Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі жылқы феномені
жүктеу/скачать 363,5 Kb.
|
avtoref toktabay
| ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақ жері-жылқының жаратылған жері, яғни туған бесігі. Қазақ халқының арғы ата-бабалары ежелден алғашқылардың бірі болып жылқыны қолға үйреткен, мініске жаратқан, етін тағам, сүтінен қымыз ашытқан терісінен киім тігіп, ең аяғы сүйегінің өзін баспанасына құрылыс материалы есебінде жұмсаған. Бұған дәлел Ботай энеолит қонысынан табылған салмағы ондаған тонна, жүз мыңдаған жылқы сүйектері. Бұл сүйектердің ішінен сүйек сулықтардың (костянные псалий) табылуы жылқыны қолға үйретудің айқын дәлелі. Қыш құмыралардың сынықтарына Англияда өткен зертханалық тексерулерде бие сүтінің қылдықтарының табылуы ботайлықтардың Еуразияда тұңғыш қымыз ашытушылар екенін дәлелдейді. Сондықтан қазақ халқының жылқы мәдениетіне шамамен 6-мың жыл болды –деп айтуға негіз бар. Қазақ жерінде қола дәурінің өзінде жылқының екі тұқымы: бойлары шоқтықтарына дейін 130-136 см бойы аласа жылқылармен қатар биік жылқылар (арғымақ деп айтуға болады 150см) кездеседі. Темір дәуірінің жылқылары шамамен осы екі тұқымның арасындағы бойлары 140 см кәзіргі қазақ және моңғол тұқымдарына жақындау болып келеді. Көне түркілер заманынан Шыңғысхан шапқыншылығына дейін археологиялық және жазба деректер бойынша негізінде екі түрлі жылқы тұқымы өсірілген: түркі жылқысы кәзіргі қазақ және моңғол тұқымдарына жақындау, сонымен қатар бойы биік арғымақ тұқымдарында өсіру кең етек алған. 1928 жылға ұжымдастыруға дейін ру, ел, атауларымен аталған (адай, шекті, жағалбайлы, найман т.б.) қазақы тұқымның негізгі генефондысын құрады. Қазақи тұқымның көптеген тұқымдары мен тармақтарын құртқан 1929-1931 жылдардағы коллективизация науқаны. Жылқы тарихын зерттеу көшпенділердің оның ішінде қазақтың көне замандардағы тарихын кезеңдеуге (кезеңдерге бөлуге), демек кезеңдеу жүйесін жаңаша қарауға септігін тигізеді. Ілкіде адам жылқыны азық қылса кейін мініп, жылқымен мал бақты мүны тарихта бақташылдық номадизм (пастушеский номадизм) кезеңі деп аталды. Бақташылдық номадизм б.з.д. IVмың жылдықтың аяқы шенінен басталып, б.зд. II мың жылдықтың басымен бітеді. Б.з.д. II мың және I мың жылдықтың шекарасында, яғни алғашқы қола дәуірінде салтатты-серілер кезеңі басталады. 1,5 мың жылдан астам ұзақ уақыт бойы қайыс және жіп ауыздықпен атты басқарған адамдар атпен тек ғана мал бағуға қолы жетсе, енді қоладан жасалған екі езулі ауыздықты ойлап тапқан Еуразия көшпенділері атты әскери мақсатқа басқалардың жерін жаулап алуға қол жеткізді. Ғалымдар тарих сахнасына салтатты серілердің шығуына төрт жаңалық себепші болды дейді: металл ауыздық пен сулық, қысқа қанжар түйреп кесетін семсерге айналды әрине ат үстінен садақ тарту. Б.з.д II мың жылдың басында осындай ат жарағы мен қаруы бар арийлер Орталық Азиядан жөңкіліп Индияны жаулап, Иранды көктей өтіп Еуропаға барған. Сақ-скифтерде темір ауыздық, скиф садағы, сауыт, ғұндарда ағаш сүйекті қатты ер-тұрман ғұн садағы, көне түркілерде металл үзеңгі мен қайқы қылыш, моңғолдарда қатаң тәртіп әскердің ондық, жүздік, мыңдық болып бөлінуі. Демек, Орталық Азияның көшпенділері ер-тұрман жабдықтарының өзгеруіне прапорционалды түрде жаңа қару-жарақтардың ойлап табылып, қолдануына сәйкес басқа елдерге жорықтарын бастайтын болған деп қортынды жасауға болды. Көшпенділердің 3 мың жыл бойы жарты әлемді қайта-қайта жаулап алып тұруы ХШ ғасырда моңғолдармен бітеді, себебі одан кейін оқ-дәрі, мылтық-зеңбірек заманы басталып, атты әскер кейнгі планға ығыстырылды. Орталық Азияның ірі көшпенді этносы болып табылатын қазақ елі осы кезеңдердің бәрін басынан өткізді. Американ ғалымы А. Хазановтың есептері бойынша Еуразия аумағындағы мемлекетердің 50% астамы әлемдің өркениет тарихында көшпенділердің әскери жорықтарының нәтижесінде пайда болды. Н.Э.Масановтың пікірі бойынша «көшпенділер бытыраңқы шашылған егіншілік әлемін желімдеп бірегей планетарлық кеңістікке келтірді Колумбқа дейінгі ғаламдастыру үрдісін жасады, отырықшы егіншілік қоғамның тұрғындарын белоктык тағамдармен (сүт, ірімшік,йогурт, қымыз) қамтамасыз етіп, денсаулығын нығаятып әл-қуатын жақсартты». Жоғарыдағы фактілерге сәйкес қазақ халқының болмысын алып қарайтын болсақ бес мың жылдан астам ат үстінен түспеген көшпенді халықты 1929 жылы Кеңес одағы 1958 жылы Қытай отырықшыландыру, коммуналастыру деген сылтаумен аттан түсірді, және сүйікті асы мен сусыны: жылқы еті мен қымыздан айырды. Бүкіл өмірін ат үстінде өткізіп, бүкіл шаруасын ат үстінде атқарған халықтың ең алдымен рухы өшті мүсәпірге айналды, мүлдем бас көтере алмайтын халге жетті. Қазаққа қарағанда, әлемнің басқа көшпенділері бақыттырақ болды. Арабтар мен моңғолдар «ат үстінен ... » өркениетіке кірді деуге болады. «Қазақ тарихы-жылқы тарихы – деп түйіндейді Ж.Бабалық пен Қ. Ілиясұлы. Тарих керуенінің үздіксіз алға жылжуында халқымызды ХХ ғасырдың 30 жылдарына дейін аман-есен жеткізген жылқы десек артық айтпаймыз. Жылқы – сан ғасырлар бойы қазақтың құдіретті қаруыда болды. «жылқысы бар көшпенділер о заманда кәзіргі ядролық қаруы барлармен бірдей болған»-деп бейнелейді К.А. Ақышев. Қазақ жігіті астындағы сәйгүлігін сүйген сүлуынанда жақсы көрген, бір ат үшін өмірін қиған, бір ат үшін ұры атанып жеріне жексұрын болып елінен қашқан Отан, ел, жер, тумалары үшін өмірін қиюға болады, ол жалғыз ат үшін ше? Қазақтың осы феноменін шетелдіктер түсінбейді. Жылқыға байланысты халықтың білімдер, жылқы түстеу, жылқыға қатысты әдет – ғұрып, салт – дәстүрлер, мақал – мәтелдер, афоризмдер т.б. қазақ халқының рухани мәдениетінің үлкен бір саласы болып табылады. Бүгінгі таңға дейінгі материалдар мен зерттеулер, қазақтың жылқы түстеуінің сөздік қоры әлемдегі бай да мазмұнды екенін көрсетіп отыр. Тағы бір ерекшелігі бұл сөздердің көптігіне қарамастан, Қазақстанның барлық өлкелерінде бірдей айтылып, бір мағына беруінде. Жылқыға қатысты, наным –сенімдермен, діни жораларды саралағанда индоевропалық, ерте көшпенділердің, түркі дәуірінің қазақ хандығының т.б. элементтері қабаттасып келіп отырғанына көзіміз жетеді. Жылқы шаруашылығына байланысты қазақтың халықтық мәдениетімен, Евразияның мекендеген түркі – моңғол халықтарының мәдениетімен салыстырып қарағанда көптеген ортақ белгілірі анықталды. Жалпы түркі – моңғол халықтарының шаруашылығында және халықтық мәдениетінде жылқының ортақтығындай, басқа мәдени үрдістерді табу қиын. Себебі ерте замандардан – ақ бұл халықтардың ата – бабалары өздері өмір сүріп отырған ұланғайыр территорияны жылқының күшімен бағындырды, жылқының күшімен қорғады. Екіншіден таулы, далалы аймақта ұқсас шаруашылықтармен айналысу және ықылым заманнан келе жатқан этномәдениеттік байланыстар. Түркі монғол этносынан жылқы шаруашылығы тұрғысынан қазаққа ең жақын тұрғаны қырғыз, алыстауы түркімен. ХХI ғасыр-ғаламдастыру заманында да қазақ әлемге өзін жылқы арқылы таныта та алатынын Қытайдағы қандастарымыз дәлелдеп берді. Пекин Олимпиадасының қарсаңында 20 жылқының ішегі мен майынан 100 метрлік қазы жасап Гиннес кітабына енгізді. «Қаражорға» биін 13 мың 800 адам бір мезгілде билеп ол да Гиннес кітабына енді. «Қаражорға» атты ұлттық биіміз осы аттас күйіміз ықылым заманда жылқыдан шыққаны белгілі. Сондықтан жылқы арқылы әлемдің өркениетке береріміз алда. Дала жылқысының көне тарихын зерделегенде әлемдік тарихтағы кейбір оқиғалар мен үрдістердің, атаулардың шығу тегі мен пайда болуына байланысты мәселелерді қайта қарауға тура келеді. Мысалы: әйгілі Гректер мен парсылар арасындағы марафон шайқасында гректердің жеңгенін білдіру үшін бір жауынгер 42 км жүгіріп отырып «жеңіс» -деген сөзді ғана айтып өліп кетеді. Біздің ойымызша егерде гректерде құрыығында бір ат болғанда, жауынгер атпен кәзіргі адамдардың жаяу жарысы марафон мүлде болмас еді. Грек-прасы соғыстарының сабақтары гректердің скифтерден жылқы сатып алуына, сөйтіп атты әскерді жасақтауына және скифтерден садақ тартуды үйретуге себепші болды. Жалпы Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттерде бұрын қазақта кәсіби мамандықтар мүлде болмаған, болса мал шаруашылығына байланысты жылқышы, сиыршы, қойшы т.с.с айтылып жазылушы еді. Біздің зерттеулеріміз бұл пікірдің қате екенін көрсетіп отыр. Жылқыға байланысты қазақ қоғамында 20-ға жуық мамандық болған. Сыншылардың өзі Қазақстанның әр аймағында әр түрлі аталады. Атбегі, сейіс, бапкер, тапкер, сайыпкер, атпаз, дадагер. Бәйгені ұйымдастырушылар 7 түрлі мамандыққа бөлінген. Кәзіргі тілімізде кең қолданылып жүрген «Төреші» - деген сөз ілкіде тек ат бәйгесіне төрелік еткен адамды атаған. Қазақта аттың жүрісіне ерекше көңіл бөлген, әр аттың жүрісіне орай мақсатқа пайдаланылған. Аттың жүріс, шабыс, жорға түрлері 20-дан аса түрге бөлінетіні, 30-ға жуық сөзбен бейнелейтіні көрсетілді. Қымыз құятын ыдыстар тізімін ерте заманда пайдалынылып кәзір ұмытып қалған тегенеден үлкен қайық тәрізді, кейде үш сирағы бор ағаштан ойылып жасалған «самар» - деген ыдыспен толықтырдық. Бір торсықтың өзі: шимай торсық, мүйіз торсық, жан торсық болып 5-ке бөлінетіні айқындалды. Халқымыздың өмір-тұрмысынан мүлде өшіп қалған бес биенің терісінен жасалған «бес бие сабасының», он биенің терісінен тігілген – «тай жүзгеннің» біздің далалық экспедициялардың материалдары негізінде реконструкциялары жасалды. Қазірдің өзінде бұл сабаларды қалпына келтіріп қымыз тойында көрсету жайында этнопроектілер жасалуда. Кеңес заманында ұмытылып қалған қымызмұрындық мерекесі біздің еңбектеріміз бен мақалаларымыздың негізінде кәзір Қазақстанның жер-жерлерінде тойлана бастады. Жалпы ұлттық мейрамдар ұлттық сананың бір көрінісі, сол себепті мемлекеттік идеологияның бағыт-бағдарымен үйлесетіні негізсіз емес. Қазіргі уақытқа дейін арғымақ тұқымдарының шығу тегі, тұрпаты, жөніндегі талас пікірлер көп-ақ. Біздің жазып алған қазақ атбегілерінің араб, түркімен жылқыларын арғымақ – деп атап оған берген бағалары арғымақ мәселесін айқындауға септігін тигізері хақ. Қазақ ер-тұрмандарының ат жбдықтары тұңғыш рет сарапталды, «төрт тұрман», «бес тұрман» - деген сөздердің мағнасы ашылды. Ер жабдықтарының 90-нан астам атаулары мен терминдері жүйеленді. Оңтүстік қазақтарынан өте сирек кездесетін ер қосатын қалыптың суреті салынып алынды. Автордың далалық экспедициялардың нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік өңірінен Қамбар ата ескерткіші мен Қамбар ата мешіті тұңғыш рет ғылыми тұрғыда зерделеніп бағасын алды. Қобыланды батыр жырындағы Тайбурылдың тас ақыры Тараз қаласының музейіен табылып әйгіленді. Ел арасынан жиналған деректер және шежіре негізінде Төле бидің жайлауда қымызмұрындық өткізетін алып шынар ағашы анықталады. Төле би бәйтерегі – деп аталатын 600 жыл жасаған бұл ағаш Өзбекстан Республикасы, Шарбақ ГЭС-нің маңыына таман Шыршық өзенінің жағасында орналасқан. Тайбурылдың тас ақыры мен Төле би бәйтерегі қазақ тарихы мен мәдениетіндегі айтулы нысандар ретінде оқулықтар мен энцеклопедиялардан өз орнын алатыны даусыз. Атты қолға үйретіп мініске, күш - көлікке пайдалану арқылы көшпенділер әлемдік өркениетке көптеген рационазаторлық жаңалықтарды енгізгені белгілі. Ер-тұрман, етік, шалбар, садақ қайқы қылыш т.с.с. Осылардың қатарына ту, байрақтарды жатқызуға болады. Әлемдегі ең алғашқы тулар-қыл жалаулар. Жылқының құйрығынан қыл алып оны ту қылып көтеру «жылқы культімен» байланысты. Біздің зерттеулер қылқұйрық тулардың көне түркілірдн бастап қазақта ХІХ ғасырға дейін болғанын қуаттайды. Қазақ халқының бағуы ата-бабалары ат мәдениетін жасаған әлемдегі санаулы халықтардың бірі. Олай болса әлемдегі жылқы туралы терминдерді көзсіз қабылдай бермей өзіміздің байырғы ұғымдарды қалпына келтіріп неге пайдаланбасқа? Ежелгі түркі заманынан бермен қарай ат ойындары өтетін жерді «атмайдан»-деген. Демек, «ипподром» - деген сөзді «атмайдан» деп атау керек. Керісінше жылқы туралы терминдер мен атауларды әлемдік жылқытану ғылымына біз енгізуіміз қажет. Ғасырлар бойы жылқы жүріп өткен жолдарды зерттеу, жылқыны күтіп баптау, Қамбар ата ұрпағын ардақтау, әлпештеу қазақ халқының мәдени келбетін тұлғалауға, халқымыздың өзін-өзі тануына көмектесер хақ. Жұмыс сан қилы көп жоспарлы сол себепті алуан түрлі аспектіде қарастыруға тура келді: биологиялық, (жылқының шығу тегі) экологиялық (жылқы-табиғат-адам), жылқы тану (қолға үйрету, жарату, сыншылық өнер) әскери іс (атты соғысқа үйрету, ұрыс тактикасы), техникалық (ер-тұрман жабдықтары), тарихнамалық (әдебиеттерге шолу, сараптама жасау), этнографиялық (информаторлардың деректері), фольклорлық (эпикалық жырлар), мәдениеттану (жылқы және музыка) құқықтық (құн, ат-шапан т.б). Осы тұрғыда ғана тақырыпты жан-жақты ашып, алға қойған мақстаттарға жеттік. жүктеу/скачать 363,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|