзеуі, төрт түлік малының саны, күтім-бағымы, шабындығы, түрлі кәсіп иелері, етікшілер, ұсталар, зергерлер, балташылар, тасқалаушылар, егіншілер туралы қысқа да нақты мәліметтер берілген.

Әлихан Бөкейхан қаламынан туған географиялық, этнографиялық зерттеудің бірі – “Адай уезінің қазақтары” (“Казаки Адаевского уезда”) деп аталады. Уездің территориясы, жер бедері, топырағы, ылғалы, өсімдігі айтылған соң, халқының құрамына тоқталып, 27 болыстың екеуіндегі Байұлына жататын Таз, Ысық, үш болыстағы Шөмішті – Табыннан өзге 22 болысты түгел қоныстанған Абайдың бұтақтары қай жерді қыстап, жайлайтыны анық көрсетіледі.

Көшпелі – малшы адай аулының құрамы, көші-қон сипаты, мал саны, қоныс ерекшеліктері, құдық, шыңырау қазу тәсілі, оларды пайдалану жолдары, топ будым, күрек-белдеме байлап жүру салты, жолым үй жасау, шұбат ашыту, тары егу кәсіптері жөнінде көзбен көріп, бақылаудан кейін алынған өте бағалы этнографиялық деректер саралауға түседі. Демографияға ерекше мән берген Әлихан Бөкейхан Қарқаралы және Адай уездерін мекендеген рулардың шежіресін схемаға түсіріп, алғаш рет дәлді генеологиялық карта жасады.

Кенесары Қасымов өмірінің соңғы күндеріне арналған Әлихан Бөкейхан еңбегінің маңыздылығы (“Материалы к истории султана Кенесары Касымова”, Ташкент, 1923) ондағы деректердің қанды оқиғаның ішінде өзі болған, жасы 95-ке келген кәрі қырғыз Қалиғұл Әлібеков аузынан жазылып алынуында жатыр.

Әлихан Бөкейхан әр түрлі экспедициялар, ғылыми топтар ішінде жүріп, түрлі бақылауды, сұрауды, есептеуді саралау негізінде көптеген қайнарлар материалдарына сүйеніп алынған тарихи экономикалық, статистикалық, шаруашылық деректерін қорыту барысында орыс тілінде жазылып, патша өкіметінің басылымдарында шыққан еңбектерінде қазақтың байырғы ата мекені, меншікті жерлері, олардың бірте-бірте отарланып, сан алуан айла-шарғымен, қорлық-зорлық арқылы, алдамшы заң баптарымен мұжықтарға, көпестерге, алпауыттарға, шенеуніктерге тартып әперілуін салмақты дәлелдермен байыпты да орнықты көрсетіп берген болатын.

Ал қазақ, орыс тілдерінде жазылған, мерзімді баспасөздер, әсіресе “Қазақ” газетінде жарияланған мақалалардың идея-рухы, ой-толғамы, пікір-байламы, стиль – ырғағы мүлде бөлек, бұларда автор негізінен өткен уақыттар емес, өз заманындағы көкейкесті мәселелерді талдап, әр түрлі ағымдарға баға берді, өзі тоқтаған тұжырымды ортаға салады.

Қазақ халқының кешегі өткен дәуірлердегі хандары, билері, батырлары, барша азаматы туған жердің қарыс-сүйемі үшін қасық қаны қалғанша шапқыншы жаумен алысып жан алып, жан берсе, сол асыл тұяқтың алтын ұрпағы Әлихан Бөкейхан бүкіл қайратын, ақылын, білімін, мінезін, талантын жұмсап, соңғы демі біткенше ұстанған алтын қазық, биік нысана – ата мекеннің арыстанның аузында, түлкінің тісінде кетпеуі, жерден айрылу дегеннің елдіктен, жұрттықтан ыдырап қайыршыланып, азып-тозып біту екенін түсіндіру еді.

Қазақ жері, оның географиялық шегі, егіншілікке жарамдысы, мал шаруашылығына лайықтысы, орыс отаршылары қашан қалай, қаншасын алды, бұл зорлық қандай жолдармен жүргізілді, мұжық үлесі, кабинет жерлері, келімсектерді көшірудегі жеңілдіктер, кешегі өз жері үшін енді алым төлейтін қазақтар, Ертіс, Жайық, Есіл, Алтай, Жетісу, Түркістандағы даулы жерлер – осы сұраулардың бәріне жауап беретін, ащы мәселелердің бетін ашатын тізбекті ұялас мақалалар шоғыры бар. Олар бірін-бірі толықтыра келіп, Әлихан Бөкейханның қазақ халқының Ресей табанына түскеннен кейінгі тағдыры туралы көзқарасын анықтап беретін еңбектердің тұтас жүйесін құрайды.

ХХ ғасыр басындағы басқа қазақ қаламгерлеріне қарағанда Әлихан Бөкейханның бір ерекшелігі – оның арнаулы еуропалық жан-жақты білімі бар, эрудициясы мол, мәселені ерекше кең қоя алады, дүниежүзілік тарихтан мысал алуға жүйрік, ұлттық мәселені Ресей империясы көлеміндегі жағдайлармен сабақтастыра қарайды, кез-келген озбыр патша әкімімен, қызылкөз отаршыл генерал-губернатормен, нәсілшіл профессорлармен, шовинсит депутатпен, шариғатқа шұлғыған дін иелерімен, кеудемсоқ кейбір қазақ оқығандарымен терезесі тең сөйлесе алады. Мәселен, бұл пікірдің әділіне автордың “Үшінші Дума һәм қазақ”, “Дума һәм қазақ”, “Төртінші Дума һәм қазақ” (“Қазақ” газеті, 1913, № 9,10,19,23,25) деген мақалалар дәлел бола алады. Бірінші, Екінші Думаға қазақтан депутат сайланса да, бас аяғы 175 күн өмір сүрген бұл орындарда қазақ халқының мәселесі қаралып үлгерген жоқ. Ал үшінші Думада қазақ депутатсыз қалды. Үшінші Думада халқымызды қалай қорлап, сыртынан тон пішіп, қаны сорғалаған әділетсіз шешім жасаған нәсілшіл, отаршыл депутаттардың бет пердесін сыпырады. Бұрын Жетісу, Семей, Ақмола, Торғай және Орал облыстары қазақтарының жері қалай тартылып алынса, енді Түркістанда соның кебін кигендігін іші удай ашып отырып, баяндайды. Қазаққа бүйрегі бұрғандар қатарында өздері де таяқ жеп отырған Сібір, бурят, якут, Қазан өкілдері бар.

Жер мәселесіне келгенде Әлихан Бөкейхан ең шұрайлы пұшпақтарға ие болып қалған орыс мұжығымен қазақ көшпелі шаруасын теңестіріп, 15 десятинадан үлес беру туралы әділетсіз заң шығарып отырған патша өкіметімен де, Дума мүшелерімен де, осыған малданған қазақ зиялыларымен де келіспейді. Шөл, тақыр, қуаңнан тиетін үлеске не егін шықпайды, не мал бағып болмайды, мұның ақыры башқұрт ағайындарға ұқсап, жерді сатып, не жалға беріп, ақыр соңында далада қаңғырып қалу екенін “Ашық хат” (“Қазақ” газеті, 1913, № 24), “Кабинет жеріндегі қазақтар” (“Қазақ” газеті, 1913, № 10), “Жауап хат” (“Қазақ” газеті, 1913, № 28,29,36), “Екі жол” (“Қазақ” газеті, № 100, 101) сияқты мақалаларында соқырға таяқ ұстатқандай етіп дәлелдеп береді. Қазақ жерінің тарылғанын, ендігі өмір таласы ақылда, ұсталықта, өнерде, кәсіпте екенін нұсқайды. Тамақ, ұйқы, жалқаулықты күйттеген елін еңбекке, бірлікке, тіршілік жарысына бел буып, білек сыбанып кірісу жолдарын нұсқайды.

Осы орайда Әлихан Бөкейхан қазақ елінің ішкі өмірі, мінез-құлқы, ел билеу дәстүрі, сайлау жүйесі, заман талабына орай жасалмақ өзгерістерге қатысты көптеген еңбектер жазып, оларды ауылдағы үлкен аға, кіші ініге, оқыған, мұсылманша хат білетін ескі көздерге, орысша білім алған жас буынға арнаған.

Қазақ-орыс қарым-қатынастарына, тарихқа, заң жүйесіне, Думаға, жер мәселесіне арналған мақалаларда әр түрлі ғылыми еңбектерге сілтеме, түрлі кітаптардан, қайнарлардан үзінді, цифрлар, деректер келтіріліп, ғалымдардың, шенеуніктердің, депутаттардың аты-жөні көрсетілсе, қазақтың ішкі өмірін саралайтын еңбектердің жазылу сарыны да, құрылым қалыбы да, сөз байламы да басқашарақ. Бұларда кейде ащы кекесін, кейде ашу-ыза, кейде байсалды ой толғау, кейде үгіт-насихат, кейде кеңес-емеурін, кейде айтыс-тартыс аралас жүреді, билердің дауға кесік айту дәстүрі, Абай қарасөздерінің тағылымы аңғарылады. “Бас қосу турасында” (“Қазақ” газеті, 1913, № 21) мақаласында қазақ халқының дәстүрлі салтындағы үлкен жиынға әр рудың сөзін ұстап баратын адамның, ақсақалдың, бидің қазіргі дәуірдегі көпшілік атынан сайланып, қызмет ететін депутатпен орайлас екендігін салыстырып көрсетеді. Ендігі уақытта, орысқа қараған заманда қазақтар бас қосып, іс жасау үшін өз ішіндегі алауыздықты, әрі тарт, бері тарт берекесіздікті құрту керек деген ой айтады. Байдың, мықтының, атқамінерлердің шабындыққа, егін жайға, жаз қонысқа, қыс тебінге, жасайтын зорлықтарын айғақтап, мұжық арасындағы жерді пайдаланудағы бір ауыздылық, әділеттілік қазақ шаруаларына үлгі ретінде тартылады. Орыс заңына біржолата бас ию, ескі шариғат шарттарын орындау – осы секілді екінің біріне жығылған үзілді-кесілді таңдаудың дәл қазіргі күндегі қазақ тұрмысына келмейтіндігін автор “Тағы да би һәм билік” (“Қазақ” газеті, 1914, 11-50) мақаласында айта келіп, заманға лайық, екі бағыттың да тиімді рәсімдерін алған жолды жөн көреді.

Көшпелі қазақ халқының әлеуметтік психологиясын терең талдап, әр түрлі топтардың мінез ерекшеліктерін көрсетіп беретін “Сайлау” (“Қазақ” газеті, 1913, № 12, 14, 15, 17) деп аталатын мақалалар шоғырына арнайы назар аударсақ, Әлихан Бөкейхан қаламының сатиралық, шыншылдық сипатын көреміз. Автор ұғымында “Қазақ сайлауы жұртқа келген бір жұт: сайлау жылы мал бағусыз, егін салусыз, пішен шабусыз, малшыдан басқа үйде отырып шаруасын қараған адам болмас. Болыс, би, елу басы, старшын болмақ, дұшпанынан кек алмақ, момын бұқара халыққа алым-шығынды аударып тастап бай болмақ” мансапқордың кескінін көз алдыңызға келтіреді.

Еуропадағы, Ресейдегі сайлаудың ерекшеліктері, олардағы заңдылық, әділет жолы, әр түрлі партиялардың күресі мен қазақ ішіндегі параға, малға сатылған, арамдықпен өтетін шар тастаудың айырмасы ап-айқын. Сайланған адам әділет, бірлік, адалдық жолында күрессе ғана шын мақсат орындалмақ. Автор ескі дәстүрлерді, тұрмыс-салтты, өмір қабағын жақсы білетін егде, көшелі кісілердің орнына, азды-көпті орысша тіл сындырған, патша өкіметіне беріліп кеткен сатымсақ жандардың би, болыс, старшын сайлануын сынайды, бұдан елге келері тек зиян деп біледі. Халыққа қадірсіз, сөзін адам тыңдамайтын, қарақан басын ғана күйіттейтін бұралқылар қашанда елдің соры.

Дәлді цифрларды көрсете отырып, ел ішінде алым-салықтың жөнсіз көп алынатынын, оны жұрт үстінен көн көретін парақор, жемқор жуандар қалай жұтып кететінін ұқтыра келе, автор адамның, малдың дәл санын беру халық өмірі үшін қаншалықты маңызды, қажетті екенін ұқтырады.

“Алымды момын кедейге аударып, бай болатын мырзалар көзі соқыр емес, көңілі соқырына салып жүр ғой. Жұрттың момынын тонап алып болған байлықта қанша береке бар екен?... Аз адам атқа міндім деп қасқыр болып жұртқа шапса, бұл жұртта береке болар ма?” деп жазып отырған Әлихан Бөкейхан қазақ ауылындағы әлеуметтік жіктелісті, бай мен кедей арасындағы өткел бермес шыңырауды нұсқап тұр емес пе? Сайлау кезіндегі адам мен адалдық, берекесіздік пен бірлік, адасу мен тап басу, еңкейген – кәрі, еңбектеген – бала тағдырына, қара бұқара тыныс тіршілігіне қандай кесепат пен шарапат тигізетіні туралы жұртын сүйген жүректің толғаулы ойлары, толымды тұжырымдары айызыңды қандырады. Әлсіздің көз жасы төгіліп, береке-бірлік кетіп, әке баладан, аға ініден айрылған, жерінен жырылып, байлығы тоналған, жылаған қазақтың қалт-құлт күйіне Әлиханның қабырғасы қайысады. Сөйтсе де ол жасымай, өткен заманға салауат айтып, жаңа заман үшін “халық пайдасын қуған аға-іні болсаң, ескі тонды сілкіп-сілкіп суға сал!” деп ұран тастап, тіршілік жарысына шақырады.

Қазақ қауымының өз ішіндегі жерге иелену, отырықшы болу, егіншілікпен айналысу, бала оқыту, мұсылмандықты сақтау, еуропалық дәстүрге бет бұру, билікке халық қамын жейтін білікті адамдар сайлау, ауызбірлікті сақтау, ұрлықты тию, алым-салық төлеуді бір ізге түсіру, мал-жанның дұрыс санағын жүргізу, мектеп ашу, медіресе салу, газет шығару сияқты көкейкесті мәселелерді саралаған мақалалармен қоса Әлихан Бөкейхан қаламынан халықаралық жағдайда, басқа мемлекеттер өміріне, дүниежүзілік соғысқа, Ресейдегі ерекше маңызды саяси-әлеуметтік қозғалыстарға, партияларға, жиындарға, құрылтайларға, бас қосуларға, съездерге арналған еңбектер де туды.

Орыс тіліндегі баспасөз материалдарына сүйене отырып, автор бірінші дүниежүзілік соғыс қалай басталды, ұрыстар қай жерде, қалай жүріп жатыр, қанша әскер, қанша қару жарақ бар, қай ел қандай мақсат көздеп отыр, кім кіммен одақтас, бұл бірлесудің түпкі мақсаты не – осы алуандас сұраулардың бәріне жауап беруге ұмтылады.

Сербия, Болгария, Қаратау (Черногория), Грек болып түрікке жабылу, мұның шапқыншылық сипаты, бір жағында Ресей, Англия, Франция екінші жағында Германия, Италия, Австрия болып шабысудың дүниежүзілік соғыс өртіне айналуы “Керек сөз” (“Қазақ” газеті, 1913, № 23), “Балқан соғысы” (“Қазақ” газеті, 1913, № 26), “Тағы соғыс” (“Қазақ” газеті, 1914, № 71) мақалаларында жан-жақты жазылады.

Дүние жүзіндегі халықтар кескілесіп, екі жыл бойында адам қаны су боп аққан шақта, әбден әлсіреген Ресей өкіметі қол астындағы қазақ еліне шарт бойынша берген уәдесінен тайып, жігіттерді әскерге алуға бұйрық шығарды. Бұрын солдатқа лау, алмау мәселесі тек талқы, сөз жүзінде ғана болса, енді қыл арқан мойынға түсті. Осы тар жол, тайғақ кешу тұста Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов “Қазақ” газетінің 1916 жылғы № 191 санында “Алаштың азаматына” деген атпен өз ойларын туған халқына ашық айтты, ештеңені жасырып бүгіп қалған жоқ.

Жағдайды безбендеп көріп, әскерге баруды, тыл жұмысын істеуді мақұлдады. Өйтпеген күнде қырға солдат шығып, мал мен басқа бықпырттай тиіп, елдің іргесін бұзып, жазықсыз балашаға, ел-азаматты қырып жоятынын, күні бұрын көре білді. Кейін он жылдан соң, 1916 жылғы дүрбелеңге арналған “1916-1926” деген мақаласында Әлихан Бөкейхан патша жарлығын мойындамай, солдатқа бармай, елде ереуілге шыққан қазақ, қырғыз, өзбекті отаршыл қанішерлер қынадай қырғанын нақты цифрлармен көрсетіп берді.

Алаштың бетке шығар азаматтары қиын-қыстау кезеңде сөз қуып, қысыр әңгіме сауып, ақыл-кеңес беріп, құрғақ өсиетпен отырып қалған жоқ, соғыс жүріп жатқан шепке, күнбатыс майданға аттанып, ондағы жігіттердің жағдайын, тұрмыс-халін, ішіп-жеуін, денсаулығын, жатқан-тұрған жерлерін түгел көріп, ол жәйлы түйгендерін бірнеше мақала, баяндама, ұсыныс, жеделхат ретінде газетке, үкімет атына жолдап, қазақтың өз ішінен шыққан дәрігер, аудармашыларды қандастарына көмек ету үшін жәрдем жиюға, майданға баруға шақырып жазған басы Әлихан, қостаушылары Міржақып, Мырзағазы, Тел, Мұса, Хасен сөздері ұлттық газеті бетінен түспеді. (“Қазақ” газеті, 1917, № 215, 216, 219, 220, 221, 222, 234). Әскерде жүрген жігіттерді темекі тарту, арақ ішу, нәпсіқұмарлық секілді дерттерден жирендіру, тамақты күтіп ішу, тазалықты сақтау, ауырып қалмау, жатқан жерлерін жылы ұстау, киімдерін жамау, қолдарында бар тиын-тебендерін бекерге шашпау, бір-бірлеріне көмек беру, шариғат жолынан айнымау, өлім-жітімді мұсылманшылықпен жөнелту, аман-есен елге қайтудан күдер үзбеу, өкімет тарапынан берілуге тиіс жәрдемдерді талап ету, орнымен пайдалану – осы секілді жәйттердің бәрі тәптіштеліп, жүйе-жүйесімен қағазға түскен. Жігіттерге ауызша айту, қазақша шығатын газетке мақала ретінде жазылу үстіне, ресми қағаз, құжат болып тиісті әскери, әкімшілік орындарына заңды ретінде жолданған. Сөйтіп, Әлихан бастаған алаш азаматтары қандастарымен қуансақ бір төбеде, өлсек бір шұңқырдамыз деген уәделерін орындаған.

Ақпан төңкерісінен кейін патша құлап, ескі өкімет жойылған соң, бостандық, теңдік, туысқандық ұраны көтерілген шақта Әлихан Бөкейхан саяси, әлеуметтік қайраткерлікті бұрынғыдан үдете түсіп, қолма-қол әрекеттерге, нақты іске көшіп, жердің сатылуын қолдаған, ұлт автономиясын мойындамаған, діннің үкіметтен бөлінуін құптамаған кадет партиясынан шығып, Алаш партиясын ашуға кіріседі. Бұл кезде туған мақалаларында автор қысылып-қымтырылу, емеуірінімен жұмбақтап айту, перделеп, ишарамен ұқтыру дегенді қойып, ойындағы пікірді түгел ашық айтады. Астаң-кесең, ойпыл-тойпыл мезгіл мінезіне орай түйеден түскендей өткір сөз бар.

Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқаевпен бірлесіп Петроградтан 1917 жылдың 20 наурызы күні жазған “Алаш ұлына” (“Қазақ” газеті, 1917, № 225) мақаласында “Азаттық таңы атты. Тілекке құдай жеткізді, Күні кеше құл едік, енді бұл күн теңелдік. Қам көңілде қаяудай арман қалған жоқ. Неше ғасырлардан бері жұрттың бәрін қорлықта, құлдықта ұстаған жауыз үкімет өзгеге қазған көрі өзіне шағын көр болып, қайтпас сапарға кетті” деп, Ақпан төңкерісіне төбесі жеткенше қуанған Әлихан Бөкейхан күрескерлердің неше буынының сотталып-айдалып, өліп-өшіп жүріп қол жеткізген бұл жеңісінің маңызын, тарихи сабақтарын ашып, енді қазақ елінде нақты істерге кіріседі.

Бұл кездегі Әлихан Бөкейханның ұлттық автономия, есетеңдік, азаттық үшін көрсеткен қайрат-жігерін, жетекшілік, көсемдік қызметін басқа да тарихи құжаттармен қоса, оның өзі жазған “Жер комитеті”, “Сайлау хұқы”, “Комитет сайлау”, “Қазақ халқына”, “Іштегі орысты ала кетеміз бе деген үміт” (“Қазақ” газеті, 1917, № 251) деп жазған Әлихан Бөкейханның көрегендігіне таң қалмасқа болмайды. Ел тағдыры тарих безбеніне түскен сол ауыр кезеңде кімнің қай белде жүргенін айғақтап беретін деректерді “Қазақ депутаттары”, “Екінші жалпы қазақ съезі”, “Жұрт төреші” (“Қазақ” газеті, 1917, №235, 25, 253) мақалаларынан табасың. Қазақтан өзге орыс, неміс, монғол, түрік, армян, жапон, қытай, кавказ халықтарының тарихына, этноргафиясына, тұрмыс салтына, саяси жағдайына, қазіргі халіне арнап Әлихан Бөкейхан жазған еңбектер бір қыдыру. Мұз құрсанған Сібірдің бір пұшағында жатқан аз санды, түркі тілдес жұртқа бағышталған “Хақас”, “Темір қазық” журналы, 1922, № 2-3 мақаласында қандас бауырға іш тарту сезіліп тұр. Ал “Монғол халі”, “Монғол”, “Монғол конституциясы”, “Хутухта хаты” (“Қазақ” газеті, 1919, № 13, 20, 29, 1914, № 59) еңбектері тұтас серия, шоғырлы цикл құрайды. Оқырман көне монғол тарихынан, Шыңғысхан, Бату, Үгедей, Толы, Құлағу, Құбылай замандарындағы шабуылдардан, монғол-орыс, монғол – Еуропа, монғол – Қытай қарым-қатынастарынан хабардар болып, қазіргі дәуірде қытай кітаптарлығына түскен Жапониямен жең ұшынан жалғасуға қол созған елдің жағдайымен танысады, айналып келгенде, күшті мемлекеттердің әлсіздерге батырған тізесін, жасаған қасқырлығын көреді, таласып-тартынбай бәйге алмайтынға көз жеткізеді.

Ғасыр басында Түркияға жасалған зорлықтар, болашақта істелмек қастаңдықтар, елдің жерін бөлшектеп, бытыратып талап алып кету, Стамбулды жаулап алу жоспарлары “Трубецкой лекциясы”, “Стамбул һәм қылилар” (“Қазақ” газеті, 1915, № 96, 117) мақалаларынан аян болады.

Жан-жақты деректерге, әр түрлі мәліметтерге негізделген еңбектердің ғылыми деңгейі биік, ойлары салмақты. Ал кейбір нақты бір мәселеге арналған мақалалардың сатиралық бағыты, сыншыл рухы басым. Мөлшерден тыс дамып өсіп кеткен, ел есебінен ішіп-жеп, босқа отырған арамтамақ шенеуніктердің (“Қажетсіз генерал губернаторлық”) жер-жебіріне жетеді.

Қазақтың барлық жоқ-жітігін, ауыр тұрмысын анда-санда бір берілетін асқа кететін шығынмен байланыстырған Нұржанұлы деген қазақтың болжамдары үш қайнаса шындыққа сорпасы қосылмас сандырақ екендігі “Аңқау елге арамза молда” (“Дала уалаяты” газеті, 1900, № 7-8) мақаласында соқырға таяқ ұстатқандай дәлелденеді. Әр түрлі тақырыптарға арналған ғылыми, проблемалық, полемикалық сөзталас мақалалармен қоса, Әлихан Бөкейхан түрлі құрылтайларға, съездерге барып, сол жиналыстардың қайда, қашан, қалай өткендігі туралы, онда кімдердің не жөнінде сөйлегендерін, қандай тұжырымдар жасалғанын кеңінен баяндайтын шолу, есеп, саралау стилінде жазылған еңбектер берді. Мәселен, “Дума циклі”, “Мұсылман съезі”, “Торғай облысының мұжық-қазағының съезі”, “Жалпы Сібір съезі”, “Екінші жалпы қазақ съезі”, “Сырдария қазағының съезі” (“Қазақ” газеті, 1914, № 69, 70, 72, 85-96, 92) деген мақалаларда әлеуметтік-саяси жағдай жан-жақты айтылып, әрбір сөйлеген шешен сөзіне баға беріліп, кейбір қайраткерлерге мінездеме жасалып, кемшілік-қателіктер сыналады; өз пікірі ұсынылады, жер, сот, дін мәселелеріндегі, қоғамдық құрылысты, таңдау жолындағы, әлеуметтік бағдарды болжаудағы арысы Ресей, берісі қазақ ішіндегі тартыстар, әр түрлі ағымдар күресі айтылып, сан-алуан шындықтар ашылады. Столыпин, Ленин, Керенский, Николай патша, қазақ зиялылары Бақытжан Қаратаев, Сералы Лапин, Жиһанша Досмухамедов, Мұстафа Шоқаев, Мұқаметжан Тынышбаев, Әліби Жангелдин қызметкері туралы Әлихан Бөкейхан жазбаларынан мүлде жаңа, бұрын мәлім болмаған деректер, өзгеше баға, тұжырымдарды табамыз.

Қазақтың данышпан ақыны Абай туралы баспа жүзін көрген алғашқы ең толымды, терең, ғылыми еңбек Әлихан Бөкейханның “Абай (Ибрагим Құнанбаев)”, (“Семипалатинские областные ведомости”, 1906, № 250-252) деген орыс тілінде жазған мақаласы.

Шындығына келгенде, Абай мен Әлиханның жас айырмасы екі-ақ мүшел, екеуі де бір атыраптың, Семей губерниясы. Қарқаралы уезінің адамдары, сондықтан бұлардың көзі тірісінде ұшырасуы, сұхбаттасуы әбден ықтимал, бірақ ондай сөзді Әлихан жазбайды. Абайдың ұлы Тұрағұлмен, ағаларының балалары Шәкәрім, Кәкітайлармен қалай танысты, қалай достасты, қалай хат жазысты – бұлар туралы анық деректер келтіреді. Қалай дегенде, Әлиханның Абайды, оның айналасын, шығармаларын өте терең білгендігін айтылмыш мақаладан анық көреміз.

Бұл өзі, көлемді болмағанмен, деректерге, мәліметтерге, тұжырымдарға, ой-пікірге аса бай еңбек. Тобықты руының Түркістаннан Шыңғыстауға келуі, Абайдың туысы, ата-тегі, әкесі Құнанбайдан тартып, бабалары Өскенбай, Ырғызбай, нағашылары Қаракесек, Бошаннан шыққан Бертіс би, Шаншардың әйгілі қулары Қонтай, Тонтайлар түгел аталып, тіпті Қонтайдың, “жазыла-жазыла қожа-молдалардан да ұят болды – енді өлмесе болмас” деген сөзіне дейін келтіріледі. Абайдың Семейдегі Ахмет Риза медресесінде 4 жыл, орысша 3 ай оқумен мектептік білімінің шектеліп, қалған уақытта өз бетімен ізденіп араб, парсы, тілдерін үйреніп, ислам, шығыс байлығын игеріп, орыс тілі арқылы, Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Тургенев, Достоевский, Белинский, Салтыков – Щедрин, Крылов, Толстой, Добролюбов, Писарев, Чернышевский шығармаларын оқып, терең аударып, Спенсердің “Тәжірибелер”, Льюистің “Позитивті философия”, Дрепердің “Европаның ақыл-ой дамуы” кітаптарын зерттеп, еуропалық биік мәдениет деңгейіне көтерілгенін көрсетеді. Абай ізденістеріне ықпал еткен, әр түрлі кітаптар оқуына жөн сілтеген Грос, Михаэлис секілді саяси қуғындағы адамдар есімі айтылады.

Абайдың қоғамдық қызметі, ескілікпен күресі, ел арасындағы даңқы, бірте-бірте ақындыққа мүлде ден қоюы, шығармаларындағы басты сарындар, Пушкинның “Евгений Онегин”, Лермонтовтың “Ой”, “Қанжар”, “Желкен”, “Дұға”, Крыловтың мысалдары секілді туындыларын қазақшаға аударуы, оларға музыка шығаруы, қазақ әншілерінің бұларды орындауы – осылар түгел сөз болған.

Балаларына білім беруді мақсұт еткен Абайдың ұлы Әбдірахманды Петербургта оқытуы, ол азаматтың қыршын кетуі, Мағауияның өлімі, тіршіліктің көп күресінің қажытып, ақыры данышпан ақынның опат болуын айта келіп, Әлихан Бөкейхан Абай шығармалары Еуропаның ең атақты ақындарына абырой даңқ әперер еді деген байлам жасайды.

Әлихан Бөкейханның ғылыми, көсемсөз, әдеби мұрасының ішінде жеке кітаптарға арналып жазылған, бірқыдыру мақала, рецензиялар бар. Алғашқы еңбектің бірінде Шәкәрім Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз, қазақ һәм ханлар шежіресі” (“Қазақ” газеті, 1913, № 12) кітабы сөз болады. Шежіре неше бет, бағасы қанша, қашан басылды, бұрын мұндай еңбектің шықпағандығы, тарихи мәнділігі айтылады да, кейбір нақты мәселелер сараланады. Әсіресе керей руының тарихы, олардың бір кезде христиан дінінде болғандығы, кіреш таңбаны зиратқа, малға басу себептері көрсетіледі. Шәкәрім деректеріне қоса Әлихан “Адамзат тарихы” кітабынан, Н.Н.Пантусов зерттеулерінен, географиялық қоғам жазбаларынан қосымша дәйектер келтіреді. Қырғыздардың мөлшермен 1200 жыл шамасында Сібірден Алатауға қоныс аудару себептеріне назар аударылады. Абақан, Аша, Қырғыз, Гом, Енесай секілді топонимдерге мән беріледі. Алаш ұраны – қалмақтар Ахмет ханды Алашы деп атағаннан шықты деген Шәкәрім болжамына орай Әлихан тарихи ұқсату тәсілін қолданып, неміс сөзін орыстар қалай шығарғанын айта келіп, бұл мәселені терең зерттеуді, Найман, Тама елдері жайлайтын Ұлытаудағы, Қаракеңгір бойындағы Алаша, Жошы хандар бейіттеріне қатысты ескі әңгімелерді, көне заманда туған көшпелілер өмірінен хабар беретін өлеңнен, Кеңгірбай биге Қараменде бидің айтқан сәлемі деген толғаудан берілген үзінділер арқылы да Әлихан өз пікірлерін дәлелдей түседі. Автор ғылыми дәлдіктен ауытқымайды. Шәкәрім сөздерін қай беттен алғанын нақты көрсетеді. Және бір сын мақаласын Әлихан тағы да Шәкәрім туындысына арнаған. (“Қазақ” газеті, 1915, № 121). Бұл жолы 1912 жылы басылған “Қалқаман - Мамыр” дастаны талданады. Әуелі Шәкәрімнің шежіре жазғандығын, Абайдың ағасы Құдайбердінің баласы екендігін, Абайдың көзі тірісінде көлеңкеде жүргенін, Иван Гусев деген орыс жазушысының “Шәкәрімнің білімі қазақта жоқ екен” деген сөздерін келтіріп, “Мұсылманшылық”, “Қазақ айнасы”, “Жолсыз жаза” кітаптарын шығарғанын айтып алып, содан кейін “Қалқаман - Мамырға” ойысады.

Әлиханның көркем шығармаға қояр талабы ұлы жазушылар Абай, Пушкин, Лермонтов, Шекспир, Толстой биіктеріне орайлас, тарихи шындықты дәл берген туындылар қатарында “Патша Борис Годунов”, “Көпес Калашников туралы жыр” айтылып, Шәкәрім дастаны сол өлшеммен қарауға талап жасайды, “Белинский сөзге ақын емес, ойға ақын еді” деп те ескертеді. Қазақ ақыны да жұрттың салтын, мінезін, іс қылығын терең көрсетсін деген шарт айтылады. Осы биік тұрғысынан Шәкәрім поэмасы талқыға түседі. “Дүниеде адам баласы айналып өтпес екі-ақ көпір бар: бірі - өлім, бірі - махаббат” деп келіп,, Әлихан осы ретте поэманың мықтылығы мен олқылығы қай тұстарда деген сауалдарға жауап береді. Қалқаман, Мамыр, Көкенай мінез-әрекеттеріндегі сенімді-сенімсіз жәйттерді көрсетеді. Әдеби шарттылық емес, өмір шындығы, заман мінезі дұрыс көрсетілген кезде туған өлеңдерді сыншы дәл тауып, дұрыс көрсетіп отырған. Қазақтың тұрмыс-салт заңы, шариғат талаптары, махаббат бұйрығы – осылардың поэмадағы көрінісі деген сауалдарға Әлихан толымды жауап береді. Негізінен шығарманы жоғары бағалай отырып, ақауларды да тап басып айтады. Ең соңында оқырман жайына ауысып, кітаптың таралуына мән беріп, “Қобыландыны” елдің талап әкеткенін ескертіп, Ахметтің “Масасы” секілді жаңа емлемен басу жақсы екендігін көрсетеді.

Әлихан қаламынан шыққан ең көлемді әдеби, ғылыми, фольклорлық еңбек – “Қара қыпшақ Қобыланды” деп аталады (“Қазақ” газеті, 1915, № 126-129). Бұл – шағын 8 бап, бөлімшеден тұратын бас-аяғы дөп-дөңгелек, ықшам ғана монографиялық очерк, әйгілі халық жыры туралы жұп-жұмыр зерттеу, бірінші бөлімшеде “Қара қыпшақ Қобыланды” жырының мазмұны қысқаша ғана баяндалады. Тоқсандағы Тоқтарбай мен алпыстағы Аналықтың бір перзентке зар болып, әулиеге ат қойып, қорасанға қой айтып, құдайдан бала сұрап, әулиеге түнеп, түсінде аян бергенін, тоғыз ай он күннен соң алпыстағы Аналықтың бір ұл, бір қыз тапқаны, олардың аттары Қобыланды, Қарлығаш қойылғандығы баяндалады. Қобыландының қызылбас еліне жорығы, Көклан кемпірмен кездесуі, жүз құлаш биіктен теңге атып түсіріп, Құртқа қызға үйленуі, қалмақ Қазанды шабуы, Көбіктімен шайқасын, қолға түсуі, құтылуы, Алшағырмен қақтығыс, ақырғы жеңісі, мұратқа жетуін сыншы қысқа ғана баяндап береді.

Зерттеуде ерекше мән берілген мәселе – жырдағы Қобыландының өмірде болған, болмағандығы, мұндағы айтылған жәйттердің, баян етілген оқиғалардың тарихи деректермен сәйкестігі және сәйкес еместігі.

Сол үшін автор Шәкәрім, Шоқан, белгілі башқұрт ғалымы Ахмет Заки еңбектеріне сілтеме береді. Ғалым тарихи шолу жасап, мойындалған дәлді фактілерді келтіре отырып, Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы нәсілінен шыққан Тоқтамыс хан заманындағы Едіге, Ақсақ Темір соғыстарын айта келіп, сол дәуірдегі Қобыланды батыр әрекеті ХІҮ ғасыр ортасына лайық екенін көрсетеді. Арғын биі Дайырқожаның әділдігі үшін Ақжол аталуы, Әбілхайыр ханның қазысы болуы, оның күндестікпен өлтірілуі, осы орайда туған тарихи жырға, Шәкәрім мәліметтеріне сүйеніп, Қобыланды Қызылбас та емес, қалмақ та емес, қазақтың өз ішінде күрескен деген пікір түйеді. Бұл ХҮ ғасыр. Жырда айталытн Қазан хан да Жошы нәсілінен. Ол шамасы 1300 жылдары өмір кешкен. Тағы бір Қазанхан 1332 жылы таққа отырыпты. Қарақыпшақ Қобыланды осы 1347 жылы опат болған. Қазан ханмен соғысуы мүмкін деген тұжырым жасалады. Зерттеуші жырда айтылатын Алшағырдың түр-тұқиянына зер салып, Өзбек хан, Орақ батыр, ағайынды қырғыз батырлары Абантай, Тайлақ дәуірлеріне де көңіл бөледі. Шоқан жазып алған “Манас” жырының “Көкенай асы” бөліміндегі Көкенай мен Көбікті хан арасынан байланыс іздейді. Расында да Көкенайдың мінгені шатырдай боз ат, Көкенай ханның қызының аты да Қарлығаш.

Осындай сан алуан деректерді келтіре отырып, Әлихан Бөкейхан “Қарақыпшақ Қобыланды” жыры бір оқиғаның көрінісі, бір белгілі адамның ғұмырбаяны емес, ақын қиялы екшеп, өзгертіп, көптеген қоспалармен жаңғыртып жасаған көркем шығарма деген байлам жасайды. Жырды халықтың тұрмыс-салтын, тіршілік болмысын көрсететін рухани мәдениет ескерткіші ретінде бағалап тануды ұсынады.

Ең алдымен ғалым “Қарақыпшақ Қобыланды” жырына кейінгі дәуірлер әсерінен қосылған жамауларды өте дәл, нақты көрсетіп, кей тұста “Сал-сал”, “Жарқұм” қиссаларына ұқсап кеткендігін үлкен кемшілік, халық мұрасының қадірін түсіру деп санайды. Қобыландының аударыспақ ойнап, көкпар тарту орнына, теңге алып ойнауын, Тайбурыл атқа жемге қызыл дәрі қосып жегізуін, Қобыландының ашытып бал ішуін зерттеуші кейіннен қосылған берідегі ақындардың қолтаңбасы екендігін ажыратып, сол сияқты солдат, сухарь, медаль, шай, алтыатар, сағат секілді сөздерде Қобыланды заманының шындығын бере алмайтынын дұрыс көрсетеді. Автор “Қобыландыға” заманына ұқсамайтын жырларды, қазақ жұртының мәдениет тарихына ешбір пайдасы жоқ өлеңдерді әлгі “Сал-сал”, “Зарқұмдағы” құл және надан ақындар қосқан” деп ашынады. Жырдағы қазақтың ескі наным-сенімін, тұрмыс-салтын шындықпен көрсететін суреттерді Әлихан Бөкейхан дәл тауып, жіті көрсетіп, ерекше мадақтап отырады. Қобыландының Қазанханның қаласын алуы, Тайбурылдың шабысы “шын қазақ ақынының сөзі-ау” деп қошемет етіледі. Абай сынына жанасатын өлеңдер мынау деп жырдың 30-ға тарта үзіндісі бет-бет бойынша көрсетіледі. Қосақ арасында жүрген, дәмсіз өлеңдер үлгісі ретіндегі 13 мысал және бар. Болашақта бастырушылар ескеруі қажет 36 беттегі сөздерге назар аударылады.

Зерттеуші жырдан үзінді келтіре отырып, Қобыланды, Тайбурылдың қандай екендігін көз алдыңызға әкеледі. Өкінішке орай, кітапқа арнап салынған суреттердің орыс кітаптарынан жауапсыз көшіріле салғанын, Тайбурылдың сымдай созылған қазан ат болмай, жүк тартатын, жал-құйрығы құшақ жетпес айғырға, тайқазан қақпақ жауырынды, ұзын бойлы, нұр жүзді Қобыландының мұрны пұштиған бақалшыға айналғанын мысқылдап отырып жеткізеді, кітап безендіруде кеткен қателіктерді сынайды.

Жырдағы жер-су аттарын ерінбей тізе отырып, зерттеуші болашақта кітапты қайта басқанда, бұларды және адам аттарын әліпби ретімен кітап соңында беруді ұсынады. Шоқан кітабының солай шыққанын еске салады. Кітап басуды тек пайда іздеу, “Зарқұм”, “Сал-салдарды” басуды автор бақалшылық жолы, маклатура, ал Шоқан кітабы секілді еңбектерді басуды асыл әдебиет басу, литература жолы деп бағалайды.

Әлихан Бөкейхан “Қарақыпшақ Қобыланды” зерттеуінде жырдың негізгі сюжетін баяндады, туынды қай дәуірді бейнелейтінін қарастырып, жорамалдың бірнеше вариантын ұсынды, кейінгі жыршылар қосқан жасанды өзгерістерді көрсетіп берді, текстологиялық тәсілдерді қолданды, эпостың халық өмірін танудағы қызметін айқындайды, сілтеме беру, үзінді келтіру үлгісін көрсетті, кітап безендіру, бастыру мәдениетінде қатысты пікірлер айтты, қысқасы, бұл еңбек – қазақ сыны, әдебиеттануы, фольклортануының бастау көзіндегі ең алғашқы бағалы, ғылыми ізденістің бірі. Әлихан Бөкейханның фольклоршы ретіндегі ой-тұжырымдары “Қазақ жыры “Қобыландыдағы” әйел бейнесі” деген орысша жазылған еңбегінде жалғаса түседі. Мұнда қазақ фольклоры үлгілерінің мазмұны бай, формасы сан алуан екенін көрсетіп, өлеңші, жыршы дегендер кім екенін анықтап, ас-тойда домбыра арқылы айтылатын жырлардың ерекшеліктерін танытады. Қалыпты тіршілікте руға, жүзге бөлінетін қазақтар ел басына күн туғанда, тұлпар мініп, ту ұстап, “Алаш” деп ұран салып, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаратыны ауыз әдебиеті шығармаларының басты сарыны екені дәлелденеді. Ескі наным, сенімдер мен мұсылмандық мұраттардың “Қобыланды батыр” жырындағы Аналық, Құртқа, Қарлығаш тағдырларындағы, мінез-қалпындағы, іс-әрекеттеріндегі көріністерін зерттеуші білгірлікпен талдап, халық санасынан бір сенім жүйесінің бірте-бірте өшіп, екінші арнаны, басқа діннің орнығуын пайымдайды. Мұндай тұрғыдан батырлар жырын талдау қазақ фольклорында жатқан көптеген рухани байлықтарымызды аша түсетініне көз жеткізуге болады. Ислам тарихынан, грек эпосынан мысалдар келтіру, Мұхаммедтің қызы Фатима мен күйеу баласы Әли, Баба түкті шашты Әзиз туралы аңыздарды пайдалануда жыр мазмұнын қысқа қайырып отырып, тұлғаларға мінездеме беруде Әлихан Бөкейхан үлкен әдебиетші, сыншы, текстің терең білгірі екендігін танытады.

Әлихан Бөкейханның шығармашылық мұрасының ішінде жеке адамдарға арналған шағын ғұмырнамалық кескіндеме, портрет деп атауға болатын бір шоғыр материалдар бар. Олар орысша, қазақша екі тілде жазылған. Бұлардың ішіндегі сүбелісі – Абай Құнанбаевқа арналған әйгілі мақала.

Естелік әңгіме, әліптеме, очерк сипатында жазылған бір дүние “Кәкітай” деп аталады (“Қазақ” газеті, 1915, № 105). Абайдың інісі Ысқақтың баласы, ұлы ақынның тұңғыш кітабын шығарған Кәкітай қайтыс болды деп Семейден хабар алған соң, бір жағы қайғырып, бір жағы еске алып отырып толғанудан шыққан туынды. Естелікте Құнанбай немерелері Кәкітай, Тұрағұл, Шәкәрім туралы, олардың Әлиханмен танысуы, достасуы, қиын кездерде бір-біріне қол ұшын беруі туралы жылы, айы, күні айтылған дәлді деректер бар. Мемлекеттік Думаға қазақ ішінен кімдер ұсынылды, сайлау қалай өтті, осы орайдағы Кәкітай, Шәкәрім әрекеттерін автор анық көрсетеді. Шарға түскен Темірғали, Хасен, Омарбек, Көлбай, түспей қалған Жақып жағдайларынан хабар аламыз. Әлиханмен хат жазысып, ақылдасып, ең бастысы жұрт қамын жеп, Құнанбай тұқымының Қарауыл бойындағы жерлерден қалай айырылғанын көреміз. Әлиханның Семей абақтысынан шығып, Қарқаралыға аттанып бара жатып, соңғы рет Кәкітаймен қоштасу сәті жүрек тебірентеді. Алаш азаматтарының қалтқысыз достығына қайран қаласың. Сол секілді Кәкітайдың 1913 жылы 13 мамыр күні жазған хатынан келтірілген: “Өзің көргендегіден көңіл басқарған жоқ, ғұмыр нұры кетті, басқа үміт қыларлық нәрсе көргенім жоқ. Барарлық жер жоқ. Мұңдасар кісі де кем қалды. Тірі болған соң ғұмыр сүріп жүрміз. Біреуге тигізер пайда қолдан келмеген соң, ең болмаса ешкімге залал тигізбесек деп, сақтанғаннан басқа жұмыс жоқ” деген сөздері күні бітіп бара жатқан адамның халінен сыр берсек керек.

ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары ерекше құрметтеген орыс адамдарының бірі, әйгілі шығыс зерттеуші ғалым, бір кезде Шоқанмен кадет корпусында қатар оқып, дос болған, кейін оның кітабын шығаруға күш салған, қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастырған оқымысты Григорий Николаевич Потанин еді. Ол туралы Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов арнау өлең шығарса, Әлихан Бөкейхан “Григорий Николаевич Потанин” деген ортақ атпен екі мақала жазды. Алғашқы мақалада (“Қазақ” газеті, 1913, № 15) Потаниннің ескі аңыздарды жинау мақсатымен Қарқаралы уезіне баратын сапары туралы айтады. “Тәңір” сөзінің шығу төркініне, олардың монғол, қазақ тілдеріндегі түпкі мағыналарына назар аударады. Потанин жазбасындағы үш ақ киіз үй, ақбоз ат және Шыңғыс ханның жерленуі туралы аңыз бен қазақтың Ақбозат, жетіқарақшы ертегісін салыстыра отырып, аңыз, сарын ортақтастығы туралы пікір түйеді. Потаниннің өмірінен қысқа ғана мәлімет бере келіп, “қазақты туғанындай жылы көреді. Бишарасың деп қазаққа қорған болады. Өз ғұмырында қылған жұмысы, жүріп тұрған мінезі анық әулиенің ісіндей” деп тұжырымдады.

Екінші мақалада Г.Н.Потаниннің туған жері, балалық, жігіттік шағы, білім алу кезеңдері, патша өкіметі тарапынан әуелі өлім жазасына кесіліп, артынан Финляндияда кісендеулі жүріп жер қазуы толық баяндалады. Ғылыми еңбектері, әсіресе “Орта ғасырлық Европа эпосындағы Шығыс сарындары” кітабы ерекше жоғары бағаланады. Інжіл, Таурат, Құран, Шумер жазбалары, еврей, Ассирия, Вавилон мәдениеті жөніндегі Әлихан білімінің тереңдігін көреміз. Потаниннің қызық мінездерін, мәселен, өлім жазасына бұйырылған түні басқалардай жылап-сықтамай, неміс тілі кітабын оқуы, Томға оқуға келген қыздарға өз жанынан ақша беруін қызықты етіп жазады, “Қазақты автономия қылсақ, Қараөткел – Алаштың ортасы, сонда университет салып, қазақтың ұлын, қызын оқытсақ, “Қозы Көрпеш – Баянды” шығарған, Шоқан, Абай, Ахмет, Міржақыпты тапқан қазақтың кім екенін Европа сонда білер еді” деген Потаниннің көріпкелдігін бүгінгі күн дәлелдеп отырғандай.

Орыстың қазақ елі туралы әділ пікір айтқан ғалымдарына деген Әлихан Бөкейхан ықыласы ерекше болған. Олардың еңбектерін кітаптарында, зерттеулерінде, сөз арасында айтып, сілтеме берумен қоса, бірнеше жеке мақала да арнаған. Қысқа ғана “Петр Петрович Семенов” мақаласында (“Қазақ” газеті, 1914, № 54) кейін фамилиясына Тян-шанский сөзі жалғанған ғалымның Карл Риттердің “Азия” кітабын Г.Н.Потанинмен бірлесіп аудару үстінде Алтай, Тарбағатай, Жетісу, Іле, Алатау, Ыстықкөл, Хантәңірі туралы жаңа материалдар қосқанын ерекше мадақтайды. Бұл ғалымның Шоқан мен Потанин тағдырына жасаған әсері де сөз болады.

Қазақ халқына ерекше ілтипатпен қарап, қайыр жасаған Николай Лукич Скалозубов деген оқымысты агроном Екінші және үшінші Думаға депутат болған әлеумет қайраткері болғандығын Әлихан Бөкейханның екі мақаласынан (“Қазақ” газеті, 1915, № 109, № 111) алғаш рет біліп отырмыз. Лев Толстойдың досы болған осы Скалозубов Думада қазақ жері үшін қазақтың өз дептутатындай жанталасып күрескен екен, ол – ол ма Ахмет Байтұрсыновтың өлеңін айтқаны үшін сотталып, жер аударылған қарқаралылық азаматтар Хасен, Ыбырай, Смахан, Бодаубек, Ахмет, Сүлеймендерді өкімет басшысы Столыпинге дейін барып жүріп елдеріне қайтартқан екен. Сол азаматтың дүние салғанын “Речь” газетінен оқып, естіп, Әлихан өзі де мақала жазған.

Әлиханның портреттік жазбаларының тақырып аясы кең. “И.М.Мечников” мақаласы (“Қазақ” газеті, 1915, № 126) орыстың атақты ғалымының туғанына 70 жыл толуына орай жазылған. Мұнда ғылыми мәліметтер зор. Француз Пастердің ғылымда ашқан жаңалығы, оған Мечниковтың қосқан өзіндік үлесі талдана сөз болады. Оба ауруының таралу себебі, адамның көп жасауының ішкен-жеген тамағымен байланысы айтылады. “Вандер Билдт” (“Қазақ” газеті, 1915, № 131) мақаласында кеме суға бара жатқанда көпшілік үшін өзін құрбан еткен бір жас американдықтың ерлігі мадақталады. Немістің жұмысшы партиясының өкілі, әйгілі шешен Бебель опат болғанда жазылған материалды (“Қазақ” газеті, 1913, № 26) қысқы қайырылған қазанама – некролог деуге келеді.

Орыс тілінде жазылған “Константин Антонович Вернер” мақаласы некролог стилінде басталады да ауыл шаруашылығының әйгілі ғалымының өмірімен, ғылыми еңбектерімен жан-жақты таныстырады. Әсіресе профессор К.А.Вернердің қазақ топырағына, қазақ малшыларының еңбегіне қатысты айтқан ойларына, Сібірде жасаған істеріне, әлеуметтік әрекеттеріне кеңінен тоқталады. Бірінші мемлекеттік Думаның мүшесі В.П.Обнинский опат болғанда, Әлиханның қалам тартуы марқұмның кадет партиясының атышулы шешені, “Бостандық уақыты тарихы” деген 4 томдық кітаптың авторы болғандығы үшін ғана емес, ең бастысы орыстан өзге халықтарға бүйрегі бұрғандығына іш тартқандық, ел атынан айтылған алғыс.

Әбубәкір Диваев жинап бастырған “Батыр Бекет” жырына арналған шағын рецензияда шығармадағы негізгі оқиғалардың Кіші жүздегі Алтын, Жаппас ішінде өтетіні, Бекеттің тарихи болған адам екендігі, ол ұсталып Сібірге айдалғанда артынан әйелінің бауырын декабристердің ханымдары Княгина Волконская, Трубецкая әрекеттерімен теңдес іс деп қарайды. “Мырза Едіге” жырына арналған қысқа мақалада Ақсақ Темір, Тоқтамыс, Едіге заманы сөз етіледі, шығарманың көркемдігі, мектеп балалары оқуға лайықтылығы айтылады. “Ер Тарғын” туралы да тарихи, әдеби пікірлер бар. Қазақтың атақты, дәулетті, сыйлы кісілерінің бірі Есенғұл қажының арнайы хат жазып, шырға тастауымен игілікті бір істің қалай басталғанын “Роман бәйгесі” мақаласынан көреміз. Өнерге, ғылымға, әдебиетке жанашырлық, өз қалтасынан пұл беріп, жақсы істерге мұрындық болғандар ретінде Альфред Нобель, Уваров үлгілерін мысалға алады. Қысқаша жазылған, жазылмақ романдарға төрелік айтып, бәйге беру үшін Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Бақытжан, Мұқамеджаннан қазылар алқасын құруды ұсынады.

Бұған жалғас, сабақтас еңбек “Роман не нәрсе?” (“Қазақ” газеті, 1914, № 48) мақаласында романның алғаш қай елде туғанын, бұл жанрлық форманың ерекшеліктерін, өрістеп дамыған көздерін, атақты романшылар қатарында Англияда Вальтер Скот, Чарлз Диккенс, Уильям Теккерей, Ресейде Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Толстой екендігін айтып кетеді. Толстойдың “Соғыс һәм татулық” (Ә.Бөкейхан осылай аударған) романына өте дәл, қысқаша сипаттама береді. Алғашқы қазақ романы Міржақыптың “Бақытсыз Жамалын” атап, шығарманың мазмұнын шолып, негізгі кейіпкерлер әлеміне тоқталады. Автор роман жанрын әлеуметтік мәселелермен, адамдар мінезімен, тәрбиелік, эстетикалық мұраттармен сабақтас қарайды.

Ерекше бір серпінмен, көркем тілмен, шешен жазылған мақала – “Ән, өлең һәм оның құралы” (“Қазақ” газеті, 1914, № 6-7). Мұнда Әлихан Бөкейханның әнге, өлеңге, күйге деген көзқарасы, сұлулық туралы толғамдары жатыр. Тебірене, шешіле, төгіле сөйлейді. Шалқып отырады. Енді бір орайда әлемге әйгілі есімдер Гете, Шопенгауэр, Бетховен, Мартин Лютер айтады деп, олардың пікірлерін келтіре келіп, ақырында Абайдың “Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы” деп басталатын өлеңімен тұжырады.

Жүсіпбек Аймауытовтың “Қартқожа” романын Әлихан Бөкейхан қысқа талдап, шығарманың көркемдік әлеуметтік мәнін ашады, стильдік – жанрлық ерекшеліктеріне (“Еңбекші қазақ” газеті, 4.11. І 1926) мән береді. Мұндай кенеулі шағын рецензия қатарына Мағжан аударған Вс.Ивановтың төрт әңгімесіне, Жүсіпбектің “Психология” кітабына арналған материалдарды да жатқызуға болады.

Әлихан Бөкейханның ғылыми, зерттеу публицистикалық шығармалары өз кезіндегі ең үздік әлем ғалымдары, қаламгерлері тудырған еңбектердің биік өресімен деңгейлес. Жазушылар А.Н.Радищев, Н.И.Новиков, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, М.И.Салтыков-Щедрин, Достоевский, Толстой, Шекспир, Гете, Герцен, Тургенев, Короленко, ғалымдар Белинский, Дарвин, Уэлс, Спенсер, Плано Карпини, Пастер, Мечников, әскер басылары Шыңғысхан, Ақсақ Темір, Наполеон, Абылайхан, пайғамбарлар Ғайса, Мұхамед есімдері, мемлекеттер Америка, Англия, Германия, Жапония, Франция, Түркия, қалалар Петроград, Мәскеу, Лондон, Париж, Берлин, Стамбул, Минск, Самара, Уфа, Қазан, Орынбор аттары мақалаларда жиі кездесіп отырады. Қазақ, орыс, француз мақал-мәтелдерін, әйгілі адамдардың сөздерін жиі қолданады. Бүкіл саналы өмірін халқына, халқының азаттығына арнаған Әлихан Бөкейхан барлық қажыр-қайратын, білім, дарын-талантын патша өкіметі кезіндегі қыспақ-қанау, отаршылдық-зорлық кезінде қалам күшімен жазылған еңбектерінде қалың қазақтың өз ішіндегі алауыздық: жалқаулық, өтірік, ұрлық, шаруаға қырсыздық тақылеттес кесепаттарды мінеп сынай отырып, ел тағдыры үшін ең басты нәрсе, негізгі байлық, тіршілік көзі – жерге иелену екенін терең сезініп, осы бағытта жұмыс жасайды, ғылыми зерттеулер, мақалалар жазды. Ал Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде іргесі шайқалып, 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін патша өкіметі құлаған соң, енді қазақтың өз тізгінін өзі ұстайтын ел болу мүмкіндігі туғанын ұғынып, ендігі ізденістер, күрестер арнасын өзгертіп, топ болып, тұтас күш болып, ұйымдасып қимылдау мақсатында анық бағдарламасы бар ұлттық партия құру, қас-дұшпаннан қорғану үшін милиция, әскер жасақтау, ақырында ұлттық мемлекет құру арманын орындайды. Осындай жағдайларға байланысты Әлихан Бөкейханның әлеуметтік-қоғамдық, саяси-рухани көзқарасында болып өткен қат-қабат эволюцияны көруге болады.

Әлихан Бөкейхан талантының сан алуан қырлары оның тәжірибеге, планеталарға арналған ғылыми мақалаларынан, өз басынан өткен жағдайларды талдаған естеліктерінен, достарына жазған жүрекжарды хаттарынан, Эзоп, Мопассан, Толстой, Чехов, Короленко шығармаларын аударуынан көрініп жатады.

Бүгін таңда Бөкейхан еңбектері түгел жиналып біткен жоқ. Олар Мәскеуде, Петербургта, Самарада, Омбыда, Семейде, басқа да қалаларда шыққан мерзімді баспасөз беттерінде, түрлі архив қойнауларында жатыр. Бұларды тұтас жинап бастыру бір іс болса, Әлиханның тарих, этнография, статистика, экономика, саясат, әдебиет туралы еңбектерін түбегейлі зерттеу, диссертациялар, монографиялар жазу екінші іс екені хақ.