Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі жылқы феномені
«Жылқы және рухани әлем» -
жүктеу/скачать 363,5 Kb.
|
avtoref toktabay
| «Жылқы және рухани әлем» - деп аталатын алтыншы тарауда қазақтың жылқы түстеу салты, жылқы музыка өнерінде, жылқы және көшпенділердің ту, байрақтарының шығу тегі, ту ұстау дәстүрі, жылқыға байланысты наным-сенімдер, эпикалық жырлардағы батыр мен аттың образы атты рухани мәдениетінің күрделі мәселелері сөз болады.
Жылқы түстеріне байланысты сөздерді жинау инемен құдық қазғандай, алдымен негізгі түстерді реттеп алу қиынға түспейді, енді оған басқа бір сөзді қосып отыру, зерттеушіні алға жетелей түседі. Түстер мен реңдерді зерттеу – жылқы туралы мәселелердің ішіндегі ең қиыны, бірақ ең қызықтысы. Жылқы табындарын аралап суретке түсіру, түстерді жіктеу бейне бір әдемі кірпіштерден сұлу сарайдың қабырғасын қалағандай әсер етеді. Ал, түстерге байланысты әдет-ғұрыптар мен салттар бұдан да қызық, этникалық тарихпен астасып жатады. Кейбір жора-жосындар саф алтындай жарқырап ежелгі мәдениетіміздің сән-салтанатын айқындай береді. Жылқы түстерін зерттеу әлемдік иппология ғылымында да кенже қалған мәселелердің бірі, жылқы туралы білімдер ХІХ ғасырдың аяғында шегіне жете дамыды дегеннің өзінде, түстер туралы азын-аулақ ақпарлар ғана кездеседі. Жылқы түстерінің шығу тегін, неліктен алуан түрлі болып бөлінетінін алғаш тексерген Ч. Дарвин. Ұлы ғалымның пайымдауынша үй жылқылары ілкіде бір-ақ түстен қара жолағы бар қызыл (көк – А.Т.) торы жылқылардан тараған. Бұл пікірдің дұрыстығын қазіргі күнге дейін жылқыларда жиі кездесетін құйрығынан бастап мойнына дейін бүкіл арқасында созылып жатқан қара жолақтар, аяғында кездесетін жолақтар, сирек болса да мойнында, басына таяу шығатын жолақтар –– атавизмнің жұрнақтары екенін дәлелдейді [30, 37-б.]. ХІХ ғасырдың аяғында Торғай облысының мал дәрігерлері болып істеген М. Преображенский, А. Добросмыслов қазақтың жылқы түстеріне байланысты сөздердің көптігі сонша, орыс, еуропалық тілге аудару мүмкін еместігін айта келіп, арнайы зерттеу қажеттігін сөз еткен. Жылқы түстерін баран топ, қылаң топ екіге бөліп баранға: торы, шабдар, жирен, күрең, кер, қара, қоңыр түстерді, қылаңға: көк (ақ), сары, бөрте, құла, шұбар,, бурыл, ала түстерді жатқыздық. Көптеген жылдар жылқы түстерін жинап, жүйелеген кезде ең көп кездесетін түс көк (ақ) - 49, құла - 35, торы - 28 болып шықты, аз кездесетіндері бөрте - 7, күрең - 9, шабдар - 10, бурыл - 16, мұндай түсті жылқылар аз кездеседі-деп, қорытынды жасауға болады. Біздің әзір жинаған жылқының түсіне, түгіне байланысты сөздеріміз 358 дана әлемде ешбір елдің сөз қорында жоқ құбылыс. Сирек кездесетін шұбар, ақбоз, қаракөк т.б. жылқылар екі ел арасындағы тарту-таралғыға тартылған дипломатиялық келіссөздерде маңызы болған. «Қазақтардың Цин императоры Цяньлунге сәйгүлік силауы» атты суретті 1758 жылы Итальян суретшісі Джузепе Кастильони салғаны белгілі. Ең бір қызығы осы оқиға қазақ фольклорында сақталған. Ақболат онан кейін-күші мықты, Жан екен жаны жомарт, кісілікті, Мәмбінің екі басты атын сыйлап, Шянлуңды шалқадан түсіріпті. Жырдағы «екі басты жылқы» деп отырғаны маңдайының қақ ортасынан құйрығына, шабынан бастап иегіне дейін бір жағы ақ, екінші жағы қап-қара түсті болған. Сонда бір жағынан қараса ақбоз, екінші жағынан қараса қарагер болып көрінген. Қазақ мұндай жылқыны «нысаналы жылқы» дейді. Император Шянлуңның (Цянлун – А.Т.) таңданғанынан шалқасынан түстіріпті»-деп отырғаны осы. Сөйтіп мұндай нысаналы атты қазақ делегациясы Қытай императорына силаған оқиға сурет болып сақталып, жыр болып жырланып бізге біздің заманымызға жетіп отыр. Жылқыны қолға үйретіп салт мінген көшпенділер садақтың адырнасына жылқының қылын, тарамысын пайдаланды. Садақ тартқанда адырнаның созылып дыбыс шығаруы ішектің рөлін атқарса, жақ пен адырнаның бір-біріне үйкелісінен ыспалы дыбыс шығуы табиғи құбылыс [31, 177– 79-б.]. Садақтың оғында жылқының қылы пайдаланылғаны айдан анық, себебі, оқ салатын қорамсақты – қылшан деп атайды, яғни қыл оқтарды салатын зат. Қылды оқтар ұшқанда жылдам дыбыс шығарып, жауға қорқыныш туғызады. Қазақтың ең көне саз аспабының бірі адырна (арфа типтес) садаққа ұқсайды, ол ыспалы аспаптардың бірі қылқобыздың ішегіне – жылқы қылы, ысқышына (смычок) тағы да жылқы қылы, шанағына мал терісі (түйе, өгіз, серке) пайдаланылатыны мәлім. Енді қазақ фольклорына зер салайық: Желмаяның терісін, Шанақ қылған қобызым. Бесті айғырдың құйрығын, Ішек қылған қобызым. Моңғол халқының ұлттық рәміздерінің бірі – саз аспабы морин-хуурдың қазақ тіліндегі баламасы – «ат қобыз». Жылқы және саз өнерін екі салада қарастырамыз: жылқыны қолға үйретіп, салт міну саз аспаптарының (адырна, қылқобыз) пайда болуына тікелей әсері болды. Екіншіден жылқы туралы ән мен күйлерді біріңғай зерделеу біздің жалпы жылқыны барлық тұрғыда зерттеуге мүмкіндік береді. Қазақ музыка өнерінде төрт түлікке, жануарларға арналған жанрларды зерттегенмен жекелеп әр түлікке қатысты қарастырылған емес. Үшншіден жылқының сымбаты мен сулулығы, жүрісі, әсіресе жорғаның кербез, келісті теңселісі биге негіз болған. Диссертацияда жылқыға байланысты шыққан, жылқыға арналған 38 әннің, 89 күйдің, 4 бидің қай дәуірлерге жататыны өнерде, алатын орыны тарихи-өнертанушылық тұрғысынан зерделеніп, типологиясы жасалды. Тудың шығу тегі, пайда болуы жылқының құйрық қылымен байланысты. Оған дәлел қазақтар жылқының күйін сынағанда «ту құйрығы қандай екен?» дейді. Мысалы, орта ғасырдағы Доспамбет жырау: Ту құйрығы бір тұтам, Тұлпар міндім өкінбен, - деп жырлаған. Дерек берушілердің айтуынша ертеде батырлар өздерінің астындағы сәйгүліктерінің құйрығынан кесіп алып, туы мен найзасының шашағына таққан Бұл дерек фольклорда анық көрінеді: Аттылы жасақ толған жер, Ат құйрығын ту етіп Атойлап ұран салған жер. Демек, көшпенділердің алғашқы тулары өздерінің мініп жүрген аттарының құйрықтары. Кейін уақыт өте келе жылқының құйрығы тудың шашағына тағылып, оны «қыл шашақты ту», «қыл жалау» деп атаған. Туларға тайпалардың тотемін, жаратушысын, иесін кескіндеген. Алтайлықтардың тілінде «ту», «аруах», «рух» бір мағынаны білдіреді. Түркі халықтарының барлығына ортақ, түркі қағанаты заманынан қалған тамаша мұра – тас бетіне қашалып жасалған Тұлпар мен Ту бейнесі. Желбірете ту ұстаған, салт атқа мінген жауынгер бейнесі сонау Байкал көлі маңынан бастап, Шығыс Еуропаға дейін, яғни түркілердің аттары су ішіп, түркі қылышы жарқылдаған жердің бәрінде кездеседі. Монғолиядан бастап Болгарияға дейін асыл текті арғымақтар мініп, қолдарына желбіретіп ту ұстаған ерлердің суреттері кең тараған, мұндай суреттердің жалпы саны 30-дан асады. Туды, ту ұстау дәстүрін Еуропаға скифтер, гүндер Қытайға ғұндар, кейінірек бұл дәстүрді жалғастырған ежелгі түркілер. Жұмыста фольклорлық, заттың деректерді негізге ала отырып кейбір қазақ батырлары мен хандардың тулары анықталып, сурет-сызба түрінде реконструкциясы жасалды. Қарасай батырдың бөрібасты байрағы, Қабанбайдың ақ туы, Абылайдың он қыл шашақты туы, Жауғаштың туы, Жәнібектің ақ туы, Тортуыл Баймұрат батырдың тұлпарбас туы, Амангелдінің алты қыл шашақты туы. Сонымен ту, байрақ дегеніміз – батырлық дәреженің, хандық биліктің, әскери лауазымның дәрежесі белгісі және жеке адамдардың белгісі. Бұл белгі патшалар, әскербасылар жүрген жерде көтерілген. Қазақ армиясында ту ұстаушы батырды-тубегі деп атаған, ол қолбасшыдан кейінгі лауазым саналған. Тубегілер бұл байрақтармен шайқаста түрлі тактикалық белгілер беріп, айқасты басқарып отырған. Түркия армиясында әлі күнге дейін ту ұстаушыны – байрақтар деп атайды. «Манас» жырында байрақ ұстаушының функциясы анық бейнеленген: Байрақ бұлғап бақырам, Байрақтың басын жапырам. [32, 190-б.]. Жылқыға байланысты наным-сенімдер қазақтың рухани мәдениетінің үлкен бір қабаты, бұл тақырыпты біз бұрынғы зерттеулерімізде қарастырғандықтан бұл бөлімде тек жаңа деректерді саралауды жөн көрдік. Жылқы ғұрпы қазақ рәсмиятында адам өмірге келгеннен бастап о дүниеге аттанғанға дейін, яғни «тал бесіктен жер бесікке»дейінгі өмірдің барлық кезеңдері мен белестеріне қатысады. Асан Қайғыдан «дүниеде ненің дүбірі қатты» - дегенде «аттың дүбірі қатты» - деп жауап берген екен. Аттың дүбірі қатты болсада қазақ ерекше қадірлейді. «Аттың дүбірімен дүниеге келген бала атқұмар, батыр болады», - дегендей ертеде толғағы қысқан әйелі бар үйдің сыртынан табын жылқы айдап өткен кезде болған. Бесікке саларда жылқының құйрық-жалынан, кекілінен қыл жұлып бесіктің арқалығына іліп қояды. Бесіктің екі жағынан қамшы үйіріп, егер бесікке салатын ұл болса: «Тақымыңнан тұлпар кетпесін, бәйге бермес шабандоз бол» деген тілеумен ырымдап салады. Баланы бесікке бөлеп болған соң жасы ұлғайған кәрі адамдар (кемпір, шал) бесікке мініп тұрып, атқа мінгендей шу-шу деп ойын көрсеткендей болады. Орынбор қазақтарында бесікке салатын әйел бесіктің үстіне атша мініп алып, басына аттың жүгенін киіп, қолына қамшы алып, шауып келе жатқан адамды бейнелеп, ыңылдап өлең айтады. Бесік жырының әуені Қазақстанның әр жерінде әртүрлі болғанымен міндетті түрде мынадай өлең жолдары кездеседі. Құйрығыңды майырып, Түнде жылқы қайырып, Жаудан жылқы айырып, Жігіт болар ма екенсің. Бала апыл-ғұпыл аяғын баса бастағанда, баланың аяғын жылқының қылымен байлап ауылдағы белгілі бір жақсы адамға қайшымен қылды кескізеді. Бұл «тұсау кесер» деп аталады. Тұсау кескен адам бата береді: «Тұлпардай жүйрік бол, Сұңқардай ұшқыр бол!». Бата берген адамға сыйлық беріп, тілеу жасайды. 7-8 жастағы баланы жасынан жылқышылардың қосына апарып тастайды. Қоста әке-шешесінен жырақта бала өзін ұстай білуге, өз бетімен күнелтуге, ең бастысы қалың жылқыны қайырып-бағып, құрық салу, шалма тастау, асау ұстау сияқты шабандоздық өнердің қыр-сырларын өз көзімен көріп, шыңдалады. Қобыланды батырды әкесі Тоқтарбай жылқы қосына жіберіп өзінің бас жылқышысы Естемеске тапсырады. Естемес шын мәнінде болашақ батырдың тұңғыш тәрбиешісі. Жылқыда жатып Қобыланды Екпіні оттай қаулайды. «Балаң жасық болса, жылқы бақсын, Балаң тентек болса қой бақсын» - деген мәтелде жасық, жуас баланы жылқы шыңдайды, өжет етеді, тіл алмайтын тентек болса қой жынын қағып алып жуас етеді деп халқымыз бала тәрбиесіндегі төрт-түлік малдың рөліне ерекше мән бергенін көреміз. Бала тәрбиесіндегі жылқының рөлін ақын тілімен айтсақ: Бала күннен тартып мінсең ат жалын, Онда сенің көкірегің от-жалын (Төлеген Айбергенов). Жылқының неке, отбасы қатнасындағы ролі біршама зерттелседе әлі де ел арасында тың фактілер кездеседі. Күйеу баланың атын, жалпы күйеу қайын жұртына келіп-кетіп жүргенде балдыздары, басқа тумалары аямай мінетін болған. «Күйеу атымен күл тасы» деген мақал содан қалса керек. Қыз келін болып түскенде келіннің басына аттың жүгенін кигізіп, ауыздығын салғандай көрсетіп, төрді бір рет айналдырады. Бұл келешекте келін жүгенсіз кетпесін тәртіпті, инабатты болсын деген ырым. Жылқы адам қайтыс болғанда, жерлеуде айрықша этномәдени қызмет атқарады. Марқұмды бейітке дейін апаратын табытты ағаш ат дейді, марқұмды жерлеп болған соң үстінен биіктеу ұзыншалап үйген топырақты ат бесік деп атайды. Сонымен қазақтың бүкіл өмірін туғаннан бастап марқұм болғанға дейін ат қатарласып жүріп, шығарып салатынын көреміз. Қазақтың тарихында еліне қорған болған батырлардың сүйікті тұлпарлары эпос-жырларда, аңыз-әфсаналарда тарихи кейіпкер ретінде көрінеді. Көшпенділік қоғамның негізгі қозғаушы күші жылқы болғандықтан, бұл заңды құбылыс саналады. Алпамыстың Байшұбары, Қобыландының Тайбурылы, Ер Тарғынның Тарланы, Қамбардың Қарақасқасы, Арқалықтың Көкжалы, Телағыстың Телкүреңі, Шораның Таспакері мен Қатукері, т.б. иесі мен аты қатар аталып, халық санасына сіңгені сонша, бірін-бірінсіз елестету қиын. Tүркі-моңғол халықтарының батырлық эпостары екі жақты аталады. Біріншісі – батырдың есімі, екіншісі астындағы тұлпардың аты. Түркі халықтарының эпосының басқа халық эпостарынан ерекшелігі: «Батыр сол кезде батыр болады, өзіне лайықты жан серігі – әскери атын тапқан кезде. Бұған дейін ол қаншама жойқын күшін көрсетіп, ерлік жасағанымен батыр деп саналмайды» [33, 11-б.]. XVIII–XX ғасырлардағы әсіресе, жоңғар шапқыншылығына және орыс отаршылдарына қарсы азаттық соғысында қазақ қолбасылары мен батырлары мінген сәйгүліктерінің «тұтас галереясын» көруге болады. Абылайдың Алшаңбозы мен Құлаша аты, Қабанбайдың Құбасы, Бөгенбайдың Нарқызылы, Әбілқайырдың Ақбозы, Кенесарының Кертайлағы мен Өтеуке-Шабдары, Наурызбайдың Ақауызы мен Қызылауызы, Исатайдың Ақтабаны, Махамбеттің Тарланы, Ағыбайдың Ақлағы, Жанқожаның Мәстекқарасы мен Көкешкісі, Балуан-Шолақтың Ақбозы, Оспан батырдың Қаракері мен Ақбозы т.б. иесіне берілгендігі мен ерлігі, тұлғалары мен сымбаты еліміздің тарихында мәңгілік алтын әріптермен жазылып қалды. Эпостық батырлардың өздеріне лайық ат іздеп тауып, баптап, жанжолдас етіп алғанындай, XVIII–XIX ғасырдың батырлары да ержете бастағанда өзінің талабынан шығатын ат тапқанша көңілдері көншімеген. Әлбетте, батырдың жас шағынан, құлын кезінен таңдап мінген жылқысына, жас балаға ат қойылғандай есім беріледі. Аттың есімі ең бірінші түсіне, одан соң мінезіне, жылдамдығына, жүйріктігіне қарап қойылады. Түркі халықтарындағы жылқы киесін зерттеген С.П. Нестеров: «Аттың есімі оның өзіндік «паспорты» болып табылады, иесі мен атының арасындағы қарым-қатынасты көрсетеді. Иесі үшін жылқы еңбек құралы емес, бүкіл көшпенділік өмірдің тауқыметін бірге көтеретін жан серігі, досы. Батыр мен жылқының арасындағы бауырластық, достық эпостарда айқын бейнеленген» [13, 37-б.]. Бұл тарауда біз батырлардың өмірі мен қызметін, қазақ қоғамындағы батыршылдық иниститутын астындағы аты арқылы зерделедік, сондықтан сәйгүліктерінің аты фольклорда, тарихи деректерде барын ғана сөз еттік. Шын мәнінде көшпенділер қоғамында героиларды жан серігі атынсыз зерттеуге болмайтынына көз жеткіздік. Сондықтан атының есімі сақталған барлық батырлармен хандардың олардың өмір сүрген уақыттарын көрсете отырып кесте-схемасын жасадық. жүктеу/скачать 363,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|