Қазақ филологиясы кафедрасы 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
жүктеу/скачать 2,03 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Шығарманың жанрлық ерекшелігі және тілі.
- Поэтикалық фигуралар инверсия, арнаулар мен қайталаулар. Бұл тәсілдердің идеялық-көркемдік қызметі. Аллитерация мен ассонанс.
| Дәріс мазмұны:
Ауызекі тіл мен әдеби тілі Көркем әдебиет тілі, яғни поэтикалық тілдің ерекшеліктері оған қойылатын талаптар. Шығарманың жанрлық ерекшелігі және тілі. Тілдің тура және ауыспалы мағынада қолданылуы. Троптар. Оның эпитет, теңеу, метафора, символ т.б. түрлері. Олардың жасалу жолдары мен көркемдік қызметі. Поэтикалық фигуралар инверсия, арнаулар мен қайталаулар. Бұл тәсілдердің идеялық-көркемдік қызметі. Аллитерация мен ассонанс. Әдебиет – сөз өнері дедік. „Сөз шығарманың негізгі материалы. Сөз өнеріндегі тілідң атқарар қызмет бәрінен ерекше, бөлек. Ал тілі нашар шығарма ешқашан жақсы шығарма бола алмайды. Құнды сөз құнарлы ойдан ғана туады, ойы нәрсіздің тілі де әрсіз” дейді Л.Толстой бекер айтса керек. Демек, көркем тіл - әдебиеттану ғылымының ең өзекті мәселелерінің бірі. Әдебиет ардың ісі. Әр жазушы атанған адам жаман жазуға арлануы керек. А.Байтұрсынов өзінің „Әдебиет танытқышында” сөз өнері адам санасының, үш негізіне (ақылға, қиялға, көңілге) тірелетінін айта келіп: „тлдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау” деп дәлелдеді. Жазушының тілі құнарлы сөздік қоры мол болуы керке. Тіл байлығы сөз өенріндегі мазмұн байлығына әкеледі. Тіл байлығының қайнар көздерінің бірі – сөздердің көп мағыналығы (полисемия). Әр сөз жеке, атау күйінде тұрып-ақ бірнеше мағынаға ие. Бұл сөздегі тура және туынды мағына ретінде түсіндіріледі. Тура мағынадағы сөздер заттар мен құбылыстарға, сапа мен белгіге, іс-әрекетке тікелей бағытталып, туынды мағыналарға қарағанда, айқын, дара көрінетінін дәлелдейді. Көркм сөз теориясы, бәрінен бұрын әр сөздің әр сипаттағы тура және туынды мағыналарының әдеби шығармаларда көрінуін қарастырады. Мыс: дүние сөзі. Полесимизмде бір сөзің бірнеше мағынасы болатын болса, енді бір ғана мағынадағы сөздің өзі өзге сөздермен тіркесе келе бірнеше ұғымға көшетін жайы және бар. Мыс, сынап деген сөз зат, сынаптай ағады, тез, шапшаң, сынапша жылтырайды десек, тағы бірнәрсенің түсін таныта бастайды. Әр сөздің тура мағынасымен қатар бұрма мағынасы да бар. Ей сөздердісол кері мағынаға көшіріп, орнымен ойнаа білу де әсем тәсіл. Мыс. Абай туралы Құнанбай: „Одан да, не күтесіңдер, осы жаман қарадан күтсеңдерші”,- деген сөзінде жаманның астарымен, жақсы атаулының бәрінен биік мағынада әдейі айтылып тұр. Сөз байлығының бірі синонимия (гр. заттас) айтылуы, естілуі, әр түрлі болғанымен, мағынасы бір-біренн жуық, мәні ұқсас сөздер. Мыс: шапшаң, жедел, тез, мезгіл, мерзім, уақыт, шақ, сәт т.б Осылар секілді синоним сөздердің ішінен суреткер өзіне қажеттісін ғана алады. Сононимдердердің кез-келгенін бірінің орнына бірін қолдануға да болмайды. Мен кесекті ердің сойымын, айбарлы ер, айдынды ер Кескілеспей бір басылман төбелеспей басылман, қойман Алдыңа келіп тұрмын деп, Ар-намысын қашырман Байеке, сұлтан, ақсүйек Қыларың болса қылып қал Күндердің күні болғанда, Бас кесермін жасырман өлтіремін Көркем шығармада орныменүстемелей, қатар, қабаттаса қолданылған синонимдердің орны да айырықша. Бұл плеоназм құбылысы. Мыс: Орынды іске жүріп, ой таппаған Не болмаса жұмыс қып, мал бақпаған. Қаситті болмайды ондай жігіт Әншейін құр бекерге бұлғақтаған. (Абай) Әншейін, құр бекер соңғы жол плеоназм. Тілімізде синоним сөздермен қатар, омонизм (грекше аттас) – айтылуы, естілуі бір болғанымен, мән-мағынасы әр тарап сөздер бар екені мәлім. Мысалы: қара, көр, ер, жар, ор, сор, аң, нан, қан, таң, сан, мал, салт т.б. Бірақ бұл сөздерді аса сақтықпен абайлап пайдаланған дұрыс. Тағыдай таудан су ішкен Тарпаңдай, тізесін бүгіп От жеген, Тағы сынды жан едік, Тағы келдік тар жерге, Таңдансаң тағы болар ма? (Махамбет) Антоним (грекше қарсы, атау) – бір-біріне қарама-қарсы мағынадағы сөздер. Мыс: Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да, Алдамаған кім қалды тірі жанда Алыс-жақын қазақтың бәрін көрдім Жалғыз-жарым болмаса анда-санда (Абай) Айтар ойды тұжырып, дәйектеп тұр. Архайизм (грек ежелгі, көне), неологизм, деалектизмдердің орны да ерекше. Мыс, тарихи шығармаларды туғызу кезінде суреткер архаизмді аттап өте алмайды. Я жаңа заманға байланысты туып қалыптасқан сөздер. 2. Әдеби тіл жай тіл емес, көркем тіл, сұлу сөз. Әдебиеттегі тіл көркемдігі мен сөз сұлулығы жасанды жалт-жұлт, бояуда емес, сөздің табиғилығы мен қарапайымдылығында, нақтылығы мен тазалығында жатады Сөз сұлулығы оның қарапайымдылығы мен табиғилығы Дей тұрғанмаен, әдеби тілде әдебиетші қолымен жасалатын әр түрлі ажарлаулар болатынын тағы естен шығармау керек. Әр сөзадамның көңіл күйімен тығыз байллынысты, сондықтан әр сөзге ажар беріп, оның мағынасын толықтыратын ең қарапайым тәсіл – интонация (латынша дауыс ырғағы) яғни әр сөздің айтылу мәнері. Әдеби тілге дауыс ырғағымен бірге, тіпті дыбыс қайталаулар да әжептәуір ажар бітіреді. Бұл тәсіл екі түріл: аллитерация (латынша - дыбыстас) – біріңғай дауыссыз дыбыстарды қайталау және ассонас (Французша – үндес) – біріңғай дауысты дыбыстарды қайталау. Бұл прозада да, поэзиялық шығармаларда да кездеседі. Мыс: Эпитет – заттың, құбылыстың айырықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан, Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан. (Абай) Қолыма от сиялы қалам алдым, Жалатқан айналама қарамадым… (Х.Ерғалиев) Әдеби тілге үстеме мағына беріп, көріктендіретін құралдардың бірі – теңеу. (орысша - сравнение). Мұнда суреткер заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді. Шаншылып Алатаудың ұршығындай Шабыттың шырқап биік ыршуындай Шолып тұр шартарапты Абай шыңы Шытырман жақпар-жақпар жыр шыңындай (Ж.Аймауытов) 2.1.Троп, оның түрлері Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлігі үшін де орасан тәсіл-құбылту, яғни троп (грекше –иін, иірім) – сөздерді тура мағынасында емес, бұрма мағынасында қолдану, шындықты бейнелеп, кейде тіпті перделеп таныту, ойды өзгертіп, кейде тіпті өңін айналдырып айту. Каталог: dmdocuments dmdocuments -> Семинар ожсөЖ 15 сағ. Емтихан 4 Барлығы 45 сағ Орал, 2010 dmdocuments -> Әдеби өлкетану Преподаватель Ақболатов Айдарбек Ахметұлы Вопросы: Вопрос №1 dmdocuments -> 2009ж. «Қазақ филологиясы» кафедрасы dmdocuments -> Семинар ожсөЖ 5 сағ. СӨЖ 15 сағ. Емтихан Барлығы 45 сағ Орал, 2010 dmdocuments -> Жаратылыстану математикалық факультет dmdocuments -> Барлығы – 45 сағат dmdocuments -> 2007ж. Қазақ тілі мен әдебиеті және оқыту теориясы кафедрасы dmdocuments -> Қазақ филологиясы кафедрасы 050205 dmdocuments -> Барлығы – 90 сағат жүктеу/скачать 2,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|