Киіз үйдің жиһаздары, ыдыс аяқтар мен ұлттық киімдер

2. Киіз үйдің жиһаздары, ыдыс аяқтар мен ұлттық киімдер.

Ыдыстар, ас үй құралдары жоғарғы жақта сумкада сақталған, киізден жасалған сумкаларда да сақталған. Әрбір киіз үйде «сандық» болды. Ағаштан жасалған бұйымдар – азық-түліктің қорабтары, ілгіштер әртүрлі ою-өрнектермен өрнектелді. Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығысында тұрғын үйлердің түрлері болды. Олар тастан, ағаштан, кірпіштен жасалынған үйлер.

1. Жүнді теріден сылып тастайды. 2. Ашыған сүтке теріні салып илейді. 3. Тазалап жауып, көктемге шейін сақтап қояды. Көктемге қарай оны ыстайды.

Қымыз құятын ожау әр-түрлі боялған және күміспен немесе сүйекпен сәнделген. Ас үйдің ыдысы темірден жасалған қазан болған. Қазақтың мал бағатын ауылдары керамикалық ыдыстарда қолданған.

Қазақтың киіз үйіне лайықталып жасалған үй жиһаздары болған. Олар кебеже, абдыре, кереует, жастық ағаш жүкаяқ, түс киіз, кілем. Енді төселетін бұйымдар Алаша, текемет, сырмақ, бірсалақ тулар құрақ көрпеше жер жастық. Тұтынатын заттар аяққап, кесе қап, тұлып. Ыдыс аяқтардан қазан, кесе, тостақ, қасық, ағаш аяқ ожау, елеуіш, күбі келі, торсық, қыш ыдыстар, қол диірмен. Кілем сәнді тоқылатын баспананың жылулығын сақтайтын және дыбысын бәсеңдететін арнайы үй жиһазы.

Қазақ кілемінің шығу тарихы байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері мұраларынан басталған деседі. Қазақ кілемдерінің кейбір түрлері түрік кілемдерінің қазіргі үлгілеріне өте ұқсас келеді.

Оларды тоқылу ерекшелігіне қарай түсті кілем, тақыр кілем деп бөледі.

Сырмақ (сыру деген сөзден шыққан) ою бастырып немесе жіппен өрнектеліп сырыған төсеніш үй жиһазын айтады.

Кебеже. Көшіп-қонып жүргенде сүр. Ет, құрт, май сақтайтын ағаш тақтайшасынан жасалынып бетін ою-өрнектерімен әшекейленген сандықша ыдыс. Ертеде түйеге тидеп, жас балаларды соған отырғызып көшкен.

Кейбір ыдысаяқ түрлеріне тоқталсақ олар соба, торсық, месбақыр, келі, күбі, ожау, кесе қап, қыш ыдыстар.

Соба ертедегі көшпелі қазақтар ас сақтайтын ыдыстардың біразын мал терісінен жасаған. Ондай ыдыстың ең үлкені соба малшылықтың, байлықтың белгісі. Жылқылы ірі байлар собаның мөлшерін бәсекелесіп үлкен жасауға тырысқан. Собаға биенің сүтін сауып жинап, құйып қымыз ашытқан.

Сүйретпенің өгіздің терісінен жасайды. Оған қымыз ашытатын болған. Ешкі терісінен тігілген қымыз немесе айран құятын ыдыс торсық деп аталады. Торсықты жолаушылар, малшылар қанжығасына байлап жүрген.

Бие сүтін сауатын теріден жасалған ыдысты көнеп, ал құдықтан су тартатын шелекті қауға дейді.

Келі - түрлі дәнді-дақылдар түюге арналған құрал. Келі екі түрлі болған: тақта келі және шұңғыл келі.

Күбі ағаштан жасалған.

Ожау ағаштан жасалған.

Қазақтың ұлттық киім – кешектеріне келсек оның да басқа үлт-р сияқты. өз ерекшеліктері бар. Тақия, сәукеле қызды ұзатқанда кигізеді.

Көйлек комзол шопан шекпен тыс кебіс мәсі.

Ерлер және әйелдер киімі. Қазақ халқында киімге байланысты әртүрлі әдеп-ғұрыптар сақталған. Киімдер әртүрлі әдемі жібек маталардан жасалынған. Бағалы терілер қолданылған – құландардың, жолбарыстардың т.б. Терілерден тондар жасалынды. Олар жасалғанына қарай әртүрлі аталды: «ішік», «бас тон», «кµк тон», «барша тон», жарғақ тон», «қылқа жарғақ». Шалбарлар замшитордан тігілді, оларды әдемі тігістермен өрнектеді. XV-XVIIғ-да аса бір әдемі киімдердің бірі «кебенек» және «қаттау», ол жұқа ақ матадан тігілді. Көне киімдердің бірі – «шекпен» – ұзын плащ, түйенің жүнінен жасалынды. Негізгі әйелдер мен ерлердің киімдері «шапан» болды, олар жібек маталардан тігілді. Жазда ерлер көйлек пен шалбар, ал әйелдер «көйлек» пен «жеңсіз» киді. Ерлердің және әйелдердің бас киімдері көп түрлілігімен белгіленді. Ертеден келе жатқан ерлердің бас киімдері «қалпақ» деп аталды. Күзде, көктемде «бөрік» киді, ал қыстық бас киімдер «тымақ» деп аталды.

Қыздардың бөріктері әдемі әшекейленді. Олардың түрлер «алтын бөрік», «қалмаржақ бөрік», «камшат бөрік». Жаздық бас киімдер паршадан немесе бархыттан тігілді, оны «тақия» деп атады, бас киімдер алтыннан, күмістен, моншақтан жасалынған бұйымдармен әшекейленді. Аса бір бай үйлену тойына киетін бас киімнің бірі – «саукеле» . Бірінші баласы дүниеге келгенге дейін жас әйел (саукеленің) бас киімнің ақ тігілген «кимешек» түрін киген.

Зергерлік өнер ерте заманнан келе жатқан әрі халыққа көп тараған сәнджік және қосалқы өнердің бір түрі. Алтын, күміс, асыл тас және сүйекті пайдаланып, сән –салтанат үшін әшекейлі жиһаз, қыз-келіншектердің сәндік бұйымдары мен қару-жарақ, сауыт-сайман, ер-тұрман зерлеу өнері болған. Оған тас сүйек метал, бояу, былғары сияқты материалдар кең түрде пайдаланылған.

Зергерлік өнерді халық өнері деудің мәнісіне келсек, жасалынған сәнді бұйымды баяғыда бір ұста жасап, безендірілген, өз заманында оның аты-жөнін халық білген, бірақ көп ғасырдан кейін оның аты ұмытылып, жасаған бұйымы халықтікі болып кеткен. Қазақ зергерлері негізінен әйелдердің сәндік әшекей заттарын (сырға, білезік, жүзік, алқа, шаш бояу) ал батырларға қару –жарақтардан айбалта, көк сүңгі алдаспан, дулыға кісе, қорамсақ, садақ, шоқпар шеберлері – үй іші мүліктерін (кебеже, жүкаяқ, ағаш төсек, адалбақан, зерлі аяқ), музыкалық аспаптарын (асатаяқ, қобыз, домбыра, сыбызғы, дауылпаз, сазсырнай т.б.) әсемдеп жасай білген.

Зергерлік әшекейлер. Әйелдердің әшекейлері алтыннан, күмістен және асыл тастардан жасалды. Күміс білезіктер алтынмен жасатылып безендірілді. Сырғалар негізінен өзара алқалармен жалғасқан күміс сымдардан дөңгелек түрінде жасалды. Өзара дөңгелектермен біріктірілген медальон түріндегі шаш-баулар кеңінен қолданылды. Шаш-баудың ортасындағы медальон әрқашан түрлі-түсті тастармен әшекейленді.

Сақиналар. Құйылған сақиналар әдетте сопақша, домалақ, алмұрт тәрізді және де басқа түрінде жасалды. Оларды түрлі-түсті тастар қойып безендіру жиі қолданылды. Қазақтың зергерлері тағы да басқа «омырауша», «өңір-жиек», «бай тұмар», «ілгек», «шылтыр», «тарсылдақ түймелер», «түйреуіштер», (тағы да басқа) сияқты әшекейлер дайындаған. Әйел әшекейлерін жасауда әр түрлі әдістер: құю, жылтырлату, қарайту, сонымен қатар түрлі қалыптарға келтіру пайдаланылды.

Қарулар. Қазақтың қарулары түрліше жасалды. Мәселен, «қылыш», «себеле», «семсерлер» ерекше болаттан соғылды. «Сапы», «қанжар», ұшы қайырылған пышақтар – «жеке ауыз», ұзын жіңішке пышақтар – «бұйда пышақ», кең тарады. Жебе мен садақ та жиі қолданылды. Жебе ұштары әр түрлі: төрт қырлы, ромб тәрізді, тағы да басқа қалыптарда кездесті. Найзаның ұштары темірден жасалынған, ол (ұшы) аттың жалын, найзаны безендіру үшін пайдаланылды. Қауіпсіздік қорғанысы теріден және темірден жасалған киімдерден тұрды. Батырлардың дулығасының етегі темір тордан тоқылды, қалқандары ағаштан және сыртына темір қаңылтырлар тігілген теріден дайындалды.

XVIIғ. аяғында Орта Азия қалаларынан сатып әкелінген мылтықтар пайдаланылды (ішін). Ішінара қазақтар мылтықты өздері де жасай бастады. Мылтықтардың көптеген түрлері болды. Оғы 700-е м. дейін жететін мылтықты «қозы кеш» деп атады. Оқтарды және оқ дәрілерді қазақтар өздері жасады, кейбіреулерін сатып алды.

1. 
   Сүттен жасалатын тағамдар.
   
2. 
   Ет тағамдары
   
3. 
   Ұннан жасалатын тағамдар
   

1. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
2. 
   Қозыбеков М. Наурыз жаңғыған салт-дәстүрлер. - Алматы,1991
   
3. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   

4. 
   Кенжеханұлы С. Жеті қазына. А., 2001
   
5. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
6. 
   Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
   
7. 
   Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
   

Қазақ халқы үшін дастарқаннан үлкен, дәмнен үлкен нәрсе жоқ. «Ас адамның арқауы, жаман ауруға жақсы ас», «Ас қадірін білмеген аштан өледі, ат қадірін білмеген жаяу қалады».

Қазақтың ұлттық дастарханында ерте пайдаланылған тамақтардың негізгі түрлері, ет, сүт, қымыз, сарымай, құрт, ірімшік, мал өнімдерінен дайындалған. Халық егіншілікпен айналысып бау-бақша өсіріп, отырықшылыққа бет алған дәуірде ғана мал өнімінен дайындалған негізгі тамақтарға қоса нан, сондай жеміс көкөніс дәндері келді. Олардың ішінде ең көп өндірілген тары, арпа, бидай, күріш.

1. Сүттен жасалатын тағамдар.

Қазақтың тағамдары негізінен еттен және сүттен жасалды. Сүтті тағамдар әр түрлі болды. Жылқы сүтінен қымыз, түйе сүтінен шұбат дайындалды. Сиыр, ешкі, қой сүттерінен май, ірімшік, тағы да басқа тағамдар әзірленді. Айран – қазақтардың сүйікті бір сусыны болған. Су мен айранның қосындысы «шалап» деп аталды. Сүттен май шайқалды. Көп уақытқа сақтау үшін майды суық сумен жуып, тұздап, қой қарынына салған. Тағамдардың ішіндегі ерекше орында – ірімшік болды. Күнде кептірілген құрты қыста ыстық сорпаға езіп салады. Ірімшіктің «сары ірімшік» және «ақ ірімшік» деген түрлері болды.

Қымыз – қазақ халқының ұлттық тағамдарының ішіндегі ең бағалы дастарқын дәмінің бірі.

Жаңа сауылған бие сүтін сүзгіштен өткізіп, жылы кезінде күбігідегі немесе сабадағы саумалдың үстіне құяды. Содан соң оны міндетті түрде 30-40 минут пісіп, аузын байлап не арнаулы ашытқының немесе қордың үстіне құйылады. Ашытқының көбінесе сүр жаяның, қазының сынық сүйегін салып сүттен, ол жоқ боолғанда сүтке нан ашытқысын езіп әзірлейді. Қор дегеніміз ескі қымыз, ол – жақсы ашыған қымыздың саба түбінде қалатын, арнайы сақталған сарқыны.

Қымыздың түрлері. Қазақтар жыл маусымына қарай қымызды уыз қымыз, жазғы қыыз, күзгі қымыз, қысқы қымыздеп атаған.

Құнан қымыз. Құнан қымыз үш тәулік бойы ашытылады. Ол саумал ішпейтін адамдарға беріледі. Кейде ол ас пен тойларға апару, ұзақ отырыстарда ішу үшін даярланады.

Төрт тәулік бойы ашытылған дөнен қымыз, бес тәулік бойы ашытылған бесті қымыз, одан да күшті асау қымыз деген күшті қымыздар да көбінесе сондай мәжіліс, тойларға арналып ашытылады. Саумал баяу ашыған немесе ащы қымызға жаңа сауған бие сүтін қосып пісу арқылы жұмсартылған, қарттар мен балаларға арналған қымыз.

Қазақ этнографиясына тән жазбалы деректер мен ауыз әдебиеті бойынша қымыздың басқа да 25 түрлі атауы бар.

Қазақтардың басты тамағы ет болған. Еттердің ішінде жоғары бағаланған жылқының еті болған. Одан әр-түрлі тағамдар пісірген. Қазы және басқа ет майдан жасалғанды «шұжық» – деп атаған. Қой етін көбінесе жазғы уақытта жеген. Асылған ет басты тағам болып саналған. Оған таба нан қосып жеген. Сорпаны қазақтар еттің артынан ішкен. Өкпе-бауырды кішкене турап қуырдақ жасаған. Сиыр еті тамаққа пайдаланылмаған.

Ертеректе қазақтар соғымы етінен жентек, түймеш парша деген тағамдар жасаған. Жентек пен түймештің жасалуы бірдей.

Етті сақтау әдістері. Көп мерзімге сақталатын мал еті - соғым еті.

Етті бүрмелеу дегеніміз – қарынға тығып сақтау. Қойдың, сиырдың еті өз қарнына сияды. Соғым кезінде олардың еті жас күйінде тұздалып қарнына салынады да, етханаға шығарылып қойылады, оның қан сөлі өзіне сіңіп, қыс аяғына дейін, қатып жата береді. Дәл осы сияқты күбіге, ағаш бөшкіге салып та тұздалады, керегіне қарай үстінен алып тамақ жасай береді.

Қазы түрлерінің Қазақстанның барлық облыстарына ортақ мынадай атаулары бар: кере қазы – семіздігі бармақ пен шынашақ аралығына тең қазы; табалдырық қазы – аса қалың, айналдыруға келмеген өте семіз қазы, оны кей жерлерде «Табан қазы» деп те атайды. Атырауда мұндай қазының қабырғасыз түрін «тобаяқ» дейді. «Би қазы» - бүйен ішекке тыққан, колбаса тәрізді жуан қазы; «дөңгелек қазы» - ішекке салынбаған тілкем күйінде сақталған қазы; «шынтқ қазы», - «бұлт қазы», «қылыш қазы», жерлік майы бар қазы тағысын тағылар.

Етті сүрлеу. Сүрлеу дегеніміз тұздаған етті кептіріп алу. Әдетте еттің сұрпы жағы ған, айталық қазы, қарта, жал мен жая, омыртқатөс ет сүрленеді. Бс, сирақ, өкпе-бауыр, ішек-қарын сүрленбейді.

Етті қақтау (сүрлеу) деп оны ұзақ уақыт сақтау үшін жұқалап тіліп, тұздап көлеңкіге, желге жайып немесе ыстап кептіруді айтады. Етті жазды күні қақтайтын болса оны міндетті түрде тұздайды. Ал қыс кезінде аязға кептіретін етті тұздамай да қақтауға болады.

Етті жазда қақтаудың үш түрлі әдісі бар.

Тұздықтың ел арасында бірнеше түрі бар. Май тұздық. Қатық тұздық. құрт тұздық. Құйрық-бауыр тұздығы. Құмыз тұздық. Ақ тұздық тұздық. Ежегей тұздық. Саумал тұздық. Тосап тұздық. Сөл тұздық.

Нан тағамдар

«Нан бар жерде - ән бар» деп қазақ қауымы астық егуді, оның дәндерінен, жармаларынан, талқандарынан алуан түрлі тағамдар жасауды меңгергенін І\/ - \/І ғасырлық мұраларда кездесетін дән түйіршіктерін қол диірмен сияқты еңбек құралдарды дәлелдейді. Дәнді шашпа, нанды баспа,жерде жатқан бидайды дәнін көрсең түйенің үстінен еңкей де теріп ал деген халқымыз нанды аса құрметтеген.

Ұн тағамдары. Көбінесе қыста пайдаланылды. Тарыдан қазақтар «тары көже» жасады. Қуырылған бидайды үгітіп, май мен немесе сүтпен араластырып «талқан» әзірлеген. Бидайдан ұн тартылып, тандыр нан пісірілді.

Жент. Мерекелік тағам. Қазақтар сұлыға қарағанда бидайды өте жоғары бағалаған. Одан таба нан, талқан және жент дайындаған. Ұннан таба нан, қамыр илеп, бауырсақ пісірген. Арпа мен сұлыны қазақтар аса жоғары бағаламаған. Оңтүстік аудан қазақтары күріштен ботқа және күріш кәші дайындаған.

Қазақ ауылдарында ұнның ерте заманнан тараған толып жатқан аттары мен сорттары бар. Кейбір негізгілері: сеңке – кебегінен арылтып мйда тартылған ақ бидай ұны.

Кіріпшетке – орысшасы (крупчатка)түктелген бидайдың майдаланып тартқан ұны.

Ақ ұн – кебегі еленген ұн. Қиыршық ұн – онша майда емес, кебегі ірі және еленбеген ұн. Қара ұн – кебегінен айырған көк найзаның (қара бидайдың) ұны;

Кебекті қара ұн – қара бидайдың кебегі айырылмаған ұны;

Қоспалы ұн - әр түрлі астық дәндерін араластырып тартқан ұн.

Ұн жарма – малға берілетін, шала тартылған ұн. Қол ұн – қолдиірменге тартылған кебекті ұн;

Тарының, жүгерінің, сұлының, бұршақтың ұны, тағы басқалары.

Қазақ нандарының пісірулү түрлері: көмбе нан – 1-2 сантиметр шамасында етіп жайып, қоламтаға көміп пісірген. Қарма одан гөрі жұқа жайылып, ортасынан тесік қалдырылып, түбіне май жағып қыздырған, қазанға қарып пісрген. Жаппа, күлше деген нандарды қатты қызған таңдырға, пешке пісірген. Ол қаттама деген бәтердің бір түрі. Бірақ оны қатты илеп, жайып, күн көзіне кептіріп алып пісірген. Ондай бәтір үгілмелі, опырмалы болып келеді.

Нанның қаттама деп аталатын түрін жұқа жайылған қамырды қабаттап, кейде арасында жеміс немесе жеміс қағын салып пісірген. Таба нан – ішінде май жаққан екі табаның арасына қысып пісірілген. Кісе дегеніміз – арасына ет, ірімшік, балық салып бүрмелеген самса.

Ақ бауырсақ. Ең жоғарғы сапалы ақ ұннан май қосып илеп құйрық майға қуырылады. Көлемі өріктің үлкендігіндей. Ақ бауырсақ көбінесе арнауы сый қонақтарға, дәрежелі адамдарға пісірілген. Мұндай бауырсақты сүт пен майлы сорпаға илеп, кейде жұмыртқа қосып илеу түрі де бар.

Тұш бауырсақ. Оны мереке дастарқанына арнап ұнға сүт, май, қант, жұмыртқа қосып илеп, ұсқа кесіп қуырған. Қуырып болған соң ішіне сары май жаққан қалыпқа салып бал құйып, көкнәр сеуіп, мейіз, мәмпәси салып қатырады. Оны қонақтардың ішіндегі ең қадірлісі бастап бұзатын салт болған.

Бауырсақтың – ашыған, бармақ, жалпақ, жол, бұрма бауырсақ түрлері де бар. Бауырсақ түрлерінің барлығының да қамыры тұзды суға иленеді.

Табақ деп әдетте ас салатын, беті кең жайпау ағаш ыдысты айтады. Темір табақ, шыны табақтар бертінде шыққан.

Қазақта еттен табақ тартқанда оның бірнеше түрін білу абзал. Ондай табақтарды жасауға халықтың әдет-ғұрпын, салт-санасын жақсы білетін көргенді адамдар шақырылған.

Қазақ ғұрпында табақ дегеніміз – бас табақ, сый табақ, орта табақ, аяқ табақ деп төртке бөлінеді. Оның бер жағында күйеу табақ, құдағи табағы қыздар, соғымшының, малшының табағы деген табақтар және бар. Олардың өздерінің атынан, маңызына қарай еттің әр түрлі мүшесінен жасалады. Қойдың қадірлі мүшесі бас, жанбас, тоқпан жілік, асық жілік. Жылқының ең қадірлі мүшесі жая, қазықарта, жал деп саналады. Жақсының жейтін асы осы жая мен жал деп басталатын өлеңде осыған дәлел.

Бас табаққа бас, жамбас салынуы шарт. Орта табаққа асықжілік кейде жамбаста түседі. Тый табаққа да бас, жамбас салынуы шарт. Аяқ табақ ауыл адамдары үшін еттің басқа мүшелерінен жасалады.

Күйеу табаққа бір сан жілікпен төс салынады. Келін табаққа да төс және ұлтабар жүрек түседі. Қыздардың табағына құйымшақ, жүрек, бүйрек, жағы мен тіл салынады.

Құдағилар табағына жамбас немесе асықты жілік салынады.

Жерік асының табағы

Екі қабат әйелге мол салып табақ жасап, жерік асын апару. Жерік асының табағына кексе әйел болса жамбас, жас әйел болса, асықты жілік, төс ұлтабар салынып, үстіне жаңа соғылған болат (кездік) пышақ салып апару салты болған. Сонымен қатар жаңа түскен келіншектің бетін ашқан соң, оған өзіне арнап «беташар» табағы тартылады.

1. 
   Асық ойнаған азар, дән ойнаған тозар,
   

2. 
   Жылқы малының патшасы
   
3. 
   Түйе, түйе, түйелер
   

1. 
   Жунисов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы, 1994
   
2. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
3. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   

4. 
   Кенжеханұлы С. Жеті қазына. А., 2001
   
5. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
6. 
   Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
   
7. 
   Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
   

Қой шаруашылығы қазақтың көшпелі шаруашылықтың негізі болып табылады. Кең байтақ жердің шөбі мен суы тиімді пайдаланудың кезеңдегі ең бір ұтымды тәсілі.

«Қойлы бай - қырлы бай» жаңа туған қозы тез түрып енесінің уыз сүтін еміп тез жетіледі. Қоздағаннан соң бір – екі сағат бойы қой өз дауысын қозысының құлағына сіңіріп үзбей маңырап тұрады.

Көне ешкі мен қои жүнінен жылқы қылын араластырып ескен желі арқан ұзындығы 25-30 м дей болады.

Қозы бағу мейлі байдың, мейлі кедейдің баласы бол қазақ балаларының бәрінің басынан өтетін шаруа. Заманының талабы қазіргі сауат ашу сияқты міндетті кәсіп болған. Себебі қозы бақпаған адам шаруашылықтың негізін толық жете білмейді. «Қой көрмеген қуалап жүріп өлтіреді», «Асық ойнаған азар, доп ойнаған тозар, бәрінен қой бағып құйрық жеген озар», «Қойдың қырық қайыруы бар», «Есің шықса ешкі бақ» делінген. Бұл сөздің бәрінде малшы елдің түйген ақыл-ойы, тәжірибесі бар.

Әр қазақ әруаққа сенетін қой шаруаны бастаса да, «әруақ жар бол» деп бастайды. Қазақтың ескі нанымы бойынша әр түліктің өз пірі болады. Қолындағы малын өз еңбегі мен өсіреді, ол мал соның пірі қолданғандықтан ғана өсіп отыр деп сенген. Малды сойғанда шопан атадан кешірім рұқсат сұрап басын құбылаға қаратып жануарда жазық жоқ бізде азық жоқ. «Бісмилләһи рахмани рахим», деп барып бауыздайды.

Ешкінің пірі шешек ата ешкі өсімтал мол сүтті жүні (түбіті мен қылы құнды) жануарлар.

Еті де қойдыкідей дәмді емес, сыилы қонаққа сойуға болмайды сондықтан ешкі түлікке есептелмейді, қойдың ұсағында кетеді.

Қойдың жүнінен киіз

Ешкі түбіті қылынан тандыр.

2. Жылқы малдың патшасы.

Қазақтың көшпелі тұрмысындағы жылқының орны ерекше «жылқы ердің қанаты» деген сөз бекер айтылмаған. Қазіргі автомобиль, мотоцикл темір жол, авиация, сумен жүзетін кеме бәрінің қызметін жылқы жалғыз атқарған.

Сондықтан оны өте жоғары бағалайтын оның үстіне жылқының қымызы өте құнды,шипалы табиғи сусын қылы арқан жіп желі көген ескенде. Жылқының еті мол жоғары сапалы тамақ қазысы тағамның да емдік те қасиеттері мол дүние. Жылқының терісінен өте жоғары сапалы тамақ қазысы түрлі қасиетті бұйымдар жасалады (құлын жарғақ етін жүген айыл тартпа құйысқан сабы өнілдірп, үзеңгі бау, қанжға бау нақты, шідер қамшы.

Жылқының тұқымдары көп екі жүзден астам. Алайда 4- топ жылқы тұқымы жеке аталып жүр. Бұлар жабы, адай көшім жылқылары және Қостамай жылқысы.

Бие құлынды 10 ай көтереді, күн жылынып, от молыққан кезде отжақпас айының аяғында — көкектің басында құлындайды. Құлын қыс түскенше жетіліп, өсіп қалады. Бие үйірден ұзап, оңаша жерге барып құлындайды. Құлын туғаннан кейін 5—10 минутта басын кетеріп алады да, тұруға әрекет жасай бастайды. Бір-екі сағатта сан рет құлап-жығылып ақырында түрегеледі, аяғын әлтек-тәлтек басып, анасын тауып еме бастайды. Жылқының ең бір осал болатын мезгілі осы кез, құлындап жатқанда биені де жарып, кұлынын да жалғыз-ақ қасқыр жеп кетуі мүмкін. Ертеңіне-ақ бие құлынымен үйірге қосылады. Жаңа туған құлын сағат сайын емес, минут сайын өседі. Бір тәулік болған құлын анасын танып, еміп соңынан қалмайды. Бір жетілік құлын емін-еркін, құламай шауып жүреді. Бір айлық құлын ұзақ шабысқа жарамаса да, үйірден қара үзіп қалмайды, көктемгі көшке кедергісі жоқ. Алты айдан асқан құлынды жабағы дейді, күзгі үдере көшіп-қонуға да еш кедергісі жоқ. Бір жасқа келгенде еркек құлынды тай, ұрғашысын ұрғашы тай немесе байтал дейді. Екіден асып үшке дейін құнан, үштен төртке дейін дөнен дейді, одан кейін бесті дейді, еркегін айғыр (піштірілсе ат), ұрғашысын бие дейді. Құнажын, дөнежіндер де байтал делінеді, айғырдан шығып кетіп құлындаса бие делінеді. Жылқының жасына, түсіне, жынысына, мінезіне, жүрісіне қарай сан-алуан аттары болады, оларды білгісі келген адам Ш. Жанғабыловтың «Қазақша мал атаулары» (Алматы, «Қайнар», 1982) деген кітабынан табады.

Отжақпас айында жылқыны күзейді. Тай, құнан, байтал мен қысыр биенің жалын да, құйрығын да күзейді, құйрығын күзегенде екі кертіп шыбын қағар қалдырады. Еркек құнанның жалы күзелмейді.

Жылқышылар жылқыны түнде бағады (қазақ жылқыны өз қолымен) Билер қолынды ұзамай ауылда бағады. Биені сауарда құлынды жібергенде тез арада шіп, емшегінен сүт аға жөнеледі. Сол кезде тез сауып алу керек биені әйелдер де ерлерде сауады, сауылған сүт сабаға құйылып ашытылады.

Қазақ халқының жылқыны өз қолымен өсіріп бағып қағып отырса да оны жылқы пірі қамбар ата.

Қазақтың көшпелі мал шаруашылығы түесіз мүмкін емес. Сондықтанда түйе қазақ үшін қымбат мал.

Қазақ түйені киелі мал деп есептеген. Түйенің зор денесі, күші, жуас та жайлы мінезі, көнбістігі оған адам баласын ырза еткендей. «Ауырды нар кетереді, өлімді ер көтереді», «Қабырғалы қара нар қабырғасын сөксең, бақ етпес», «Нар жолында жүк қалмас» — деген мақалдар қазақтың түйеге деген зор ықыласын білдіреді.

Қазақ түйенің пірі — Ойсыл қарадан былай тілейді:

Олардың арасынан шыққан неше түрлі будандар әртүрлі аталады. Бура мен аруананың арасынан туған түйені бек-батша нар, лөк пен інгеннің арасынан туған түйені қолбатша нар дейді. Бұлардың еркегін жең, ұрғашысын інген дей береді. Бекбатша жөң мен қолбатша інгеннен туған түйені жамбоз нар, бұлардың жөңі мен аруанадан немесе жамбоз інгеннен туғанды Женек нар, қалбағай нар дейді. Құлағай нар, оқбақ нар, ләйлік нар, әле нар, желмай, ләкір нар, қисық төс нар, бір тума нар, қызыл нар, кез нар, жардай нар, кұрт нар, кердері мая деген сияқты жалғыз өркешті будан түйенің аттары көп-ақ. Сонымен қатар кейбір будандар қос өркешті болады, оларды қоспақ дейді, еркегі — бура, ұрғашысы — інген. Бура мен жамбоз немесе бекбатша інгеннің арасынан шыққан түйе — мырза қоспақ, мырза коспақ пен лөктің арасынан туған түйе — қырысты қоспақ, лөк пен қоспақ інгеннен — ара қоспақ, таза бура мен қырысты қоспақ інгеннен — айыр қырысты қоспақ туады. Бұл түйелердің әрқайсысының әр түрлі қасиеттері болады: нар түйелер сүттірек болады, айыр түйелер жүндірек болады. Бекбатша, қолбатша нарлар күшті болады, жамбоз — әрі күшті, әрі сүтті, желмая — жүйрік, қисық төс — әлсіз, бурасының мінезі шадыр, бір тума және мырза қоспақ — өте күшті, жүнді, сүтті және ірі болады. Шаруашылықта әрқайсысына өзіне жарасты жұмыс табылады. Шанаға жеккенде әр түйе орта шамамен 50— 60 пұт, арбамен 25—30 пұтқа дейін жүк тартып жүре алады. Әле нардың інгені күйі жақсы болса әр сауғанда 1 көнек (6—7 литр) сүт береді, мұндай түйені иігенде екі жағынан екі адам бірдей тұра қалып сауып алады. Түйе қыс ортасынан бастап төрт айдай күйіне келіп, қайиды. Осы кезде еркек түйелер жарайды — бір айға дейін от оттамай, су ішпей қатып, інгендерді қайытады. Түйе екі жылда бір боталайды, нар ботасын он үш ай, айыр түйе — он төрт ай көтереді.

Көшпелі тұрмыста түйені құнанша кезден бас үйретіп, көш-қоңға жеңіл жүк артып пайдалана бастайды. Түйенің жабдығы жылқыныкінен мүлде өзге — салт міну үшін емес, жүк арту үшін ыңғайланған.

Түйені ерттемейді — жазылайды. Әуелі түйені шөгеріп белдік салады (ол — жұмсақтық үшін керек киіз тоқым), оның үстінен жазы (қалың, арасына қоға шөп салынған тоқым) салынады. Жазының үстінен ұштары бір-біріне байланған жазы ағаш салынады. Жазы ағашқа айылқұр байлаулы болады. Жазы ағаш салғасын түйені тұрғызады. Астына арқан, бауыр киіз салып (бауыр киізді арқанға оның ортасынан келтіріп тігіп те қояды), айылқұрды ар жағына өткізіп, түйені қайта шөгереді. Айыл-құрдың ұшын екінші жазы ағашқа тартып байлайды. Нар түйеге жазы ағаш үсгінен ашамай салып бекітіледі. Түйені шөгерген соң өркештің арасынан, белдіктің үстінен (нар түйе болса — ашамайдың үстінен) тең жіп салады. Түйенің екі жағына теңдерді қойып, тең жіппен буылады. Тең болатын нәрселер — кебеже, сандық, ішіне түрлі дүниелер салып буылған киіз теңдер. Тең буылғасын оның үстіне түрлі басқа дүниелер (көрпе-жастық, киім-кешек т.б. заттар) салынады да үстінен кілем (немесе киіз, алаша) жабылып, арқанмен тартып, жазы ағаштың ұштарынан кезекпе-кезек іліп, байлап тастайды. Кейде арқан босамауы үшін оны бұрау ағашпен бұрап та қояды. Барлық жүк артылғаннан кейін түйелерді тұрғызып, бір-біріне тіркейді. Көш дайын.

1. 
   Сиыр бақтым, сидан қақтым
   
2. 
   Арпа, бидай ас екен
   
3. 
   Балық жеген бағыспас
   
4. 
   Аң аулап, саят құру
   

1. 
   Жунисов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы, 1994
   
2. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
3. 
   Қозыбеков М. Наурыз жаңғыған салт-дәстүрлер. - Алматы,1991
   
4. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   

5. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
6. 
   Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
   
7. 
   Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
   

Сиыр көшпелі елдің емес отырықшы елдің малы қазақтың төрт түлігінің бірі сиыр малының пірі - Зеңгі баба.

Қазақ Зеңгі бабадан былай деп тілейді:
«Сиыр берсең сүтті бер өнкей Сәйгел тисе мөңкіген,

мама, Оқыра тисе жөңкіген,

Кең өріске шұбыртып өзің Ала бас жіп естірген,

бағыл, Мұрнын тура тестірген,

Кешке жақын қотанға әкеп Құйрығында шоғы бар,

қама. Жапалап тастары тағы бар,

Қос жегуге жарамды Саздау жерге тоқтаған

Ылғи бойшаң өгіз бер, Сиыр деген мал екен...

Жұп-жұбымен егіз бер. Зеңгі баба баласы

Бұқалары әукелі — шүйделері Сиыр бассын үйіңді!

білеудей, Сиыр басса үйіңді,

Аяқтары тіреудей, Сыймай бассын үйіңді»

Әр түстен ыңғай сегіз бер.
Сиыр — күйіс қайыратын ашатұяқты жануар, жершіл, күтім таңдайды. Сондықтан әр жердің сиырлары өзге болып келеді, тұқымдары көп. Сиыр өсірудің жалпы 4 бағыты болады: сүт-ет, сүт, ет-сүт, ет. Бұрынғы қазақы сиырлардың тұқымдары зерттелмеген, бірақ, олар жергілікті ауа райына, жер-суға үйреншікті екені, ет-сүт бағытындағы мал екені белгілі.

Жақын жерге көшіп барып жайлайтын болсаң, немесе мүлде көшпейтін болсаң, түйенің де қажеті азаяды, ал он саулықтың орнына бір сиыр бақкан жеңіл, отыз саулық сауғаннан үш сиыр сауған жеңіл. Үш сиырдың сүті көл — дария, қарын-қарын сары май, шелек-шелек айран, қап-қап кұрт-ірімшік емес пе? Бір сиыр сауған үй аштан өлмейді, тек сиыр жануар қыста қолға қарайды, соның жем-шөбін қамтамасыз етсең болғаны.

Ал жазда өз жайылымын өзі табады. Бір ауылдың сиыры нешеу болса да бір табын, оны бір сиыршы бағады. Таңертеңгі сауыннан сиыр түске дейін жайылады, түсте суарылып, күйіс қайырады, дем алады. Одан кейін кешке дейін тағы жайылады, кешке ауылға келіп, тағы да суарылып, сауылып, күйіс қайырып, жусап, ұйықтайды. Ертеңіне тағы да өріс.

Сиыр орта есеппен бұзауын 285 күн көтереді. Ботаға қарағанда бұзау тез аяқтанады. Бұзауды 3—4 ай ғана бұзау дейді, 6 айға дейінгіні баспақ дейді, бір жасқа дейінгіні торпақ дейді, одан әрі тана (тайынша) дейді. Осыдан бастап жынысына қарай бөлек атайды — ұрғашысын қашар дейді, еркегін — тайынша бұқа дейді, піштірілген еркегін өгізше дейді. Екі жасқа толғанда құнан дейді (құнан өгіз).

Сонымен қатар сиыр малын тек сүт пен еті үшін ғана емес, оны көлік ретінде де пайдалану орын алған. Өгізді тек арбаға жегуге ғана емес, соқаға жегіп жер жырту үшін, тіпті кейде ат құсатып ерттеп міну де салты бар. Ол үшін өгіздің мұрнын түйенің мұрнын тескендей тесіп, оған шығыршық орнатып басқарып отырады. Сиыр малын көлік ретінде пайдалану шаруашылықтың одан әрі дамуын талап етеді. Мысалы, өгізді арбаға жегу керек. Ол үшін арба жасау керек, арба жасау үшін ағаш өңдеу керек, онымен шектелмейсің, — темір тетіктер де керек. Сонымен отырықшы мекендерде ағаш ұсталары, темір ұсталары пайда болады. Олар тек арба ғана емес, есік, терезе, ағаш соқа (омаш), орақ, пышақ, күрек, кетпен, шот, балта сияқты қажетті аспаптарды жасайды.

Сонымен, сиыр бағу көшпелілердің отырықшы өркениетіне ауысуына бірінші қадам болып табылады. Бұл жолда ең әуелі еңбек түрі өзгереді. Сиырды жаю басқа малды жаюдан өзгешелігі шамалы болса, шөп шабу, пішен жинау, оны кептіру, маялау, қыстауға тасу — мүлде өзге еңбек түрі.

Егер қой-ешкі, жылқы, түйе жаз айларында ғана сауылса, сиыр бұзаулағанға екі-ақ ай қалғанда ғана суалады, демек, он ай бойы сауылады. Мұндай сүт бұлағы сарқылмау үшін қандай да болсын еңбекті ешкім аямас.

Сиыр бұзаулағасын бір жетіге дейін сүті қою — уыз болады. Бұл сүт өте құнарлы — бұзаудың тез жетілуіне себі мол тиеді. Уызға тойған бұзау (төлдің барлығы да) ауруға шалдықпай, мықты болып өседі. Қазақ сиырды басқа мал сияқты төлін емізіп отырып сауады. Бұзау еме бастағанда сиыр ииді, сол кезде оның сүтін сауып алады. Бұзау бір емшекті еміп жатса, адам қалған үшеуін сауып жатады, кейде бұзау отыққасын оны байлап қайып, түгел сауып алады.

Сиыр сүтінің майлылығы 3,5—4 процент болады, одан жоғарыда айтылғандай қой сүтінен алынатын тағамдар сияқты неше түрлі дәм істеледі. Сиыр сулы жерде өсетін өсімдіктерді жақсы жейді, өзі де күніне кем дегенде үш рст су ішеді. Сондықтан сиыр шөл және шөлейт жерден гөрі шалғын шөпті, мол сулы жерде өсімтал. «Өлеңді жерде өгіз семіреді...» деген сөз осыған байланысты туған. (Өлең — су жағасына шығатын шөп).

Жартылай көшпелі шаруашылықтардың қыста бораннан, желден ықтасын, микроклиматы жақсы жерде салынған қыстауы болады. Онда тұрған үй, жабық қора, бастырма, ықтырма, пішен жиятын жер, тамақ сақтайтын шошала т.с.с. шаруашылыққа қажет құрылыстар болады. Сонымен қатар жартылай көшпелі шаруашылықтардың киіз үйі, жайлауға көшкенде сиыр саууға және сүт енімдерін іске жарататын, сақтайтын жабдықтары болады. Олардың көшпелі шаруа тіршілігінен өзгешеліктері де жоқ емес. Мысалы, саба, мес орнына күбі сияқты ыдыс пайдаланады. Жартылай көшпелі шаруашылықтар көктем шыққасын, күн жылығасын жайлауға көшеді. Бұлардың жайлауы қыстаудан онша алыс болмайды, онымен байланысын үзбейді, ондағы шаруаны да қолы тигенде істеп жатады. Ал, ең бастысы, бұлар жаз кезінде шөп шауып, малының қыстық азығын әзірлеуге күш салады. Жартылай көшпелі шаруашылықтардың малының құрамы да таза көшпелі шаруашылықтардікінен өзгеше келеді: жылқы мен қой көп, түйе аздау, оның есесіне сиыр малы жеткілікті.

Сонымен, сиыр малының да қазақ тіршілігіндегі орны өте ерекше, маңызды.

2. Арпа, бидай ас екен

«Қазақта егін шаруашылығы қашаннан бар» рас ол мал шаруашылығындай дамымады, бірақ оның да тарихи себептері бар.

Қазіргі суармалы егін шаруашылығы жайқалған жерлерде бұл кәсіп атам заманнан бері келеді.

Егінші қазақтың ертеден өсіретін дақылының бірі тары. Қазақстан тарының отаны деген болжамдарда бар.

Оңтүстік Қазақстан сыр бойындағы қазақтардың егетін тағы бір дақылы күріш (салы) жүгері (жылымы) Арпа өте құнды азықтың және жем-шөптің дақылы бидай тұқымдас.

Жүгері. Ол жылыны, суды ұнататын өсімдік, суықты көтере алмайды. Дәні — адамға тамақ, малға жем, сабағы — пішен, отырықшы қазақтың шаруасына өте қажетті дақыл.

Қазақ жүгерінің ұнынан зағара дейтін нан пісіреді, бітеудей қуырып бадырақ, үгітіп талқан жасайды, түрлі көже, ботқа, быламық жасай береді. Жүгері еккен жерге келесі жылы бидай жақсы шығады.

Арпа — өте құнды азықтық және жемшөптік дакыл, бидай түқымдас, бірақ азықтық қасиеттері одан төмен өсімдік. Арпа суыққа да, ыстыққа да төзімді, ерте еккен жағдайда көктемнің жауын-шашынымен, топырақтағы ылғалмен қанағаттанып, суаруды қажет етпей-ақ өсіп, жетіліп піседі. Еккеннен кейін екі-екі жарым айда өнімді орып, жинап-теріп алып, жері суармалы болса, орнына жүгері егіп тастауға болады.

Жұтқа ұшырап, алдындағы айдаған малынан жұрдай болып айырылып, аштан өлмеу үшін отырықшы қазақты келіп паналаған көшпелі казақтар өздері жатақ болып, егін егіп жан баққан. «Арпа-бидай ас екен, алтын-күміс тас екен» деген мақал осындай өмір талқысын көргеннен туған.

Сұлы. Қазіргі кезде сұлының дәнінен түрлі жарма, талқан, ұнынан кисель, жасанды кофе т.б. тағамдар жасайды. Сұлы суыққа төзімді, жерге, топыраққа талғампаз емес, бірақ ыстықты, қуаңшылықты жақтырмайды. Сұлының дәні майлы (4,5%), желімделіп тұрады, жылқының ең жақсы жемі.

Қазақтың ерте заманнан егіп, өсіріп, тұрмыс-салтына кірген дәнді дақылдар осылар. Оларды өздері тұтынады, малына береді, сабақтарын бастырып сабан жасайды, оны негізінен малына пайдаланады. Сабанды балшыққа араластырып илеп, одан шикі (күйдірмеген) қыш жасап өзіне қысқы баспана — қыстау, қора-қопсы салады. Өлген ата-бабасының басына там салып белгі орнатады, підіиясына деп 1—2 пұт дәнді өліктің бас жағына қояды. Сабан араластырған балшықпен үйдің дуалын (қабырғасын), төбесін сылайды. «Наннан үлкен ас жоқ» деп нанды төбесіне қойып қастерлейді, екі қолымен ғана сындырады. Қоқымын жерге түсірмейді, кездейсоқ жерде жатқан нанды көрсе, оны аяқ

астынан алып, жоғары қояды. «Егер нан жоғарыда, қол жетпейтін жерде тұрса, оған қол жеткізу үшін құранды жерге қойып, оның үстіне шығып нанды алуға бола ма? — деген сұраққа қазақ: «Болады», — деп жауап береді. «Ал, керісінше, жоғарыда құран тұрса, оны алу үшін нанның үстіне шығып алуға бола ма? — десе, қазақ: «Болмайды», — дейді. Нанды соншама қадірлеп, қастерлеу оны сатып алып емес, өз еңбегімен, маңдай терімен тапқан адамның әдеті, халықтың дәстүрі екені осы сөзден-ақ көрініп тұр. Бұл сөзден тағы да байқалатын бір жайт — ол қазақта нанның ежелден, мұсылмандықтан да бұрын барлығы.

Отырықшы шаруалар тек дәнді дақыл егумен шектелген жоқ, олар бау-бақша да егіп өсірді.

Алма, алмұрт, жүзім, өрік, шие, жиде, шабдалы Қазақстанның ой- де қашаннан бар жемісі ағаштары.

Жеміс ағаштарына қазақ бақшаға жақсы қарайтын себебі бақшаның өнімдерін тамағына молынан пайдаланатын пияз, сәбіз, қызыл бұрыш, асқабақ, қияр, қызан, қауын, қарбыз қазақтың ежелгі тағамдарының түрлері.

Балықшылық бұрындары қазақта кең тарамаған, тек үлкен, балығы мол сулардың жағасында жұт я басқа себептермен көшу-қонуға шамасы келмей қалған қазақтардың ғана айналысатын тіршілік түрі еді. Бірақ табиғат-ананың сыйы — балық, еңбек еткен адамға еңбегін еселеп қайыратын болғандықтан Атырау, Арал, Балқаш және оларға құятын өзендер Жайық, Сыр, Іле, сондай-ақ Ертіс жағалауларында балықшылықты кәсіп еткен қазақ қауымының пайда болуына әкеліп соқты. Балықшылар балық аулауға қажет жабдық, аспаптарды жасап алуды үйренді, балық аулаудын тиімді мезгілдерін, орындарын, әдіс-тәсілдерін меңгерді.

Қазақстан суларында 150-ден астам балық түрлері бар. Көп кездесетіндері —көксерке, сазан, шабақ, қарабалық, алабұға, тұқы, шортан, табан, аққайран, қаяз, жайын (лақа), ақбалық, мөңке, ақмарқа т.б.

Бұл жерде шоқыр, бекіре және бекіре тұқымдас балықтарды атап өту керек. Бұлардың еті де, уылдырығы да өте дәмді болады, жоғары бағаланады.

Қазіргі кезде балықты өңдеудің неше түрлері бар — консервілейді (пісіреді, қуырады, сосын консервілейді), мұздатып қатырады, шала мұздатады, тоңазытады т. т. Ал қазақтар болса тұздап, кептіріп қақтайтын және ыстайтын. Осылай өңделген балық ұзақ сақталады.

Балық етіне тойған адам қызылсырай қоймайды. Тіпті қазақтың арасында, балықшының әйелі көшпелі қазаққа ұзатылған қызын аяп: «Балықтың ақ сорпасын ішіп қарағым-ай, қоңырсыған қой сорпасына қор болатын болдың-ау» деп қоштасыпты», — деген әзіл сөз де бар.

Ертеректе қазақ балыққа қақалып өлсе, туыстары оны балықпен сыйлаған адамнан құн сұрайды екен. Сондықтан қазақ қонаққа балық асса, «ал, же» деп айтпайды екен. «Алдына ас қойдым, екі қолын бос қойдым» деген сөз де, тегі, балықшылардан шыққан болуы керек. «Балық жеген бағыспас, жан-жағымен қағыспас» деген сөз де балықшылықтың қазақ арасында көп тарамағандығын дәлелдейді.

4. Аң аулап, саят құру

Аңшылық — қазақтың байырғы да қосылқы кәсіп тіршілігінің бірі. Аңшылықтың түсімі, еңбек шығыны аз, бірақ табысы құнды — қымбат аң терісі, еті, қауырсыны, мамығы өз алдына. Құрал-сайманның үнемі жетілігі отыруы аңшылықтың да өзгеріп отыруына әсер етеді. Ертеде адам аңшылықта ор қазу, тор, тұзақ, қақпан құруды қолданса, кейін ит қосып, құс салып, садақпен, мылтықпен атуды үйренеді.

Тұзақ — жылқының қылынан жасалған, бір жағы мықтап бекітілген, екінші ұшы ішіне түскен аңды тартынған сайын қыса, буындыра түсетін, бұғалық принципімен жасалған аңшылық құралы. Тұзаққа майда жәндіктерді, құсты аулайды, ол үшін аңшы аулайтын аңының, құсының (қоян, суыр, үйрек, қаз т. б.) мінезін, әдеттерін, өрісін, жүретін жерін жақсы білуі керек те, сол жерге тұзағын құрады. Аңшы сондай жерлерге бір емес, бірнеше тұзақ құрады, күнде, әрі кетсе күнара аралап тексеріп жүреді.

Тазыны күшік кезінен таңдап алып тәрбиелейді, ұсақ аңға салып ауыздандырады, із кесуге үйретеді. Тәжірибелі аңшы тазыны өте семіртпей де, арытпай да, бабында ұстай-ды. Өте күшті, ашулы тазылар қасқырға да түседі, шамасы келсе өзі алады, немесе аңшының өзі я бөрібасар иті келгенше қасқырды жібермей тұрады. Тазы өте шапшаң, ұшқыр ит. Ит қосу — қазақтардың арасында көп кездесетін аңшылық. Бұған бүркітті баптағандай бап, дайындық, арнаулы жабдық, аспап керегі жоқ. Тазы — жүні тықыр, сирақты, сүйек бітімі нәзік, бірақ кеудесі (тыныс жүйесі) терең, жүйрік ит тұқымы, қыста үйде бағылады, басқа ауыл иттеріндей емес, ерекше күтім талап етеді.

Қарапайым садақты тобылғы, үйеңкі т.б.с.с. қатты ағаштан жасайды. Күрделі садақтың сыртқы жағына сіңір тартып, ішкі жағын мүйізбен қаптап, орта кезінде сүйек қағып, баптап әшекейлейді. Екі ұшын иіп, қайыспен тартқызып қояды. Бұл серіппелі қайысты адырна деп атайды. Жебе-садақтың огы, оның ұшы, масағы.

Жаксы аңшының қолындағы садақ — өте сенімді қару; ұшқан құсты, қашқан аңды садақтың оғы жететін жерден жібермейді

ІХ- лекция.

Әлеуметтік-мәдени салт-дәстүр
(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Қазақ ауылы, рулық қоғамдық бірлестік
   
2. 
   Туыстық қарым-қатынас
   
3. 
   Өнер алды қызыл тіл
   

1. 
   Жунисов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы, 1994
   
2. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
3. 
   Қозыбеков М. Наурыз жаңғыған салт-дәстүрлер. - Алматы,1991
   
4. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   

5. 
   Кенжеханұлы С. Жеті қазына. А., 2001
   
6. 
   Бақтыгериев С. Күйеу келтіру, қыз ұзату. - Алматы, 1992
   
7. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
8. 
   Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
   
9. 
   Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
   

Қазақ қоғамының негізі басқа да қоғамдар, мемлекеттер, халықтардікіндей отбасы шаңырақ (семья) деген ұғымнан туындайды. Бірақ көшпелі қазақ қоғамының негізі жеке от басы шаңырақтан гөрі ірілеу бірлестік - ауыл болды. Мұның себебі жеке шаңырак Қазақстан жағдайында көшпелі мал шаруашылығымен айналысуы мүмкін емес еді. Кем дегенде 3-4, шаңырақ бірігіп, құрамында 15-16 адам болған жағдайда оның ішінде бала-шағаның колынан жеңіл-желпі (қозы бағу сияқты) жұмыс істеу келгенде ғана олар қөшіп-қону, малын бағып-қағып, сауып, күнелте алады. Сол себепті көшпелі казақ қоғамының негізі ауыл дегеннің де қатесі жоқ, ол, қайта, дұрыстау. Осы тұрғыдан алып қарағанда қазақ ауылын бір әулет деп қараған да теріс емес. Рас, бір ауылдың барлық адамы туыс адам болуы шарт емес, олай болмаған да.

Ауылдың ауыл болып қалыптасуына шарушпылық, экономикалық шарттар әсер, ықпал еткен. Бірақ ауыл адамдары басым көпшілік жағдайда бір рудың, бір тайпаның адамдары болатын. Сонымен қатар бөтен рудың, бөтен тайпаның, тіпті, бөтен ұлттың өкілдері де басында «кірме» болып, соңынан құдандалы - жекжаттық қарым-қатынасқа түсіп, ауылға, қазақ қоғамына судай сіңіп кететін. Ондайды тек шежіре қуалаған көнекөз кәрі құлақ қарттар ғана ажыратып отыратын.

Қазақ ауылы 5-6 шаңырақтан тұрады, дегенмен көп жағдайда одан көп те болатын. Бай ауылдарда 2-3 жылқышы, 2-3 қойшы, 1-2 түйеші болуы қажет. Мұншама жұмысшы адам 6-7 шаңырақтан шығады. Оның үстіне бай ауылдарда молда болады, байға тікелей тәуелді емес 2-3 үй ағайын-туыстар да болуы мүмкін. Сонымен, ондай ауылдардағы шаңырақ саны 10 шақтыға жетуі мүмкін. Мұндай ауылдар адамы көп, майда ауыл сияқты тек мал бағуға маманданған шаруашылық бірлестігі ғана емес, қазақтың дәстүрлерін толығырақ сақтап, қолданатын, әнші-домбырашысы, ақын-жыршысы бар мәдени орталыққа айналады. Молдасы болғандықтан мұндай ауылдарда сауаттылық та, ислам дінінің талаптарын сақтау да байқалатын. Кейінгі кезге дейін, төңкеріске дейінгі қазақтың сауаттылығы 2% қана еді деген жалған мәлімет таратылып келді. Ондағасы тек орысша сауаты барлар ғана, ал Қазақстандағы мың жылдан астам тарихы бар араб әліпбиімен жазу сауаттылыққа есептелмеді. Бұл өтірік Кеңес Одағы Коммунистік партиясының, оның қазақ халқын басып-жаншудағы қолшоқпары Қазақстан Коммунистік партиясының қазаққа жасаған қиянатының бірі еді. Қазақ елі кітап басып шығармаса да сауатты ел болған. Ертегідегі кейіпкерлер, қиссалардағы қыз бен жігіт бір-бірімен хат аркылы хабарласады. Сауатсыз елдің ертегі-қиссаларында мұндай болмайтыны сөзсіз.

Қазақтың жаңа ауылының пайда болуының бір жолы- бай екінші әйелдің еншісін бөліп, кіші ауыл етіп шығаратыны. Жанына өз аулынан 2-3 үй, тағы бірер үйді маңайдан тауып қосып ұйымдастырады. Өзі екі ауылдың мал-жанына бірдей басшылық жасап жүреді. Шариғат (мұсылман зандары) бойынша төрт әйелге дейін алуға рұқсат берілген.

Жаңа ауылдың пайда болуының тағы бір жолы — байдың ұлдарының еншісін алып, бөлінуі. Бұл жағдайда да бірер үй ауылдан отаумен бірге бөлініп шығуы мүмкін, ал басқа қоңсыны сырттан табады.

Үшінші жол — орта шаруалардың өзінше ауыл құрауы. Қазақ халқы кең жерде шашырай мекендеп көшіп-қонып жүргенімен әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері тығыз қоныстанған отырықшы елдікіндей негізінен біркелкі болды. Оның себебі қысы-жазы көшумен жүрген қазақ бір-бірімен тығыз ара-ласып тұрды. Қазақ тілінің де ғажап бірлігі осыған байланысты.

Қазақ ауылдарының тағы бір түрлері — отырықшы ауыл, жатақ ауылы. Қазақстанның оңтүстігіндегі отырықшы елдің ауылдары үлкен қалалар маңында ерте заманнан бар.

Бұлардың тұрғындары ежелден егіншілікпен айналысады, малы көп болмайды. Байлары да болады, бірақ олар малды аса көбейте қоймайды. Ауылдары жердің, елдің атымен аталады.

Ал жатақ ауылы — ол көшпелі казақтың көшіп-қонуға күш-көлігі, басқа да малы жоқтығынан кыстауда қалуға мәжбүр болғандар қауымы. Бұлар егіншілік, балықшылықты кәсіп етеді.

Ауыл, көшпелі елдікіндей, ақсақалдың, бірінші қоныстанып қалған адамның атымен аталады. Бұлар мал жиып, реті келсе, көшпелі тұрмысқа қайта ауысуға дайын тұрады, көбіне жартылай көшпелі ауылға айналады.
2. Туыстық қарым-қатынас

Ата бабаларымыз «адам адаммен бай», «кісі болар баланын кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар» деп адам арасындағы қарым-қатынасқа зор мән берген.

Үлкенді сыйлау, кішіге қамқоршы болу, тіпті бейтаныс жолаушыға қой сойып, дастарқан жаю, сот-абақтысыз-ақ ел арасындағы түрлі дау-жанжалдың әділетті шешімңн табу және т. б. — бұның бәрі қазақтың қоғамдық қарым-қатынасының имандылыққа, жалпы адамгершілікке сүйенген негізін, бір тәртіпке бағынған жүйелілігін дәлелдейді.

Қазақтың әсіресе туысқан арасындағы қарым-қатынасының берік болуы көбінде екі себепке байланысты. Біріншідең, рулас, жақын адамдардың бір-біріне әр түрлі жағдайларда қыз ұзату, келін түсіру, т. б. той-думандарда; өлген кісіні жерлеу, оның жетісін, қырқын, жүзін және жылын беруде; кездейсоқ апатқа (өрт, жұт, т. б.) ұшырағанда көмек көрсету.

Мұндай көмек қазақ арасында «жылу», «емеурін», «үме» деп аталған. «Алмақтың да салмағы бар», «Көп жиылса көл» деген мақалдар осындай туыстық ауыз бірліктің, ынтымақтастықтың көрінісі. Екіншіден, туыстық қатынас өлген ағайынның артында қалған мұраға иелік етуге жол берген. Қазақтың әдеттік құқы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер марқұмның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары, қала берді аталас ағайындары болатын.

«Жігіттің үш жұрты болады: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты» деген сөз туыстық қарым-қатынастық бағытын, орнын көрсетеді.

Қазақта қандас туыстық еркек тарапынан ғана жүргізіледі.

Әрбір шаңырақтың ең құрметті, сыйлы иесі — атасы мен әжесі. Қазақ ежелден ата-ананы, қарияларды қадірлеп, күте білген. Көпті көрген беделді қариялар үйде де, түзде де өскелең ұрпақты тәрбиелеуге ат салысып, бүкіл ауылдың, елдің қамқоршысы, ақыл қосатын ел бабасы болған.

Мал бағу, егін өсіру, аң аулау әке міндеті болса, үй ішндегі жұмысты әйел басқарған. Сондықтан халқымыз «Еркек—бас, әйел — мойын», «әке—терек, бала — жапырақ» деп сипаттаған.

Жігіттің екінші жұрты — шешесінің елі жағынан, яғни нағашы жұрты.

Қазақта қандас туыстық әке тарапынан ғана жүргізілгендіктен жиендерді бөтен ру деп есептеген. Сондықтан да халық «Жиен ел болмас, желке ас болмас деп, оның туыстық алшақтығын айтса, жиендер: «Жиен неге ел болмас, малы болса, желке неге ас болмас, майы болса» деп өзінің нағашы жұртымен де туыстықта болғандығын көрсетеді.

«Жетімнің азасы, жиеннің назасы ауыр» дегендей, нағашы мен жиен арасындағы қатынас көбінде бір-біріне деген қайырымдылықпен, сыйластықпен сипатталады. Жиенді баласындай «ерекше» ардақтау қазақ халқынын, қанына сіңген дәстүрі. Нағашыға жиен батым келеді, халық дәстүрі бойынша нағашысы жиеніне «қырық серкеш беру» керек. Жиен нағашысынан үш рет қалағанын алуға ерікті болған. Жиеннің қандай еркелігі болмасын нағашы жұрты көтерген, әрі оған нағыз қамқоршы болған.

Әдетте жиен нағашы атасынан гөрі нағашы ағаларына (шешесінің туған аға, інілеріне) өте батыл келеді. «Жиенге тигеннің қолы қалтырайды» деп нағашы жұрты жиеннің алдынан шықпайды, аузынан қақпайды.

Жігіттің үшінші жұрты — әйелінің туыстары — қайын жұрты.

Екі елдің арасында қыз беріп, қыз алысса құдандалық қарым-қатынас, күйеу мен қайын жұрт арасындағы қарым-қатынас пайда болады.

Құда болған ауылдың әйелінің барлығы құдағи, қыздарының барлығы құдаша деп аталуы — қазақ халқының ат тергеу дәстүрінің бір көрінісі.

Қайын жұрты «Пайғамбар да күйеуін сыйлапты» деп күйеуді әр уақытта сый тұтады. Алған әйеліне дұрыс қарап, жақсы адамгершілік қасиетін білдірген күйеулер қайын жұртына сыйлы, ерке болады. Қайын жұрттың әр шанырағы күйеудің сыбағасы деп әрдайым төс сақтайды. Күйеуге тартылған табақта төс болмаса, күйеу төсін даулап жеңгелерімен қалжындасып жатады. Тартылған төсті табақтан күйеудің өзі алып, табақтас қыз-келіншектермен бөліседі.

Күйеу мен қайын жұрттың арасындағы қарым-қатынастың ұзақтығы — қыздың ұзақ өмір сүруіне, төркінін ұмытпай жиі қатынас жасап тұруына, ақылына, күйеуі мен түскен жұртындағы беделіне байланысты болған. Ал ұзатылған қыз ұзақ жасамаса, оның орнына балдыз беру әдеті орындалмаса, сол жылдан бастап басқа жерден екінші әйел алған күйеудің де алғашқы кайын жұртымен қарым-қатынасы аяқталады. Бірақ бұған байланысты екі елдің арасындағы құдандалық қарым-қатынас тоқталмайды.

Үй ішіне келетін жаңа мүше — келін. Жаңа түскен жас келін үйдің баласындай болып кетеді. Қүйеуге әйелінің әкесі «Қайын ата» делінсе, әйеліне күйеуінің әкесі де «Қайын ата» делінеді. Әйел күйеуінің атасын «ата», әжесін «әже» дейді.

Күйеуінің ағаларына «үлкен аға», «жақсы аға» «ағакем», «көке» деген аттар қойса, інілеріне «сал жігіт» «мырза жігіт, «ортаншым», «тетелес», «інішегім», «кенже» т. б. қайын сіңілілеріне (күйеуінің қарындасына) «шырайлым», «айдарлым», «кекілдім», «еркем», «серігім», «еркежан» т. б., албұрын ұзатылған кыздарды «апа» деп, не олардың күйеулерінін аттарымен бәлендегі қыз, түгендегі қыз дей салады.

Жас келіндер күйеуінің бірге туған немере, шөбере туыстарының, өздеріне де жоғарыдағыдай ат қоюмен қатар олардың әйелдерін яғни абысын-ажындарын да «үлкен апа», «кіші апа», «жақсы апа», «жеңешем», т. б. деп атайды. Ал өзі келін болып түскеннен кейін туған балалардың атын атай береді.

Қазақ дәстүрінде үлкеннің атын атамай, тіріде өзін, өлгенде әруағын құрметтеп есінде сақтауды үлкен әдептілік, көргенділік деп есептейтін де, ондай адамдарға барша жұртшылық дән ризалықпен қараған. Кішінің үлкенді, үлкеннің өз тарапынан кішінің кішілігін сыйлауы — халқымыздың қанына сінген қасиетті дәстүрі.

Сонымен, қазақта туыстық және құдандалық салттарға байланысты әр түрлі қарым-қатынас, алыс-беріс, өзара көмек сияқты шымшытырық әрекеттер болады. Бұл жоралғылардың әркайсысының өзіне ғана тәң сан қилы белекше міндеттері мен жауапкершіліктері бар. Оларды әр уақытта орындау касиетті борыш екенін кез-келген қазақ жаксы білетін де, оны бұлжытпай жүргізуге тырысатын.

3. Өнер алды қызыл тіл

Қазақ халқы шешендік сөзді жоғары бағалаған. «Өнер алды — қызыл тіл» деп ұққан ата-бабамыз «от ауыз, орақ тілді» нелер ділмәр шешендердің өсиет сөздерін, табан аузында тақпақтап айтқан ақыл-нақылға төлі ақындардың толғау, термелерін әлденеше ғасырлар бойы жадында сақтап, оны ойын-тойда қайталап айтып, ұрпақ тәрбиесінің пәрменді құралы еткен. Асыл сөздің қоғамдағы тәрбиелік мәніне ертеден ерекше назар аударып, «ақылдың көзі — аталы сөз» деп ұққан ата-бабамыз сөйлей білуді үлкен өнер

деп санаған. Осы пікірді «Сөз тапканға қолқа жок», «Шешеннің сөзі мерген, шебердін ісі мерген», «Сөз сүйектен өтеді», «Жақсы сөз — жарым ырыс», «Жақсы сөз жан семіртеді», «Жарақты жауды жайратқан — сөз», «Тіл қылыштан өткір», т. б. мақал-мәтелдерден байқауға болады.

Жігін тауып сөйлей білудің, логикалық ойды жүйелеп айтып жеткізе білудің өзі шеберлікті, шешендікті, ойлылықты, ақыл парасатты қажет етеді. Ал ол үшін үздіксіз жаттығу, ынта-жігер, талаптылық керек. «Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез» — деп текке айтылмаған.
«Сөзіңді айт — ұққанға,

Айтып-айтпай не керек .

Құлағына макта тыққанға», —
деген мақал да осы ойды мегзейді. Ақылдың қадір-касиетін көпті көрген қариялар бағалай білген. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінінің ақылдан шығатынын сезген олар: «Алтын шірімейді, акыл арымайды», «Ақыл азбайды, білім тозбайды», «Ақыл дария — алсаң да таусылмас», «Ақылды адам батпан-ақ, ақылсыз адам сасқалақ» деп ақылдың адам өмірінен алатын орнын өз ұрпақтарының санасына сіңіріп келді.

Ақылдың көзі ойда жатыр. Логикалық жүйемен дұрыс ойлай білу дұрыс жүйелеп сөйлей білу мәдениетін қалыптастырады.

Ал қазақ мақал-мәтелдерінен де осы идеялар өзекті орын алған. Мәселен, «Сөйлей білмеген сөзді өзіне тигізеді» «Таппасаң сөздің жүйесін, отына өзің күйесін», «Аңдамай сөйлеген ауырмай өледі», «Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле», «Көп ойлаған табар, көп үрлеген жағар», «Жүйелі сөз жүйесін табар», т. б. деп, дұрыс ойлап, дұрыс сөйлей білудің үлкен өнер екенін ұрпаққа үнемі ұтындырып келді. Аз сөйлеп, көп ойды бере білу де логикалық шеберлікті қажет етеді. Осыны жастардың зердесіне ұялатуды қажет деп ұққан қариялар: «Көп сөз — күміс, аз сөз — алтын», «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар», «Ақылдының, сөзі қысқа, көпке болар нұсқа» деп үнемі ескертіп отырған.

Шешендік дауларды мазмұнына қарай жер дауы, жесір дауы, құн дауы, мал және ар дауы деп беске бөлуге болады. Екі рулы ел жерге, жесіріне немесе ұрланған малы мен малын жоқтап қапыда қазаға ұшыраған ерінің құнын жоқтап таласқанда тоқтам айтысып, бітібер жері билер соты болған. Даулы мәселені екі рудың билері жоқтап, өзара айтысқа түскенде, ара би әділ қазылық айтып тоқтамға келтіріп құн кескен.

Сөзге тоқтау, «Аталы сөзге тоқтамағанның әкесі өледі» деп сөз қадірін құдірет тұту, «Тура биде туыс жоқ» деп әділ билік айтқан билердің үкімін екі етпей, мүлтіксіз орындау парасаттылықты байқатады. Халықтың осындай қарапайым тәжірибесінен туындаған қазылық институт, билік-төрелік айту әдеті қалыптасқан.

Ақындық пен шешендік — егіз өнер. Әдетте, казактың ақыны — шешен, шешені — акын. Мәселен, қазақ әдебиетінін классиктері: Бұқар Қалқаманұлы, Махамбет Өтемісұлы және Абай Құнанбайұлы әрі ақын, әрі шешен болған.

Қазақ ақындары мен шешендерінің алғашқы ұстаздары — әкесі мен шешесі, атасы мен әжесі, аса ақыл-білімімен, акын-шешендігімен елге танылған ауылдас, рулас қариялар, халық даналары. Көпті көрген, көп жасаған қазақ қариялары оқымаса да көкейге тоқығандарын, одан жасаған қорытындыларын құймақұлақ жастарға үйретуден жалықпаған.

Үлгі-өнеге алып, ұстаз тұтқан адамына әрқашан арнайь келіп сәлем беріп, ақыл-кеңес сұрап, құрмет тұтып тұруды да ұмытпаған. Мұның өзі жастарға оқу ілімі болмаса да, сана ілімін үйренетін ерекше мектеп болған. Қандай болмасын белгілі бір өнер саласында атағы шыққан адамдардың барлыға да осындай «Халық мектебінен» тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге алған. Мәселен, Қазыбектің әкесі Келдібек те, үлкен әкесі Шаншар да ақылдылығымен қатар, тілмар шешендігімен елге мәшһүр болған адамдар. Бірақ Қазыбек әкелерінен үйренгендерімен қанағаттанып қалмай, қайда қадірлі, көп білетін, кәрі құлақ қариялар бар десе соны іздеп барып, тағлым алған. Ол Бұхарада оқыған, кезінде бүкіл Орта жүзге билік айтқан ғұлама ғалым Тобықты Әнет бабаңның қасына көшіп барып, айлап, жылдап жатып, қазақтың әдет-ғұрып, әсіресе шариғат заңдарын үйренген. Бір жолы ол Әнет бабадан:

— Баба, дүниені не бұзады, адамды не аздырады, күнә неден болады? — деп сұрайды.

Сонда Әнет бабаң біраз ойланып отырып былай деген екен:

— Араб тілінде «Хакім», казақ тілінде «Әкім» деген бір сөз бар. Сол сөзді екі рет айтсаң екі «а», «екі — «к», екі — «ы» алты әріп шығады. Осы алты әріп алты сөздің басы: әйел, алтын, кек, кесір, мактан, мансап: адам осы алты нәрсеге қызығып дүниені де бұзады, ардан да айырылады, күнә да жасайды. Ел билеймін деген адам осы алты нәрседен сақ болуы керек» — депті.

Әнет баба алдына ақыл сұрай барған Төле биге садағының алты оғын біртіндеп сындырың, екі бүктеп, он екі шыбық етіп ортасынан буып: — Енді сындырып көрші, — дейді. Теле бірден бір буда шыбықты сындыра алмайды. Сонда Әнет баба мынадай өсиет айтыпты:

- «Төлежан, сен көптің айтқанын тыңда. Көптің айтқанын тыңдасаң, көп те сенің айтқаныңды істейді. Ал көп болсаңдар, өз ара ынтымақты болсаңдар, сендердің белдеріңді де ешкім сындыра алмайды».

Ақындар айтысы: «Айтыс» —«айт» етістігінен тараған зат есім. Өз мағанасымен алғанда «айтыс» екі кісінің сөйлесуі, пікір таластыруы. Бұлай сөйлесу қазақ тұрмысында кара сөз түрінде де кең қолданылған. Мысалы, билердің шаршы топта даушарға билік айтып, айтысуы, пікірін дәлелдеп, такпақтап, ұтымды сөйлеп, қарсыласын сөзден женуі билердің шешендік сөзінен өзекті орын алған. «Пәленше шешен мен түгенше шешен айтысыпты» деген сөз қазақ арасында көп ұшырасады. Билердің шешендік сөз өнері өз алдына бір үлкен тәрбие мектебі саналған болса, акындардың өлеңмен айтысы шешендіктің, тапқырлықтың екінші жетілген түрі. Ақындар айтысы — арабтың бәдәуилері мен қазақ, қырғыз елінде ғана кездесетін ақындық өнердің, ерекше түрі. Көшпелі қазақ тұрмысында акынға «ақын» атағын әперетін ең басты мәре, «байқау» айтыс болған. «Ақын» атағын алу үшін ол өзінің акындық күшін көп алдында таныту керек; ол үшін әуелі айт пен тойда, қынаменде мен шілдеханада қыздар мен жігіттер бірер ауыз калжың өлең шығарып айтысудан бастап үйренуі керек. Қыз бен жігіт айтысында немесе жұмбақ айтысында оза шауып бәйге алған, ақындығымен, тапқырлығымен көптің көзіне түскен қыз бен жігіт үлкен айтысқа шығуға құқылы болган. Айтысқа түсуші ақынға қойылар шарт, бірінші, тыңнан ой құрап, құрастырып өлең шығару болса, екіншіден, айтысушы қарсы ақынның аяқ астынан қойған талап, сұрағына өлеңмен ұтымды жауап беріп, сөз қайтаруы қажет, үшіншіден, ақындар өлеңді мақамына келтіріп, домбыраға қосып айтуы керек.

Қазақ тұрмысында ақындар айтысы-жүйрік аттардың бәйгесімен бірдей болған. Жарыста озған атқа бәйгі беру сияқты, айтысқа түсіп, топ алдында жеңген ақындарға да бәйгі тігіп, бәйге берген. Ел дәстүрі бойынша жарысқа түскен жүйрік те, айтысқа түскен ақын да өз намысы емес, белгілі бір аймақтың, рудың намысын қорғаған. Бәйгеге шапқан аттың озып келуін ат иесі ғана емес, бүкіл рулы ел болып тілеген. Бәйгеде озған атқа шапқан бала көмбеге таяй бере ат иесінің атын ұрандамай, ру есімін атап ұран салуы осының айғағы. Ал ат бәйгеден келгенде оның бәйгесін рулы елдің бөліске салатыны да «ас ортақ, бәйге ат ортақ» деп қараудан туған рәсімдер.

Ақын да осылай. Ескі әдет бойынша айтысатын ақындардың барлығы да өз руын мақтап, байлығын, мырзалығын, сән-салтанатын дәріптеп, қарсы рудың жаман әдеттерін жіпке тізіп, кемшілік міні ретінде айып етіп, бетке басуға тырысқан. Мәселен, Құлманбет өз елінің байларын мақтап сөз таластырғанда, жыр алыбы Жамбыл:

Халық өз өмірінде болған оқиғалар мен тіршілік тынысына, табиғат сұлулығына тебірене, көңілінен жарып шыққан төл туындыларын музыкалы аспаптары арқылы бейнелеп берген. Күй жанрында халықтың өткендегі өмірі, тұрмыс тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, дүние танудағы көзқарасы, арман-тілегі, туған жерге деген махаббаты т. б. толғанады. Музыкалық сауаты (нота жазу) болмағандықтан қазақтың көптеген ән-күйлері жоғалып кеткен. Тек авторлары ұмыт болып, халық жадында сақталып біздің дәуірімізге там-тұмдап жеткен халық күйлері: «Бозінген», «Ақсак, құлан», «Аққу», «Бозайғыр», «Бел асар», «Аңшының зары» т. б. шығармалардан қазақ халқының аңшылық, мал өсірушілік кәсібінен, ой-арманынан мол мағлұмат алуға болады.

Музыка аспаптарын жаугершілік заманда халыққа хабар беруге, аңды үркіткенде, ән-күйлер орындағанда, бақсылар сарнағанда пайдаланып отырған. Мысалы жау шапқанда елге хабар беру үшін үрмелі аспаптарды (дабыл, дауылпаз, ұран, керней), бақсылар сарнағанда-даңғара, асатаяқ, шаңқобызды; әнші-күйшілер өлең-жыр, терме-ән айтқанда, немесе күй шерткенде — домбыра, сыбызғы сырнай, қыл қобыз сияқты шекті аспаптарды пайдаланған. Музыка аспаптары кептірілген қайың, шырша, емен ағаштырынан, қамыстан, сазбалшықтан, малдың терісі мен сүйегінен, мүйізінен, қылынан жасалған.

Музыка аспаптарына арнаулы кап жасап, қоржынға салып, аттың қанжығасына байлап, немесе асынып алып жүруге ыңғайлаған.

Қазақтың музыкала аспаптары үрмелі (саз, қос, қамыс және мүйіз сырнайлар, сыбызғы, адырна, ұран, керней), ішекті (жетіген, шертер, екі және үш ішекті домбыралар, қобыз), шалып ойнайтын (шаңқобыз), соқпалы (даңғыра, дауылпаз, шыңдауыл, дабыл, асатаяқтық бірнеше түрлері) болып бірнеше топқа бөлінеді.

Қазақтың музыкалы аспаптарының басты түрлері:

1. Шертер — екі немесе үш ішекті, саусақпен шертіп ойнайтын аспап. Шертердің шанағы терімен қапталады. Оны көбінесе мал бағатын бақташылар тартатын болған.

2. Қылқобыз — ысқышпен ойнайтын, қос ішекті ескі музыкалы аспап. Халық арасындағы аңыздарға қарағанда, қылқобыздың пайда болуы сегізінші ғасырда өмір сүрген күй атасы Қорқыттың есімімен тығыз байланысты. Қорқыт туралы аңызда, оның қобыз аспабының дүниеге келуі жөнінде мынадай аңгіме бар: Қорқыт жасынан өнерпаз болып өседі. Қолына тиген аспаптың бәрін де сөйлете білетін асқан күйші және түрлі музыкалы аспап жасаушы, қолы месекерлі ұста болады. Ол домбыра, сырнай жасаумен қанағаттанбай жаңа бір аспап жасап шығарып, табиғаттың тылсым тіршілігін музыка аспабының үніне мүлгіткісі келеді. Құшақ жетпес қарағайды кесіп, содан жасамақ болады. Оны үңгіп шауып, күнге кептіріп бірнеше күн әуре болады. Бір күні ұйықтап жатып түс көреді. Түсінде періште аян береді. «Қорқыт, жасап жатқан қобыз алты жасар нар атанның жілігіндей екен. Енді оған нар түйенің терісінен шанақ, ер текенің мүйізінен ойып тиек, бесті айғырдың құйрыганан қыл ішек керек. Осылардын басын қоссаң, аспабың сарнағалы тұр» — деп ақыл қосады. Қорқыт көрген түсі бойынша қылқобыз жасап, қолына алып, әлемді күңірентіп күй толғаған дейді. Қорқыт атымен байланысты біздің дәуірімізге жеткен жиырмаға жуық күй бар. Олар ел мен жер, өлім мен өмір, мәңгі бақыт, өшпес ерлік туралы сыр шертеді.

Қылқобыздың күйге келтіретін құлағына, шанағының ішкі тысына дыбыс әсерлігін күшейте түсу үшін темірден жасалған сылдырмақ теңгешелер шығырықтар арқылы бекітіледі. Шанағының беті ашық келеді де, астыңғы жағы терімен қапталады. Мұндай кобыздарда көбінесе басылар ойнап, күй сарынының әсерін күшейту үшін әдейі темір теңгешелер тағатын болған. Қобыз үш, төрт ішекті де болып келеді. Оларды көбінесе маман музыканттар мен көркем-өнерпаздар үйірмесіне қатынасушы талантты жастар

қолданады.

3. Домбыра — қазақ халқының арасына өте кең тараған қос ішекті, шертіп ойнайтын аспап. Домбыраның ән сүйемелдеуіне арналған, күй тартуға арналған түрлері болады. Күйге арналған домбыраның шанағы үлкендеу, мойыны ұзын болып келеді. Оны кейде Батыс Қазақстан домбырасы деп те атайды. Ал Орталық, Шығыс Қазақстан домбыраларының шанағы кішірек, сопақша, мойны қысқарақ болады.

4. Сыбызғы — үрлеп ойнайтын ескі музыкалы аспап. Бармақ басатын үш тесігі бар. Үрлеу арқылы сол тесіктерден дыбыс кезек-кезек шығарылып, жиырмадан астам үн түрлері пайда болады. Сыбызғы аспабының үні самал желдей майда, тембрі жұмсақ, ерекше әсерлі келеді. Сыбызғы негізінен ағаштан және қурайдан жасалады. Ол бақташылар арасында кең тараған.

5. Даңғара — ұрып ойнайтын музыкалы аспап. Даңғараның ағаш шенберінің бір беті ғана темірмен қапталады. Оны көбінесе баксылар пайдаланған.

6. Асатаяқ — ұрып ойнайтын музыкалы аспаптың жетілдірілген түрі. Кейде асатаяққа алты қоңырау да тағады.

Асатаяқтың шанағының ішіне темірден жасалған сылдырмақ теңгешелер іледі. Ертеде асатаяқты баксылар өз ойындарын сүйемелдеуші құрал ретінде пайдаланған.

7. Қамыс сырнай — қамыстан жасалған, үрлеп ойнайтын аспап. Қамыс қуысының ішінде тілше бар. Соны үрлеу арқылы дыбыс шығарады.

8. Ұран — үрлеп ойнайтын музыкалы аспап. Ұзындығы әр түрлі, екі түтіктің әрқайсысында үш-үштен тесік болады. Оны бұрын жауынгерлер жаудың қеле жатқанын хабарлау үшін пайдаланған.

9. Үскірік — үрлеп ойнайтын аспаптың ескі түрі. Саусақпен басып үн шығаратын үш тесігі болады. Үскірік саз балшықтан күйдіріп жасалады.

10. Саз сырнай — алты тесікті, үрлеп ойнайтын аспап. Саз балшықтан күйдіріліп жасалады. Бетіне өрнек ойылып, ол жыланкөзбен өрнектеледі.

Қазақтың ұлттық музыка аспаптарының бұл күндері қырықтан астам түрлері болғаны анықталып отыр.

1. 
   Құда түсу
   
2. 
   Жаушы жіберу
   
3. 
   Құдаларды қарсы алу
   
4. 
   Есік төр көрсету
   

1. 
   Жунисов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы, 1994
   
2. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
3. 
   Қожабекова Б. Қазақы неке. - Алматы, 1994
   
4. 
   Сағындыков Е. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы, 1991
   
5. 
   Хабдина Балжан. Үйлену той. - Алматы, 1992
   
6. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   
7. 
   Арғынбаев Х. Қазақтың отбасы. – Алматы, 1996
   
8. 
   Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы, 2005
   

9. 
   Кенжеханұлы С. Жеті қазына. А., 2001
   
10. 
    Бақтыгериев С. Күйеу келтіру, қыз ұзату. - Алматы, 1992
    
11. 
    Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
    
12. 
    Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
    
13. 
    Медеубекұлы С. Сүндет той. - Алматы, 1992
    
14. 
    Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
    

Құда түсу ежелден келе жатқан дәстүр. Алайда құда болудың бірнеше жолдары бар. Екі адам достықтары артып, туыс болғысы келсе, Оплалы болмай жатып, құда болып жатады. Бұндай құдалықтың түрін «бел құда» деп атайды. Ежелден келе жатқан құдалықтың тағы бір түрі «бесік құда». Екі нәрестені бесікте жатқан кезінен айттырып қояды. Бесікте жатқан кызға сырға салу дәстүрі қалыптасқан. Қыз бой жсткенде, ұл жағы аттастырып қойылған қызға құда түсіп келеді. Бұл да үлкен тойдың бірі.

Қазіргі кезде де осы салт-дәстүр ұмытылмаған. Бұндай құдалықтың бір түрі қыз (бойжеткенде ұл жағы сырға тағып құда түседі. Оны әрине, қыз бен жігіттің келісімімен жасайды. Белгіленген күнге дайындалған құдалар, жігіт әкесі сенімді бір туысын бас құда қылып немесе өзі болып бастап барады. Құдалар саны мен алып баратын қалың малы ер жердің өз салтына байланысты. Солтүстік жақта қалың малға көп көңіл бөлінбейді, ал оңтүстік жақта қалың малды дәстүрлерінің бастысы деп есептейді. Сондықтан «Құда түсу» кәдесін жасап, құда түсушілер құр қол бармайды. Әр жердің салты әр түрлі. Бір жерлерде оны «сырға салу» тойы деп атайды. Кәделерін жасап, құда түсуші жақ «қалың малға» қосатын бұйымдарын сайлай бастайды. Қалың малға: мал, ақша, киіт, зергерлік бұйымдар, дастарқанға қойылатын дәмді шайлық тәттілер кіреді. Киіттерін тоғыз қылып жасайды. Шамасы келіп жатқандар киіттерін тоғыздан тоғыз қылып немесе тоғыз атауларын бөлек-бөлек тоғыз етіп жасайды. Оның басына құда мен құдағиға арналған бағалы киімдер қойылады. Қалың малынан басқа, «өлі-тірісі» кәдесіне қосылатын жоралары бар. «Сүт ақы», күйеу апаратын «ілу» дегені болады. «Ілу» — қалыңдықтың әжесіне немесе шешесіне берілетін сыйлық.

Қыз жағы да осы үлкен тойға дайындалып, құдаларын күтеді. Құдаларды күткенде мағынасымен орындалатын салт-дәстүрлер тойға көрік беріп, гүлдендіре түседі. Құда түсушілер кіре берісімен «табалдырық аттау» кәдесін жасап, әйелдер кәдесін құдалардан алады. Күйеу балаға шашу шашады, отқа май құйғызады. Алдын ала белгіленген адам құдалардың сырт киімдерін шешіп, кетерде киіндіріп, «киім ілер» кәдесін жасайды. Бұрынырақта қазақ халқы ауыл-ауыл больш жайғасқан жерлерінен көлік орнына ат мініп келген. Әдейілеп тағайындалған адам оларды күтіп алып, «ат байлатар» кәдесін алған. Қыз ұзату тойы басталмай тұрып киіз үйлер тігілген. Жастарға арналып тігілетін отауға күйеу әкесі отау жабдықтарын алдын ала беріп жіберетін болған. Құдалар келе бергенде отау тігу басталған, отауды қыз әкесінің үйінің артына тіккен. Үй тігіскен әйелдер «отау жабар», шаңырақ көтерер», «уық шаншыр», «туырлық жабар», «түндік жабар», «үзік жабар», «бау шумалар», «отау байғазысы» деген кәделерін алып салтты орындаған.

Құдаларды арнайы дайындалған дастарқанға жайғастырып отырғызады. Дастарқан басында орындалатын кезекті кәделер бар. «Сыбаға беру» кәдесін жасап, табақ тартылады. Оны да құдалар ақысын беріп, сатып алады. Сыбағаны тарту еткен әйелдер алған ақыларын озара бөлісіп алып жатады. Кей жерлерде «Есік ашар» кәдесін құдалар орындайды. Жекжат болып жатқандарының құрметіне сыйлағандарын білдіріп түрлі сыйлықтарымен келеді. «Ат байлар» кәдесін бұрынғы замаңда құдалар көлік орнына ат мініп келгенде аттарын жайғастыратын тағайындалып қойған адам, құдалар келе бере аттарынан түсіріп, жайғастырып, «атбайлар» кәдесін алған. «Малға бата жасау» кәдесін құдалар келіп, біраз жайғасқан соң жасайды. Малға бата жасап, оны дайындап, құдалар алдына әкелген соң «табақ саларын» береді. Оны табақ әкелгендер өзара белісіп алады. Құдалар жағына той бастау ұсынылады. Сыйлықтар мен жыртыстары бар табақты той бастайтын құдаға немесе құдағиға ұсынады. «Той бастар» кәдесі осы жерде жасалады. Оны өздерінің тілектерімен немесе өлеңмен бастайды. Құдалар арнап өлеңдер айтып, тілектер тілейді. Кейбір жерлерде тойды ауыл әйелдері бастайды. Той өлендері әр түрлі айтылады.

«Құйрық бауыр» асатқан келіншектер алған кәделерін бөліседі. Той кезінде құдаларға сыйлы табақтар тартылады. Асықты жілік, жамбас, сияқты сыйлы мүшелер салынған табақтарды ұсынғанда «сый табақ» кәдесін алады. Толып жатқан кәделердің бір қызығы «ұн жағу» кәдесі. Ол да мағыналы, әзіл шыны аралас. Ұндай жұғысты болайық деп құдалар бір-бірінің беттері мен үстіне ұн жағады.

«Құда тарту» дәстүрі әр жерде әр түрлі өткізіледі. Кей жерлерде құдаларға талап қойып, оны орындай алмаған құдаларға кәдесін бергізген. Мысалы: құданың аяғынан тартып сүйрету, ән салғызу, жарыстыра би билету, күй тартқызу, сол сияқты көптеген ойындар кіреді. Бұл талаптарды орындай алмай жатса кәдесін беріп құтылып жатады. Бұрынғы кездерде осындай түрлі талаптарды орындай алмаған құдаларды әйелдер бастарына киіз қалпақ кигізіп, үстеріне су құйып, беттеріне ұн, балшық жағып, өгізге теріс мінгізіп мазақ қылған. Сонда да құдалар жағы өкпесіз көну керек болған. Солтүтік Қазақстан жақта құдаларға осындай талаптар қойылып жатса, Оңтүстік жақта құданы еңбектетіп, үстіне алты әйел аттай мініп отырып алған. Осындай ойың-сауықтар кейбір құдалардың намысына тиіп ренжіткен.

Қазіргі күні мұндай өрескел ойындар ойнала бермейді. Мәдениетті түрдегі ойын түрлері, ән айтып, би билеуге көбірек көңіл белінеді. «Құдаң шын досыңдай болсын, құдағиың құрдасындай болсын», «Күйеу - жүз жылдық, құда - мың жылдық», «Құда болғанша хал-жағдайын сұрас, құда болған соң қолда бармен сыйлас» деген мақалдарға байланысты қазақ халқы «Құданды құдайындай сыйла», деп құдасынан жан салмай сыйлайды. Енді құдалар бар мәселені кәделерін орындай отырып шешіп болған соң, қайтарларына қарай әр қайсысын киіт кигізеді. Бұрынғы заманда бас құдаға және құдалыққа келгендерге арнап киітін, шамасына қарай ат мінгізіп немесе кілем жауып нар жетектеткен. Кей жерлерде ат шаптырып, көкпар қуған. Әр түрлі ойындар ойналған. Қазіргі кезде осы дәстүрлерді ұстанғанымен әр қайсысы шамасына қарап киітін, мінгізер атын сайлайды. «Ағайын - туғанның қызығы - алыс-беріс, құдалықтың қызығы - барыс-келіс». Ең бастысы сыйластық. Қыздың әке-шешесі қыз ұзату тойын жасап, қызын шығарып салады.

Қазақ халқында келін түсіру салты өте мақызды. Сондықтан ақылдаса отырып қазақтың салт-дәстүрі бойынша «қыз көріп» немесе «жар тандайды». Кейбір жерлерде «жаушы жіберу» дәстүрі ертеден келе жатқан дәстүр. Ол қыз айттыруға баратын өкіл. Жаушы қыздың әке-шешесімен сөйлесіп, бойжеткенге құда түсіп, «қыз айттыру» дәстүрін орындайды. «Құда түсу» дәстүрі де осы кезде белгіленеді. Осылайша екі жақ қазақ халқының салт-дәстүрін біріге орындайды. Қонақ жайлы қазақ, жаушы келген кезде қонақжайлық танытып дастарқанын жайьш қарсы алады. Мал сойылып, табақ тартылады. Қыз бен ата-анасы қарсы болмаса, жаушының өтінішін қабыл алып, екі жақ құда болысады. «Құдалық берік болсын!» деп, жаушыға кәдесін жасап, шапан жауып, ризашылығын білдіреді. Осыдан кейін жігіт жағы «құда түсуге», қыз жағы «қыз ұзатуға» дайындық жасайды.

Оңтүстік Қазақстан аумақтарында жаушыны - хабаршы дейді. Қыз ата-анасымен ақылдаспай кетіп жатқан жағдайда, хабарын естіртуге жаушы немесе хабаршы жіберіледі. Қыздың өз қолымен жазылған қолхаты мен кешіріміне бір малын, бір тоғыз, ақшалай киітін алып келеді. Кейбіреулер зорлық жасап қыз ұнаса болды, қыздың келісімінсіз алып қашады. Сондықтан әке-шешесі қыздың өз еркімен барып отырғанына көз жеткізу үшін, қыз хабарын біліп келетін қуғыншы жіберіледі. Қуғыншы больш қыздың жанашыр ағасы мен жеңгесі барады. Қыз өзі таңдап келіп отырғанына әбден көздерін жеткізгеннен кейін қыздың қалғанына көнеді. Қуғыншыларды жігіт жағы сыйлап, дастарқандарынан дәмдерін татқызып, қызды жылатпай өз қыздарындай көретіндіктерін айтып, киіттерін кигізіп, шығарып салады. Қуғыншылар қыздың әке-шешесіне осы хабарын жеткізген соң, жаушыны енді құда деп сыйлайды. Жаушы арқылы берген кешірімін қабыл алады. Оны жақын туыстарын шақырып бірге ақылдаса отырып қабылдайды.

3. Құдаларды қарсы алу.

Келесі жолы құданың (қыздың әкесінің) хабарлауы бойынша құдалық сөйлесіп, қалың мал жөнінен келісуге жігіттің әкесі бастаған 7—8 адам жанына - сөзшең, әңгімешіл, домбырашы, әнші-жыршы, ақын, палуан жігіттерді ертіп, құданың аулына келеді. Құда арнайы ақ үй тіктіріп, қой немесе тай сойдырып, құдаларды тік тұрып күтіп алады.

Құдалар келе жатқанда арқан керу, құдаларға балшық, ұн жағу, күштеп барып еркектердің басына әйелдің жаулыган кигізу, тіпті құдалардың қол аяғын танып өгізге мінгізу сияқты сайқы мазақ, әзілдер жасалады. Құдалар үйге кіріп отырғаннан кейін де бейқам отырған құдалардың шапанын төсенішке тепшіп қою, жатқанда құдалардың аяқ киімінің бір парын тығып қою сияқты ойын-әзілдер болады. Түнімен өлең айтысу, домбыра тартысу, ұлт ойындарын ойнау сияқты қызықтар көрсетіледі.

Қалыңмал мәселесі шешіліп болғаннан кейін дәстүр бойынша ақ жол тілеп, құдалық берік болу үшін бір мал шалады. Оның бауыздау қанына қол батырысып, бата бұзбауға серттеседі. Бұл ырым - «қанға қан қосылды, енді туыс болдық» деген ишаратты білдіргендік. Тілдегі «ақ бата, қызыл қан» деген сөз орамында осы салттың жаңғырығы сақталған. Дәулетіне қарай күйеу жігіттің әкесі бата аяққа мал арнап, бір жылқы немесе түйе береді. Мал бауыздалғанда бата берген құда «бауыздау құда» деп аталады. Қыздың әкесі құйрық, бауырды жапырақтап туратып, құдаларға асатады. Бұл екі жақта шынымен бауыр, туыс болды деген сөз. Қазақтың «Құйрық-бауыр жескен құда едік қой» дейтін сөзі содан қалған. Ақ бата беріп, қызыл қан шығарып, құйрық-бауыр жескеннен кейін құдалар торқалы той, топырақты елімде бастары ажырамас жақын жекжаттар болып саналады.

Осы арада оларға кәде (мұны киіт кигізу дейді) беріледі. Бірінші, ең бағалы кәде күйеудің әкесіне беріледі, екінші кәде сол ауылдың үлкеніне беріледі, содан кейін қалған құда-құдағи, құдашаларға, құда балаларға үлестіріледі. Кәденің бағалы болуы құданың мырзалығына байланысты, көбінесе оның бағасы бесжақсының (қыз жағы беретін) сомасына тең келуі керек. Бесжақсының өзі де құдаларға киіт кигізудің есебінен күйеудің ата-анасына қайтарылып берілетін заттар.

Есік-төр көрсету тойы. «Сыйға-сый, сыраға-бал» демекші, ендігі кезекте жігіт жағы құдаларын «есік-төр көріп қайтыадар» деп, қарсы тойға шақырады. Оның мақсаты - қыздың әке-шешесі, ағайын-туыстарымен жігіт жағының туыстарын таныстыру. Олар да анші-күйші, сөзшең жігіттерін ертіп, 15-20 кісі болып келеді. Әдетте қыз берген жақтан құдалыққа 2-3 адам артық келеді. Мұнда да кыздың аулында құдаларға жасалған ырымдар (арқан керу, керімдік, бас тартар, тес салар, құйрық-бауыр асату, т. б.) мен кәделер (құда, құдағиларға, құдашаларға жағалы киімдерді сыйға тарту) жасалады.
Есік ашар (дәстүр). Күйеу жігіт келіншегін алып, үйлену тойы өткен соң келісілген уақытта өзі қатарлас жас жігіттермен ата енесінің үйіне келеді. Мұны халық әдебиетінде күйеудің алғаш яғни есік аша келуі дейді. Демек бұл жауапкершілігі мол, бұрын ел жұрт көрмеген күйеуді сынайтын келіс. Күйеу бұл жолы да кәде жорасымен, әдет салтымен келеді. Әзілқой жеңгелердің сын мініне де шыдайды. Ретін тауып жауап та бере алады.
Ойын тойсыз, әзіл қалжыңсыз отырмайтын қазақ ауылы үшін күйеудің есік аша келуі де көңілді мерекеден кем болмайды. Мұнда да үлкен кіші бір жасап қалады.


ХІ- лекция.
Үйлену және үй болуға байланысты салт-дәстүрлер
(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Ұрын келу, Ілу тойы
   
2. 
   Қалыңмал
   
3. 
   Жасау беру
   
4. 
   Келін түсіру
   

1. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
2. 
   Қожабекова Б. Қазақы неке. - Алматы, 1994
   
3. 
   Хабдина Балжан. Үйлену той. - Алматы, 1992
   
4. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   
5. 
   Арғынбаев Х. Қазақтың отбасы. – Алматы, 1996
   
6. 
   Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы, 2005
   

7. 
   Бақтыгериев С. Күйеу келтіру, қыз ұзату. - Алматы, 1992
   
8. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
9. 
   Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
   

Күйеуді кымбат кәделермен, жанына әнші, күйші, сері жігіттерді ертіп қалыңдыктың аулына жібереді. Күйеудін жақсы киінуі, ер-тұрманы, мінген аты өзіне сай болуы шарт (ер-тұрманы күмістелген болуы керек). Күйеу басына оқалы тымақ киеді, Оның себебі күйеудің беті түгел көрінбеуі керек. Күійеу жолдасқа ерген сері-сал жігіттермен бірге жөн білетін жасы үлкен, кәде үлестіретін адам болады. Күйеу қалыңдықтың аулына келген соң оның алдынан қайындары шығып ілуге әкелген малдарын көреді. Егер әкелген малын азырқанса, немесе мал басынан кемістік тапса, әкелген малын алмай, күйеуді кейін қайтарып жіберуге хақылы. Аларын алып, көңілі тынған қайын атасы күйеудің ауылға түсуіне рұқсат береді. Ауылдан екі шақырым жерге шатыр тігіліп, оған қыздың жеңгелері мен ауылдың қыз-келіншек, бозбалалары жиналады. Ауылға таянғаңда, күйеу жігіт жолдастарымен аттан түсіп, әйелдерге қарсы жаяу жүріп келіп, тәжім етіп сәлемдеседі. Сонан соң қалыңдықтың сіңілілері күйеу жігітті қолтықтап, арнайы тігілген үйге енгізеді. Осы арада күйеудің жанындағы отағасы әкелген кәделерін әйелдерге үлестіреді. Қалыңдықтың туыстарына бір кесек мата, жеңгелері мен сіңлілеріне әр түрлі көйлектік маталар беріледі. Күйеу балдыздарына көрімдікке сырға, білезік, шолпы сияқты әшекей заттар үлестіреді. Күйеудік қайын атасына арнайы жақсы аты (ер-тұрманымен) сыйға тартады.

Қалыңдықтың аулында мал сойылып, той басталады. Ауыл жастары күйеудің келу құрметіне «қынаменде» деп аталатын ойын-сауық кешін ұйымдастырады. Түн ортасына дейін ән айтылып, күй шертішп, ұлтттық ойындар (белбеусоқ, сақина тастау, мыршым-мыршым, соқыртеке, аксүйек көрші-көрші, т. б.) ойналады.

Қазақ ақсүйектерінің өз баласына басқа бір елдің атақты руларынын ішіндегі өзіндей даңқты адамдарымен құда болуының мәні «өзіне терезесі тең» атақты адамды жақын жекжат ету болса, екіншіден, жауласушы ру басшылары бір-бірімен құда болып бітімге келген, ал үшіншіден, жаугершілік, барымта өріс алып тұрған ерте заманда қол жинап, қара көбейтіп ортақ жауға бірге аттануға да пайдасы тиген. Ы. Алтынсарин өзінің «Орынбор ведомоствосы казақтарының құда түсу, қыз ұзату жәие той жасау дәстүрлері» атты очеркінде бұл мәселенің шығу тарихына ерекше тоқталып, «Қыз айттырудың мұндай тәртібі Есім деген ханның бұйрығы бойынша орнаған көрінеді... Жауласып отырған рулардың басты адамдарының бір-бірімен құда болуы жеке рулардың өзара татуласуына, одақ жасап, бірігіп, күшеюіне себепші болған» деп ғылыми тұжырым жасайды.

Ал қалыңмалдың мөлшері жөнінде орыс ғалымы А. Левшин өзінің «Қырғыз-қайсақ (қазақ) ордалары мен даласының сыйпаттамасы» атты енбегінде: «...қалыңмал мөлшері екінші не үшінші әйел үшін әдеттегіден артық төленеді, демек бірінші әйелден екіншісі, екіншіден үшіншісі қымбатқа түседі... Қалыңмалдың тұрақты мөлшері болмайды. Кедейлер арасында бір-екі ірі қара, 5-6 қоймен ғана шектелсе, ірі байлар арасында 200 жылқы немесе 500-ден 1000-ға дейн қой және әр түрлі дүние мүлікпең, күң мен құл алысуға дейін барады» - деп жазған.

Сөйтсе де, қалыңмалды 47, 37, 17 жылқы құны мелшерімен есептеген. Қыз туғанда қазақтың «кырық жеті» деп әкесі мен атасынан сүйінші сұрауы сондықтан. Ертеректе қалыңмалға малмен қоса құл және күң беру де әдеті болған. Оны қазақтың салт-дәстүрлерін зерттеп, арнайы еңбек жазған Н. Рычков, И. Г. Андреев, А. Левшин, Н, И. Гродеков т. б. еңбектерінен табуға болады.

Қалыңмалмен бірге малын бағушы, отын-суын тасушы-құл, қанышаны күтуші-күң қосып беру атақты хандар мен бай, билердің қыздарына тән дәстүр болғанын «Қыз Жібек» ; сияқты жастық жырларынан байқауға болады.

Мәселен, Төлегеннің жолдасы акын Шеге:

«Енді отырыс болмасын,

Құдаларға барайық.

Барып бедел салайық.

Мал жеткенше мал беріп,

Малмен коса жан беріп,

Құдаларды алайық...»

деп жар салады.

Құл мен күң тек қалыңмал құрамында ғана емес, хан-сұлтандар мен атақты байлардың кыздарының жасауының құрамына да енген. Жасау ретінде берілетін жетім қыз бен жетім бала есіктегі кұлы, күтушні есебінде беріліп, сол отаудың басыбайлы меншігіне айналған. Бұл қазақ әйелдерінің ерлерімен ренжіскенде «мен осы үйдің шаңыракка мініп келген күні емеспін» дейтін сөзінен де байқалады.

Қалыңмал төлеу кейбір зерттеушілерндің түсіндіріп жүргеніндей, қызды сатып алу үшін берілетін құн емес, керісінше, қалыңдықтың жасауына, сәукелесіне, той малына, кәделі алыс-берістерге жұмсалатын қаражат көлеміне сй төленетін төлім

Қалың мал төлеу барысында күйеу жағы әртүрлі қажетті сыйлықтар дайындайды: шешесіне – сүт-ақы, әкесіне – той мал, ағаларына қалыңдықтың – тарту, жақын туыстарына – кәде дайындайды. Кедей отбасыдан шыққан күйеуге бұндай кезде достары немесе туысқандары көмек көрсетеді. Бұл кезде қалыңдық жағыда бос отырмайды. Келісім бойынша олар «қарғы-бау» сенімділікті көрсететін, «киіт» – құдаласу сыйлығы әкелінеді. Қалыңдықтың жасауы қымбатырақ келеді, кейде қалыңдықтың құнына қарай болады. Әке-шешелері алдына-ала үйлену той бас киіміне (сәукеле) және күймеге тапсырыс береді. Кейбір бай ата-аналар қалыңдықты жазғы үймен, барлық керек-жарағымен аттандырады.

Бес жақсы – түзу мылтық, берік сауыт, бәйге ат, жүк артатын атан түйе, қыздың басты киімдері (сәукеле, білезік, сырға, қамқа тон, оқалы камзол, шағи шапан, күміс ер). Бұл айтылмаған болмай қалса, олардың әрқайсысына 4 ірі қарадан төлеген. Яғни бес жақсының құны Кіші жүзде 20 қара малдың шамасында болған. Ал Торғай облысында оған 3-12-ге дейін ірі жылқы немесе 100-1000 сомға дейін күміс ақша берген. Сауыт беру ХІХ ғ. екінші жартысынан бастап дәстүрден қалған.

Ілу – қызды тәрбиелегені үшін ұрын барғанда қыздың шешесіне, жеңгелеріне беретін дүние-мүлік.

Өлі-тірі - өлген әруақтарға арнап союға, етін елге үлестіруге арналған мал. Ол жылқы, қой болуы мүмкін.

Той малы – қыз ұзату тойына сойысқа апаратын мал. Той малы қоралы қойдан бастап, 10-15 жылқыға дейін болады.

Сүт ақы – қалыңдықтың анасына арнайы берілетін сый, 1-2 түйе;

Жігіт түйе – қыз әкесінің аталық күшіне төленетін ақы. Бұған 1-2 түйе және міндетті түрде күйеудің жақсы сырт киімі (түлкі, қасқыр ішік, шағи шапан) менер-тұрманы береді.

Сондай-ақ қалыңмалдың он шақты қарадан аспайтын, кедейлер ортасында жүретін – «дөңгелек қалың», 10-15 ұсақ мал орнына бір тәуір жылқы беру ғұрпы – «балама қалың», әйелі өліп, орынана балдызын алғанда төленетін 27 ірі қара – «олқы қалың» секілді түрлері де болған.

3. Жасау беру

Жасау - жігіт жағынан келген қалыңмал мөлшерімен қарайлас, ұзатылатын қызға берілетін мал-мүлік. Жасау - жаңа отау құрған екі жас үшін ең кажетті мынадай мүліктерден тұрады: ақ отау, төсек-орын, киім-кешек, құрал-жабдық, қару-жарақ, сойыс, сауын мал, әр түрлі — ірілі-ұсақты сыйлық заттар. Бұлардың әрқайсысы 7 немесе 9 заттан тұрған. Мысалы: қару-жараққа: найза, айбалта, садақ, қалқан, сауыт, шоқпар, қанжар; ыдыс-аяққа: қазан-ошақ, астау, шара, шөміш, ожау, күбі, келі, кебеже, саба; төсек орынға: ағаш төсек, көрпелер, құс жастық, шымылдық, түс киіз, төсек жапқыш; төсеніштер: текемет, сырмақ, алаша, кілем, еткиіз. Қазақ қызын жасаусыз ешқашан үйінен шығармаған. Жасау беруге қыздың ағайын-туыстары, тіпті бүкіл ауыл болып көмектесетін болған.

Барлық қыздардың жасауы бірдей бола бермейді. Ол қыздың жұртының байлығына байланысты.

¥зақ уақыт әбігерленіп кыз жасауы дайын болғаннан кейін (кейде ол 1,5-2 жылға дейін созылуы мүмкін) қыздың әке-шешесі қалыңдықты алып кету туралы құдаларына хабар береді.

Рәсім боиынша күйеу сүт ақысы, той малы, жыртысы т.б. кәделерімен артынып-тартынып, бірнеше жолдас-жорасымен келеді. Бір топ қыз-келіншек олардың алдына шығып, ауыл сыртынан қарсы алады. Жездесінің аты жетектеп келіп белдеуге байлаған балдызына күйеу «а байлар» сыйлығын береді. Ол асыл мата немесе жағалы киім болуы мумкін. Қазақстанның оңтүстік облыстарында мұны «көпшік қыстырар» деп те атайды.

Сыңсу аякталғаннан кейін ұзатылып бара жатқан қызға ақыл-кеңес айтылады. Қызға арналатын жұбату өлеңінде:

Сәукеле кигізерде құда-құдағилар отауға шақырылып, олардан келіннің киіміне көрімдік сұрайды. Сәукеле — келіннің асыл киімдерінің ең бастысы.

Күйеу аттанар алдында атасының босағасына бір шапан іліп кетеді. Мұны күтушілердің біреуі алады. Ілудің мәні «бұдан былай осы шаңырақтың босағасынан қол үзбеймін. Мен де осы үйдің ұлымын, ыстығына күйіп, суығына тоңуға дайынмын, бұған сеніңіздер» деген күйеудің ишараты.

Сарын (аужар) айту — ертедегі кыз ұзатудың бір рәсімі. Ол көбінесе еріксіз, теңіне қосыла алмай, шалға тоқалдыкқа кетіп бара жатқан қыздың зары болған. Еркектер сыртта ат үстінде тұрады. Ал ұзатылатын қыз жекгелерімек үйде жылап көрісіп, қоштасады. Қыз жеңгесі:

Ойнаушы ең бала күнде түйе болып,

Жүріпті-ау біреу саған ие болып.

Айдынның аққуындай қайран халқа,

Қазан қайтып ұстайсын күйе болып? —
деп жыласа, екіншісі жеңгесі:
Кішкене болдың түймеден,

жіңішке болдың инеден.

Ерніңнен сүт кеппестен

Барасың кетіп кімменен? —
деп қыз мұңын онан сайын асқындыра түседі. Мұндайда алдымен бойжеткен қызы бар әйелдер қосыла жылап, қайғы-мұңды ұлғайтады. Еріксіз шалға сатылып бара жатқан қыз іштегі зарын елен-жырға қосып:

Есіктің алды ошаған,

Жанымдағы қыным ау,

деп бауырларымен қоштасады. Мұнда «жыл айналып келгенше» деген сөздің мағынасы бар. Өйткені дәстүр бойынша ұзатылған қыз жыл толмай өз үйіне бара алмайды.

Қоштасу қазақ халқының бауырмалдық, әншілік, айтқыштық қабілетін көрсететін тұрмыс салт жырларының ішінде көркем де көрнекті дәстүр. Қоштасу жыры соңынан қыздың жеңгелері мен серіктері:

Жылама, бикем, жылама,

Салт жырларының тәрбиелік маңызы зор. Мұнда ұлттық дәстүр, халықтық қағида, ағайын туыстық қимас сезім, алдағы арман бәрі бәрі де бар. Қоштасу, жұбату жыры сонысымен құнды.

4. Келін түсіру

Ауыл әйелдері жасаулы көштің алдынан шығып, шашу шашады. Көш бастар түйенің бұйдасын ұстап, ауылға жетектеп енген әйелді «мұрындық ана» деп атап, оған арнайы сый беріледі. Ауыл адамдары дереу жүктерді түсіріп, отауды тігуге кіріседі. Мұнда да шаңырақты көтеру — балалы-шағалы, үрім бұтағы өскен, елге беделді салиқалы анаға жүктеледі. Бұл жерде жаңа түскен жас келінге «жағың түскенше жамандық көрме, осы абыройлы ананың жолын берсін» деген ырым көзделеді.

Отаудың ішкі жиһаздары жайнатып жиналады. Осы кезде бір жеңгесімен аттан түсіп, алыстан ауылдан хабар күтіп тұрған келіннің алдынан ауылдың қыз-келіншектері шымылдық алып шығып, шашу шашады. Шымылдықты келіннің бетіне құрып, оның бет-жүзін үлкендерге көрсетпей, қайын атасының үйіне алып кіргізеді. Келін үлкен шаңырақтың босағасын оң аяғымен аттап кіріп, тізе бүгіп сәлем береді. Үш рет иіліп сәлем берген келінге атасы: «Көп жаса, қарағым! Бақытты бол!» — деп бата береді. Сонан кейін келінді от басына төселген тулаққа отырғызады. Ол — «жаңа түскен жас келіннің мінезі иленген тулақтай (тері) жұмсақ, биязы болсын» деген ырым. Келіннің колына бір әйел май құйған ыдысты ұсынып, отқа май құйғызады. «От Ана, май Ана, шапағатыңды жаңа түскен жас келінге тигізе көр, жарылқа!» дегізеді. Осы рәсім орындалып болған соң, келінді өзіне арнайы тігілген ақ отауға енгізіп, күйеудің шешесі тиын ақша, құрт, ірімшік аралас шашу шашып, бата беріп, оң аяғымен аттап кірген келіңді сол жақтағы төсекке құрылған шымылдық ішіне кіргізіп отырғызады. Қыз шешесі келінді қарсы алған қыз-келіншектерге білезік, сақина, жүзік, сырға, алқа, түрлі маржан тастар үлестіреді.

Беташар. Қонақтарға табақ тартылғанда үлкендер жағы келінге арнап үлпершек, төс салып жібереді. Ол «ұл тап, төстей қайқайып жүріп қайын жұртыңа кызмет ет, майдай бат, судай сің» дегенді білдіреді. Келін сәлем етіп, тағамды қабылдап, өзі ауыз тиіп, жанындағыларға береді.

Тамақ ішілген соң ауыл адамдарына жаңа түскен жас келінді таныстыру, келіннің міндетін түсіндіру мақсатында ел жиналып «Беташар» жыры айтылады. Беташар айтушы ақын жігіт келіннің келген жеріндегі қайын ата, қайын енеден бастап үлкен-кішілерін жеке-жеке таныстырып, келінге олардың әрқайсысына иіліп сәлем еткізеді.

Беташар айтқан жігітке ат мінгізіп, шапан кигізеді. Ол тойдың бар қызық-думанына ұйтқы болып, той басшысы (асаба) болып қызмет атқарады. Ал келінді сүйеп тұрған қыз жеңгесіне жібек көйлек, биқасап шапан кигізеді. Беташардан соң бүкіл ауыл жастары түнімен ұлт ойындарын ойнап, думанды кеш құрады. Ал ауыл үлкендері бөлек жиналып, әңгіме дүкен құрысып, шежіре айтысып, шер тарқатады. Ертеңінде келін түсіру тойы басталады. Мұнда да кыз ұзату тойына ұқсас ат шабыс, аударыспақ, күрес, қыз қуу, теңге алу, көкпар сияқты ұлт ойындары марапатталады.

Той иесі неке оқіыған молдаға ақшалай немесе малдай ақы төлейді.

Үлкендер отырған үйде ақындар айтысып, жыр-термелер айтылып, жас жұбайларға тағы да тілек тілеседі.

Той өткен соң құда мен құдағиларға киіт кигізіп, түйе жетектетіп, ат мінгізіп, құрметпен шығарып салады.

Ежелгі ел дәстүрі бойынша келін алдымен түскен жерінің үлкен-кішісіне, еркек-әйеліне өзінше ат қою (еркем, кішкене кайным, т. б.), ол аттардың қисынды, тапқырлық-пен қойылуы жас келінге сын болған. Бұл жас келінді әдептілікке баулудың бастамасы болып саналған.

Келіннің қолынан шай ішу, дәм тату, сол арқылы оның аспазшылық, ұқыптылық өнерін мақтау да ежелгі ел дәстүрі. Бәленше келіннің берген шәйі, ас үстауы қандай тамаша деп таңдай қағып мадақтаған. Келіні 1,5—2 жыл бойы үлкен сында болған. Сыннан сүрінбей өтіп, жақсы атаққа ие болған келіндер тұңғыш баласы туған соң енесі «шырағым, сен енді ана болдың, балалықтан қол үздің, сыннан сүрінбей өттің» дегендей ишарат білдіріп, келінді салем етуден, босағада отырудан босатқан. Осы кезден кейін ғана шын мәнісінде келін мен ене арасында сыйластық, жарасымдылық орнаған.

Төркіндеу — қазақ салты бойынша ұзатылған қыз төркініне бір жылдан кейін барады. Төркіндеу — қазақта үлкен кәде. Ол дербес шаңырақ көтеріп, күн көрудің алды. Үйінен ұзап шықпаған жас келіншекке әке-шешесін, апа-сіңлі, аға-бауырларын бір жыл бойы көрмеу үлкен сағыныш туғызған. Аралықта ағалары немесе бауырлары келсе, ұзатылған қыз оларды бас салып, көрісіп, мауқын басканша, сағыныш сезімін өлең-жырмен білдірген. Егер туысы жоқ болып, елінен бөгде біреу келсе де сағынып көрісіп:

Кара ат мінсем, таға — жок, Мен жыламай кім жылар,

Казина кисем, жаға жок. Іздеп келер аға жоқ, —
деп көзінің жасын көл етеді.

Төркіндеп баратындар - ұзатылған қыз, күйеу, онан соң кішкене жиен. Апаратындары әке-шешеге жағалы киім, бір-бір ақиреттік ақ мата, бауырларына, сіңлілеріне көйлек т. б. Төркіндеу мерзімі бір ай. Өйткені, ол ел-жұрт, ағайын-туғандарды аралап мауқын басу керек.

Қызы мен күйеу баласы келген үй жақын көршілері мен ағайын-туыстарын шақырып, мал сояды. Қыз бен күйеуді жақындары, жек-жат, көрші-колаңшылары шақырып қонақ етеді. Тіпті жетпістегі кемпір төркініне келгенде «қыз келді» деп шашылып-шабынып, әр күн барын беріп, қонақ етуі сол бауырмалдықтың белгісі. Ай бітіп кайтар кезде қыздың үйі бұзаулы сиыр, құлынды бие, бір түйе береді. Бұл - бөлек отау тігіп шығатын екі баласына кыздың әке-шешесінің берген еншісі. Мұндай малды жақындары да беруі мүмкін. Қазақ қыз бен жиеннен ешнәрсені аямайды. Әсіресе жиеннің қолын қақпайды. Жиенге бәсіреге тай мінгізеді. «Қыздан туғанның қиғы жоқ» деп бөлмейді. «Пайғамбар да күйеуін сыйлаған» дегенді де казақ жақсы біледі. «Нағашым бай, қайным бай, мені қайтып кедей қыласың-ай!» дейтін күйеудің асқақ сөзі осындайдан шықса керек.

Елге қайтып оралған соң жігіттің әкесі ұлына енші бөліп беріп, бөлек отау етіп шығарады.

1. 
   Наурыз мейрамының шығу тарихы
   
2. 
   Той ойындры
   
3. 
   Наурыз көжені жасау
   
4. 
   Бата-тілектердің мән-мағынасы
   

1. 
   Жунисов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы, 1994
   
2. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
3. 
   Қозыбеков М. Наурыз жаңғыған салт-дәстүрлер. - Алматы,1991
   
4. 
   Қожабекова Б. Қазақы неке. - Алматы, 1994
   
5. 
   Сағындыков Е. Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы, 1991
   
6. 
   Хабдина Балжан. Үйлену той. - Алматы, 1992
   
7. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   

8. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
9. 
   Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
   
10. 
    Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
    

Наурыз мейрамында қазақ халқы «Наурыз көже» ішіп, ән шырқап, күй шертісіп, балуан күрестіріп, ойын-сауықпен өткізген.

Наурыз мейрамын қазақтармен бірге көрші өзбек, қырғыз, қарақалпақ т.б. жұрттарда осылай тойлайтын болған.

Наурыз діни мейрам емес, халық мейрамы.

Ең қиын спорттық ойынның түрі алтын-қабақ болды. (алтын тақтайды ату). Мергендер құнды сыйлықтармен марапатталған. Бұдан кейін алтын-қабақ ойыны дамып «күміс тақтай» (жамбы ату) пайда болды. Жаңа жылдың басы Наурызды қазақтар көктем айының бастапқы кезі ретінде тойлады.

Халықтық мерекелер әндермен және айтыскер ақындармен өтеді

3. Наурыз көжені жасау

Наурыз тойына ғана тән, көпшілікке арналған мерекелік тағам. Оны әр үй жеті түрлі дәмнен: сүт, ет, су, тұз, тары, құрт, жеміс тағы сол сияқты тағам түрлерінен жасап, оған қазы, шұжық сияқты сыйы мүшелер қосып, мерекемен құықтауға келгендерге ықыласпен ұсынады. Наурыз көженің дәстүрлік, мерекелік ұлттық тағылымы өте зор. Ол барлық адамдарды жомарттылыққа, ізгілікке, ұйымшылдылыққа, татулыққа, бірлікке шақырады.

Қазақ халқының ежелгі салт-дәстүрінің бірі – бата-тілек білдіру. «Сөз арқылы жаратушыға жалынып, жалбарынып ықпал етуге болады» деп түінген ата-бабаларымыз «Жаңбырмен жер көгереді, батамен ер көгереді», «Баталы құл арымас», «Көп тілеу – көл» деген ой-пікірді уағыздап, кейінгі ұрпағына ықылас білдіріп, ақ ниетпен бата беріп, тілек тілеуді дәстүрге айналдырған.

Бат беру әдете ауылдың үлкен қария, ақсақалдарының үлесіне тиген немесе құдайы қонақтың алғыс, тілегі болып аналған. Халқымыздың бата-тілегін бейнелейтін шешендік сөздерінің неше алуан нұсқалары бар. «Ас – адамның арқауы. Астан үлкен ешкім есем» - деп заттық игіліктің адам өмірінің шешуші мәнін дұрыс түсінген ата-бабамыз шын пейілмен ақ дастарқанын айқара жайып, келген құдайы қонаққа барын беріп, қол қусырып қарсы алған. Үй иесіне құдайы қонақ астың алды-артына жақсы тілек, игі ниеттерін білдіріп бата береді:

«Бөршіл, бөршіл, бөршіл бол, Тәңір берген несібең

Қолаң шашты, қой көзді

Сондай-ақ ер-азамат алыс сапарға аттанарда, немесе жауға аттанар алдында елдің аузы даулы, қадірлі ақсақалының үйіне барып, бата-тілек сұрайтын болған.

Бата тілектерді жаңа туған сәбиге және жаңа түскен келінге де берілген.

ХІІІ- лекция.

Діни мейрамдар
(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Ораза айт
   
2. 
   Құрбан айт
   
3. 
   Жерлеу және ас беру рәсімдері
   

1. 
   Жунисов А. Фәниден бақиға дейін. - Алматы, 1994
   
2. 
   ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
   
3. 
   Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
   

4. 
   Кенжеханұлы С. Жеті қазына. А., 2001
   
5. 
   Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
   
6. 
   Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
   
7. 
   Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
   

Ислам дінің қағидасы бойынша, мұсылман дінін ұстаушылардың бәрі отыз күн ораза ұстауы керек. Ораза ұстау – араб күнтізбесі бойынша рамазан айында таң атпай бекітіп (сәресені сағат 4-5-терде ішеді), күн әбден батқан соң ашады. Ол кезде темекі шегу мен насыбай атуға, ойын-сауыққа, нәпсіге тиым салады. Осы уақыттарда адамдар Алла-тағалаға арнап, Құран кәрімді, діни-шариғат заңдарын оқып, рухани тазалық қаұмтылатын болған. Діни қағида бойынша рамазан (мүбәрәк деп те атайды) айында ораза ұстамаған мұсылмандардың күнәсі кешірілмейді деп есептеген.аузы берік мұсылмандардың күнәсі кешірілмейді деп есептеген. Аузы берік мұсылман адам белгілі бір уақытта ауқаттануға дағдыланады, асқазанын күшейтіп, денсаулығын жақсартады. Ауқатты адамдар кедейлер мен мүсәпірлердің аштыққа қалай төзетінін өзлдері сезіп, оларға деген мейірімділік пен аяушылық сезімдері оянады.

Шариғат заңында ораза кезінде құдайға құлшылық еткен адам о дүние де, бұ дүниеде бақытты болады деп уағыздаған.

Мүбәрәк айында күндіз ас-судан бас тарту керектігін біле тұра, аузына нәр алса, ораза бұзылады.10 жасқа дейінгі бала, аяғы ауыр немесе бала емізетін әйел, денсаулығы нашар қарт, рамазан кезінде науқастанып қалған адам, ұзақ жол жүретін жолаушы ораза тұтпауға құқы бар. Алайда ауру адам мен жолуашы басқа айлардың бірінде сонша күн ораза ұстауы керек. Ораза ұстау кезінде ағайындар бір-бірін «ауызашарға» шақырып, тәтті, дәмді тағамдар беретін болған.

Ғұрып бойынша, отыз күн оразадан соң, діни мейрам үш күн ораза айты болады. Ораза айтының алдында әрбір отбасы мүшелері кедейлер мен мүсәпірлерге пітір береді (пітір жанға саулық тілеп садақа беру). Оны арабтар «Зәкет әл-фитр» деп атайды.

Ораза айтының алғашқы күні таңертең оқылатын айт намазын мешітке жиналып немесе далада тегіс жерге отырып оқиды.

Ораза айтының алғашқы күнінде ата-бабалардың аруағын еске түсіріп, құран оқыту, «жұмалық» ас беру (жеті шелпек пісіру) мұсылмандарға парыз болып саналған. Үш күн айт мейрамында үлкендер де, бала-шаға да жақсы киініп, әр үйге кіріп «Айттарың қабыл болсын!» деп тілек білдіріп, айтқа дайындалған тамақтан ауыз тиіп, құран оқып шығады.

Жарапазан – ораза айтының кезінде кедей-кепшілік, жоқ-жітік адамдар ауыл-ауылды аралап, әр үйдің жанында келе жарапазан (арнау өлең) айтатын болған.

Жарапазанды көбінесе ақындар шығарған. Кейде ақындық өнері шамылылар немесе қайыр сұраушылар оны жаттап алып айтқан. Бұл өлеңді көбінесе бай үйлерге арнап, солардан қайыр-садақа сұраған. Мысалы:



Айтамын, байлар, сізге жарапазан,

Молдалар ертең ерте айтар азан.

Айтқанда жарапазан қайыр берсең,

Барғанда ахиретке болмас жазаң...
деп бастайды да, қайыр-садақа берген кісі ол дүниеде жұмаққа барады, бермеген адам тамұққа түседі, азап шегеді деп қорқытады. Жарапазан айтушылар тек дінді насихаттап қана қоймай, қайыршылыққа душар болғандардың тұрмыс-тіршілігінің ауыртпалығын, қайыр тілеп бір елден екінші елге қаңғып жүрудің себептерін де аңғартады. Мұны:
Ассалаумағалейкум, ақтан келдік,

Ауылы арғын-найман жақтан келдік.

Жарапазан айтумен үміт қылып,

Балалардың азығын жоқтай келдік...
дегенінен көруге болады. Жарапазанда бата-тілек те қоса айтылады.

Мысалы:

Құрбан айты ораза айтынан кейін 70 күн өткен соң болады. Оны «Құрбан айт» деп аталуы – бұл күні үй басы құрбандық шалады, айқа арнап дастарқан жаяды. Құрбан айтта таңертеңгі намаздан кейін басталады. Айтта жұрт сәнді киініп, үйді-үйге айтшылап кіріп, құрбандық етін жейді. Осы құрбан айтынан бір күн бұрын ата-бабаларының аруағына арнап, мал сойып, құран оқытып, «шек беретін» салт болған.

ә) Естірту, көңіл айту. Қазақтың ертедегі салты бойынша, түзде өлген адамды отбасы мүшелеріне, жақын туыстарына естіртуші адам айтатын сөзін, естірткелі отырған уақиғаны тұспалдап, жұмбақтап, ишаратпен, өлеңмен кейде әртүрлі салыстырулармен хабарлаған. Кейде ауыр қазаны күймен де естірту дәстүрі болған.

Естірту, көңіл айту, жұбату өлең, тақпақ, жыр түрінде айтылған. Шешендік сөз арқылы көңіл айту басы қаралы, жүрегі жаралы жандарды жақсы лебіз, жанашырлық сөзбен ойын ширатып, көзінің жасын тыяды, бойына қайрат береді, қайғысын сейілтуге тырысады. Қаза ортақ, қайғы кезек, өлім хат екенін ескертіп, жұбатады, өткенге өкінгенше тірінің тілеуін тіле дейді. Мәселен:
Ақ сұңқар ұшты ұядан, Өлместі тәңірі жаратпайды,

Қол жетпейтін қиядан.. Топырағы торқа болсын,

Қанаты бүтін сұңқар жоқ, Қалғанға өмір берсін!

Тұяғы бүтін тұлпар жоқ. Өлгеннің соңынан өлмек жоқ,

Тозбасты ұста соқпайды, Өлген қайтып келмек жоқ, -

деп, немесе «жетпесті қума, келмеске жылама» деп жұбату айтады.

Ер-азаматтың ерлігін, елін сүюшілік сияқты адамгершілік ұлы қасиеттерін қастерлеу, халыққа мағлұм ету, сол арқылы оның өнегелі істерін арттағы ағайын-туысқа, аға-ініге, бауырлар мен балаларға, ел-жұртқа үлгі-өнеге етіп ұсынудың тәрбиелік мәні зор.

Б) Жоқтау. Күйеуі өліп қаралы болған әйел қайғысының ауырлығын білдіру үшін бес саусағымен бетін жыртып, қан шығарады. Тіпті көне түркілерде әкесі өлген жігіттер өзінің жетімдігін білдіру үшін оң құлағынан бастап, сол құлағына дейін пышақпен тілетін дәстүр болған. Сірә, тіліміздегі «Бетің тіліңгір!» деген қарғыс содан қалған болуы керек. Өлген адамның әйелі ері қайтыс болған күннен бастап, басына қара жамылады. Әйелі, қыздары, ана-қарындастары жыл бойы күн сайын таңертең ерте тұрып, беттерін керегеге қаратып, 1-2 сағат бойы дауыс салып, жоқтау айтатын болған. Жоқтау өлеңде өлген адамның ел-жұрт, ағайын-туысқа тигізген пайдасы, қамқорлығы, ерлігі, кісілігі туралы айтылады. Мысалы, Тәтті деген кісінің жұбайы ерін жоқтағанда:

в) Қаралы үй. Кісі өлген үйдің түндігі түріліп, үй ішінен найза шаншылады да, ұшына қарату немесе орамал байлайды. Егер өлген адам жас болса- қызыл, орта жастағы адамға- қара, ал қарт болса, ақ орамал байлаған. Қаралы үйде қандай адамның өлгенін осы белгі арқылы жүргінші-жолаушыға білдіреді. Егер де адам далада өлсе, мінген атына ертоқтымен теріс ерттеп, қанжығаға тымағын байлап, қойып, жетектеп әкеледі. Өлген адамның ер-тұрманы, киімдері, қару-жарағы үй ішінде керегеде жылы өткенше ілулі тұрған.

г) Өлікті жерлеу. Қазақ бейітті қыстау маңына салған. Бейіт ауыл төңірегіндегі ең биік төбенің үстінде қазылады. Қайтыс болған адамның өзі сұрап, өсиет еткен жері болмаса, ата-баба, ру бейітіне жерлейді. Ерте кезде төрт құлақты үлкен қорған салынып, бір рудың адамдары соның ішіне қойылатын. Ал VI-X ғғ. ата-бабаларымыз атақты батыр, ел билеуші көсем қайтыс болғанда, жер астынан кесене салып, өліктің жанына атын, сауыт-сайманын, аңшылық құратын итін қоса жерлеген. Жанына қазан-ошағын қоса көмген, үстіне орасан көп тастармен бастырып, биік оба жасаған. Бұл-адам ол дүниеге барғанда да тіршіліктегі кәсібін құрады деген діни наным-сеніммен туған. Бертін келе әр адамға жеке бейіт (күмбез) салып, еркектердің ескерткішінің төбесіне-найза, әйелдердің бейітінің үстіне-бақан немесе піспек, ал балалардың бейітінің басына бесік қойылған.

Өлген кісіні жерлейтін орын қарастырғанда, оның бейітінің суға жақын, топырағы қатты қырат жерді таңдаған. Жүргіншілер осы бейітті бағдарлап, су тауып ішу мақсаты көзделген.

Кісісі өлген адамдар дәулетіне қарай өліктің басына зират тұрғызып, ескерткіш, белгі орнатады. «Өткенге-руа, өлгенге-дауа» демекші, жанашыр жақыны бар адамдар қабірінің басын «қарайтпауы» күнә, ар саналған. Төрт құлақты немесе күмбез бейіттер жылына қарсы тұрғызылады. Бейіт тұрғызуға өлген адамның бар жақыны жиналып үлес қосу, мал сойып, салынған бейітті атап өту- ежелгі ел дәстүрі.

Қазақтардың мола, бейіттерді қастерлеуі соншалықты бейіттің жанынан өтіп бара жатып, аттан түсіп, құран оқу, аттың қылын байлау, бейітке қарап дәрет сындырмау, оны қол шошайтып көрсетпеу сияқты ырымдар мұқият сақталған.

ғ) Бейіттің бірнеше түрі бар: оба, қорған (өте ертедегі түрі), көшен, там, күмбез, мазар (жеке адамға арналып салынған түрлері). Әр рудың «бейіті», «Ата бейіті» болған. Ал жол-жөнекей жолаушылап неғайбылдан қайтыс болған адамды жеке төбеге, қорымға қойған.

Әр бейіттің басына құлыптас орнатылады. Құлыптасқа арабша өлген адамның аты-жөні, туған, өлген айы, күні, жылы, руы немесе ру таңбасы ойылып жазылады.

Қазақстанның Оңтүстік өңірінде «Сардаба» аталатын бірнеше бөлмеден тұратын арнайы кесенелер де болған. Оның бір бөлмесіне атақты адамдар әкеп қойған. Мысалы, Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауидің кесенесінде- Абылай, Қаз дауысты Қазыбек сияқты атақты бес адамның қабірі бар. Ондай адамдарды «киелі жерге қою» - бірден жеткізу қиын болғанда- олардың сүйегін аманат санаған. Аманат жерге жеткізу ерекше күтімді қажет еткен. Оның әртүрлі жолдары бар. Мысалы, былғарыға (өгіздің терісіне) мәйіті салып, ішіне бал құю, ала жіп өткізбестей етіп былғарымен немесе аршамен қаптау сияқиы тәсілдер қолданып, төрт сырғауылдың (немесе кереге үстіне салып, төрт салт атты төрт бұрышынан ұстап жеткізген.

Сол сияқты шет жұртта қайтыс болған адамның сүйегін бірнеше жыл өткен соң да туыстары қазып алып, айтулы жерге- ата бейітіне апарып, қайта жерлейтін болған.

д) Тұлдау. Ежелгі дәстүр бойынша тұлдау ер азаматтардың өлімімен байланысты ырым. Оның ішінде жасы жетіп, ақ өліммен өлген ақсақалдардың тек мінген аты тұлданса, орта жастағы азаматтардың қару-жарағы, ер-тұрманы, киім-кешегі, бас-панасы, мінген аты, асыл жары түгел тұлданады.

Тұл-о баста қаза болған адамның бейнесін жасап, киім кигізіп, үй ішіне отырғызып қою. Тіліміздегі «тұлып», «тұлыпқа мөңіреу», осыұғымның ауыспалы мағынасы болуы мүмкін. Осы жансыз бейнеге қарап отырып, оның жарықырық күн бойы шашын жайып, дауыс айтып, жоқтаған. Қазірол дәстүр мүлде өзгерді. Тұлыптың орнына фото пайда болды. Жоқтау айту жетісіне, әрі кетсе қырқына дейін кісілер келіп, көңіл айтқанда ғана жасалады.

Иесіз, адыра қалғандықтың бәрі тұлданғандықтан «тұл үй», «тұл отау», «тұл қатын», «тұл ат», «тұл ер», «тұл киім», «тұл қару», «тұл жыртыс» секілді ұғым- түсініктер сақталған. Жаңа үйленіп жар қызығын көрмей, бала сүйіп ұрпақ қызығын көрмей, арманда кеткен азаматтың қазасы ерекше болады. Жігіттің жылы беріліп, асы өткен соң бейіт басынан «ойбай-бауырымдап» ат қойып келіп, тұл үйдің туырлық, түндігін сыпырады(«Туырлығы жоқ тұл үйге ат байласа тұрама?» . Махамбет ), уығын шашып, іргесін сөгіп, шаңырағын ұрып ортасына түсіреді. Қазанды төңкеріп, сындырып отты өшіреді. Тұлымы кесіліп тұлданған жеірге өмірден өз жолын табуға рұхсат береді. Оған, ағайын-туыстарының бірі әмеңгерлікке алған жағдайда, өз үйінің ақбосаға, есігінен емес, ырымдап, шаңырағынан түсіріп алады.

Ал өлген адамның тірі күнінде мінген аты да жал құйрығы күзеліп, ер – тоқымының үстіне өлген азаматтың жақсы киімдерін жауып, ердің қасына тұмағын кигізеді. Қыздары тымағын теріс қаратып киіп, тұл атты жетектеп, көш басына жүреді. Олардың соңынан түйе жетелеген әйелдер ереді. Олар жолда ауыл көрсе, яки қонар жерге келгенде дауыс қылады. Жолдағы ауылдың әйелдері алдынан шығып, бұларға суын береді, көңіл айтады.

Құйрық-жалы күзелген ат өлген азаматтың жылында асыны сойылған.

е) Үші, жетісі, қырқы, жүзі, жылы. Қазақтар ертеден –ақ ел жинап, өлген адамға арнап үшін, жетісін, қырқын ертеде жүзін атап өтіп жылына асберген. Ас беру деген өлген аруақты еске түсіру, соның аруағына құрмет жасау. Одан мал сойылып, ас ішіліп, құран оқылып «тие берсін айтады» . Бұл күндерді атап өтудің өзіндік діни тарихы бар. Мысалы, қазаға ұшыраған адамның жаны үш күннен соң шаңырақтан ұшып кетеді-міс деген наным-сенім балған. Ұшқан жанның құрметіне ел жинап үшін беру джәстүрі қалыптасқан. Ал бақи болған адамның жаны (аруағы) жетінші күні өз шаңырағына бірінші рет оралады деген сеніммен жетісін беріп, атап өткен. Сондайақ көрждегі мәйіттің денесі 40 күнге дейін толық сақталып, 41-ші күннен бастап бұзылады деп есептеген. Осыған орай қырқын берген. Өлген адамның аруағы (жаны) 99 күн өткеннен кейін өз отауының шаңырағына қарлығаш болып, екінші рет ұшып келеді-міс деген нанымға орай жүзін берген. (Қазір жүзін беру көпшілік жерде сақталмаған).

Бір жылдан кейін, яғни 40 күннен бастап бұзыла бастаған мәйіт әбден ағып біткен кезде өлген адамның о дүниедегі «шын өмірі басталады» деп білген. Соған орай жылына арнап ас беру рәсімі жасалған. Аруаққа мұнан кейінде құрмет көрсетіліп, ораза айты мен құрбан айтында құрмалдыққа мал сойған. Оразаның соңғы күнін «шек» деп атаған. Онда шелпек пісңріп, бейіт басына барып құран оқытып, бітір- садақа береді. Мұның бәрі өлген ата-бабаларды құрметтеудің олардың аруағына деген наным сенімнің айғағы.

ж) Ас беру. Ежелгі дәстүр бойынша, ат жалын тартып мінген жігіттен бастап «пайғамбар жасына» (63 жас) жетпеген кісіге ас бермеген, тек жылын өткізіп атап өткен. Ас беру ел билеген атақты қария ақсақалдарға арналған. Оған бір жыл немесе 6 ай бұрын жан - жақты, алыс - жақын, жекжат - құдандалы адамдардың бәріне алдын ала хабарлап сауын айтады.

Ас беру өлген адамның ана дүниеде жүрген жанының (аруағының) құрметіне құрмалдық жасау арқылы өлілердің қалған ұрпағын жебеп, қысылғанда сүйеу болып жүреді деген ұғымнан туған. Себебі біріншіден, асқа қисапсыз көп адам шақырылады, екіншіден асқа міндетті түрде ақындар айтысы, балуан күресі, алтын қабақ ату, құнан бәйге, ат бәйгесі болу керек, үшіншіден, сонша халықты 3-4 күн күту үшін мол тамақ, сусын, ойын -сауық

Бәйгелерге берілген жүлделер т. б. есептелгенде-қанша мал, қаржы мүлік және еңбек керек. Әдетте ондайлар болмашы нәрсені өкпе ғып дау дамай төбелес шығаруы мүмкін. Мысалы, «Айман-Шолпан» жырында асқа тігілген үйдің жасына мені түсірмедің деп Көтібар Әлібекпен сөзге келісіп шатақ шығарады. Сондай-ақ Сағынайдың асында үш жүз аттың алдында қара салмай келе жатқан Құлагерін іші күйіп көре алмаған Батыраш бай орта жолда қарақшыларын жіберіп ай балтамен маңдайға ұрып өлтіріп Ақыннан кек алады. Атақты Ақан серінің «Құлагер» әні осы озбырлыққа үкім ретінде шығып, бүкіл Арқаға тарайды.

Жалпы алғанда ас беруді рулы елдің ортақ ісі деп қарап, әр ата баласы өз үлестерін қосқан. Ондағы мақсат – қарияның арты жақсы болсын тойға ұлассын деген тілек. Өлген адамға ас та тек той жасау атақ шығару үшін бәсекелестіктен туған. «Бәленшенің асы болғанда.. « деп жұрт тамсанып ұзақ жылдар бойы әңгіме етіскен. Ас өткізу мерзімі 3-4 күннен бір жетіге дейін созылады. Ол күндердің «ошақ қазу», «мал сою», «бата оқу», «ат шабыс «секілді анықты атаулар бар.

Астың соңында қаралы үйден ту алынып (бақан алынып), тұл ат сойылады. Өлген адамның ет жақын туыстары мен құда-жекжат құрбылары жиналып қаралы үйде ет жеп, құран оқып бата жасағаннан кейін сауыт сайман ер тұрманын т.б. ұстаған затарын қимас ағайын құдаларына, құрбыларына үлестіріп береді. Ол «ақ сақалдың жасын берсін, жақсы қасиеттері жұрттұа тарасын деген ұғымы білдіреді» .

Осылайша өлген адамның аруағына 3, 5, 7, 9, 12, 30, 40 жылдан соң ас беруі мүмкін. Кісі өлік қаралы болған үй бір жыл, тіпті одан кейін де туған туыс ауыл аймақ назарынан тыс қалмайды. Ежелгі дәстүр бойынша қырқы өткеннен кейін ағайын туыстары марқұмның әйелін, бала шағасын тамаққа шақырып көңілдерін көтеріп қайғысын ұмытуға тырысқан. Тіпті олардың қыста сояр соғымын қамдау, той –томалақ, астардан ескерусіөз қалдырмау, кейде ат бәйгесінің жүлделерін түгел қаралы үйге беруді де ұйғарған.
ХІV- лекция.

Бүгінгі күннің салт-дәстүрлері

(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Мектепке беру тойы
   
2. 
   Кәмелетке толу тойы
   
3. 
   Қоныс тойы
   

10. 
    ҚалиевС., Оразаев М., Смайлова С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994
    
11. 
    Қожабекова Б. Қазақы неке. - Алматы, 1994
    
12. 
    Хабдина Балжан. Үйлену той. - Алматы, 1992
    
13. 
    Құралұлы С. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. – Алматы, 1998
    

14. 
    Бақтыгериев С. Күйеу келтіру, қыз ұзату. - Алматы, 1992
    
15. 
    Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1-12 том
    
16. 
    Қазақ тарихы. Журналдар. - Алматы, 1997, 1998, 1999
    
17. 
    Медеубекұлы С. Сүндет той. - Алматы, 1992
    
18. 
    Төрт құбыламызды түгелдейік. Дәстүрді сақтай біл. Бірнеше кітапша. - Алматы, 1993
    

Заманна қарай амалы демекші қазан төңкерісінен кейін көп жылдар бойы ұлт саясатының бұрмалануынан көптеген озық салт-дәстүрлеріміз ұмыт бола бастады. Мәселен дәстүрлер. Наурыз мейрамы 62 жыл бойы тойланбай келгені баршаға аян. Дегенмен халық күшімен әсіресе ауылдық жерлерде ата дәстүрінің өміршең үлгілері сақталып уақыт озған сайын мазмұны байып дамытылды. Бүгінгі өмір салтымен қалыптасқан жаңа әдет-ғұрып озық дәстүр түрлері сан алуан. Олардың бір бөлігі уақыт сүзгісінен өтіп заман талабына қарай жаңаша сипат алған болса (үйлену тойы, шілдехана, балаға ат қою т. с. с )Екінш бөлігі жаңа пайда болған дәстүрлі мерекелер, той жиындар, туған күн, мектепке бару тойы, әскерге шығарып салу, сабан той шопандар тойы, жұбайлардың күміс алтын тойы, қарттарды құрметті демалысқа шығарып салу және т. б.

Төменде осы күннің дәстүрлері той мерекелерінің көп тараған кейбір түрлерінің өткізілуі рәсімдеріне тоқталмақпыз.

Мектепке бару тойы, әдетке, отбасында өткізіледі. Ата-ана баласының білім әлеміне алғашқы қадам жасауын қуаныш пен атап өтетін үлкен мереке. Жас балдығанның жан дүниесіне жақсылық нұрын сеуіп балапан сезімін байыта түсетін мұндай тойдың тағылымдық жағы мол. Бұл тойға ата-ананың туған-туысқандары, жора-жолдастары, көрші-қолан балалар бақшасындағы тәрбиешісі. т. б. тілектестері шақырылады. Тойды баланың әкесі немесе шешесі басқарғаны дұрыс. Егер отбасынд үлкен ата мен әже бар болса бірінші сөзді соларға берген жарасымды. Қарт әже немесе ақсақалды ата немересінің осынау қадамына сәтілік тілеп, ақ батасын беріп ғибратты ақылын айтады. Сөз соңында атасы немересіне дайындаған сыйын береді. Жалпы балаға тартқан сыйдың тәрбиелік өнегелік жағына ерекше мән берген жөн. Бұл ретте - домбыра, кітап, күйтабақ, сөмке, қаламсап жиыны, фотоппарат, альбом, жиналмалы парта т. б. лайықты да орынды тарту-сыйлар болмақ.

Бұдан кейінгі сөз кезегі баланың тәрбйешісіне беріледі. Ол мектепке барғалы отырған баланың жақсы қаситерін, зейін –зердесін, ерекше қабілеттерін айтып, сәтсапар тілейді. Тәрбиеші сөзінен соң шәкіртін жанына шақырып алып өзі үйреткен өлең, тақпақтарды екеуі қосыла айтып өнер көрсетсе, нұр үстіне нұр. Бұл әсіресе, бала үшін зор қуаныш.

Тәрбиешіден кейін сөз кезегі «құдайы көршінің» біреуіне, туған –туысқандарға, ата –анасының жақын жолдастарына беріледі.

Той өтіп жатқан үйдің бір бөлмесіне арнайы бұрыш жасауға болады. Бұған баланың салған суреттерінен кішкене көрме жасап, шағын үстел үстіне гүл шоқтары салынған база, жанына тілек кітабын қойса жеткілікті. Келген қонақтар осы кітап беттеріне ойларымен тілектерін қалдырады. Оған кейін осы той сәтінен түсірілген суреттер жапсырылса, бұның бала үшін үлкен ескерткіш болып қалмақ.

Мектепке бару тойының мазмұнын толықтырып, сан алуан қызықты рәсімдерді қолданып дамытуға болады.

Туған күні көп жағдайда отбасы мүшелерімен ең жақын достары, туыстары жиналып атап өтеді. Туыстарымен достары кеш иесін құтықтап, оған сыйлық ұсынады.

Егер әлде бір жағдай мен келе алмаса жеделхат арқылы да құтықтауға болады.

Кейде бұл күнге алдын ала дайындалып, көңілдес адамдарын арнайы шақыратын да дәстүр бар. Соңғы кезде өмірге келген жақсы дәстүрдің бірі –азаматтарды туған күнімен жұмыс орнында, қызметтес жолдастарының арасында құттықтау. Мұндайда әкімшілік, қоғамдық ұйымдар ұжымды жинап, той иесін құттықтап, оған игі тілек білдіріп, гүл шоқтарын табыс етеді. Егер мүшелі жасқа келсе, құттықтау хат тапсырып шапан шабуына болады, мерей той иесін ортаға алып отырып, бүкіл ұжым суретке түседі. Қоғамдық ұйымдар арнайы қабырға газетін шығарса, тіпті жақсы. Бірақ, бұл жерді есте мықтап ұстайтын бір нәрсе – мұндай құрмет ұжымының әр мүшесіне көрсетілуі тиіс. Егер олай болмай, алалап өткізілсе, оның пайдасынан зияны көп болады, ұжым арасында алауыздық тудырады. Сондықтан мұндайға сақ болған абзал.

Ал, баланың туған күнін өткізуге ерекше көңіл бөлген жөн. Өйткен, ол бала үшін үлкен мереке.

Бұл күн шын мәнісіндегі мереке ретінде атап өтілуі қажет. Оған баланың балабақшаға бірге барып жүрген немесе мектепке қатар оқитынөз құрбылары шақырылады да бәрі бір үстел басында орналасады. Егер бұл мерекеге үлкендерде шақырылған болса, олар басқа бөлмеде отырғаны дұрыс.

Балаға әкелінетін сыйлықтың өте қымбат емес, бірақ әсем де көрікті болған жөн.

Мерекеге дастарқанына шәй, шырындар, сулар, бауырсақ, жент, печенье, торт т. б. тәтті тағамдар қойылады. Ыстық тағам берсе де артығы жоқ. Қайткенде де дастарқанның сәнді жасалуына көңіл бөлінеді.

Мектеп жасындағы балалар бір-біріне қызмет көрсетіп, кеселерге сусынды өздері құ йып, тарелкаға тағамды өздері салып, бір-бірін сыйлайды. Балалар ас үйде анасына көмектесе білсе тіпті жақсы. «Үйренгенің өзіңе жақсы, көмектескенің – маған жақсы» деген қанатты сөз осыдан шыққан.

Дастарқан басынан тұрғаннан кейін балалар ойынға кіріседі. Оларға мектепке барып жүрген ересек балалардың біреуі басшылық етуіне болады.

Қонақ балалардың күшімен концерт қоюға да болады. Өлең айтқан, тақпақ оқыған, билеген өнерпаз балаларды көтермелеп аздаған сыйлық беру керек. Әрине, ол тым бағалы болмағаны дұрыс.

Балалардың туған күнін өткізу оларды қоғамшыл болуға, көпшілік арасында дұрыс отырып –тұруға, өзін ұстай білуге үйретеді. Оқушылардың, балабақшада тәрбиеленушілердің туған күнін ұжым болып топтап атап өту де әдетке айналған. Ондай жағдайда мектептің не балабақшаның бір бөлмесі алдын-ала безендіріледі. Бүкіл мектеп не бақшадағы балалардың ішінен бір айда туғандары іріктеп алынып, оларға сыйлық әзірленеді (кітап, бояу, қарындаш т. б.). Балалардың ата-аналарына өндіріс озаттары мен соғыс арадагерлеріне шақыру билеттері жіберіледі. Үлкен залда әртүрлі ойындар, билер ұйымдастырылып, кинофилм көрсетіледі.

Кеш соңында концерт қойылып, балалар салған суреттерге, билерге бәйге ұйымдастырылады.

16 жасқа толған қыздар мен бозбалаларға төлқұжат тапсыру қазір салтанатты жағдайда өткізіліп жүр. Бұл үшін залға балалардың ата-аналары, мұғалімдер, тәрбиешілер, сыныптас жолдастары, төменгі сыныптың оқушылары шақырылады. Салтанатты қарт мұғалімдердің біреуі ашып, төлқұжат алғалы тұрған жастарды құттықтап, елінің абыройлы азаматы болуларына тілек білдіреді, содан кейін төлқұжат алушылардың бірі, мектеп директоры, мұғалімі сөйлейді. Соңында төлқұжат үстелінің бастығы жас азаматтарға төлқұжаттарын тапсырады. Осы кезде салтанатты күй орындалады.

Кәмелетке толу мерекесі, әдетте жастардың орта мектепті бітіріп, аттестат алумен тұстас келеді. Оны өткізудің әр түрлі жолдары бар. Көбіне бұл салтанат мектепке, мәдениет сарайларында, клубтарда өткізіледі. Кәмелетке толғандарға өсиет хат тапсырылады. Бұл күні балалары кәмелетке толған ата-аналар мерекелік салтанат дастарқанын жайып, достарын тумаларын, баласының құрбыларын шақырып, көңілді кеш өткізеді. Кей жағдайда кешкісін жастар таза ауаға, өзен жағасына шығып, мерекелік алау жағып, оның айналасында би билеп, ән шырқайды.

Зейнеткерлерді құрметті демалысқа шығарып салу соңғы кезде өмірге енген жақсы дәстүрлердің бірі, бұл еңбек адамына көрсетілетін құрмет, оның отан алдында, өзі қызмет еткен ұжым алдында сіңірген еңбегіне берілген баға іспетті. Бұл салтанатты негізінен, қоғамдық ұйымдар басқарып өткізеді. Жасы зейнет ақы алуға толған еңбеккер арыз бергеннен кейін қоғамдық ұйым әкімшілікпен келісе отырып, арнаулы комиссия құрады. Белгілі күні әс ем безендірілген клубта, не кең бөлмеде салтанатты мәжіліс өткізіледі. Жиналысқа той иесінің жұбайы (зайыбы), балалары шақырылады. Қоғамдық ұйымдардың, не әкімшіліктің өкілі пенсияға шығатын адамның өмір жолы туралы қысқаша баянджама жасайды.

Содан соң, әкімшіліктің, қоғамдық ұйымдардың, бүкіл ұжымның атынан құттықтау-хат, министрліктің, кәсіподақтардың аудандық кеңесінің құрмет сыйлықтары (бұл жөнінде мекеме басшылары, қоғамдық ұйымдар күні бұрын қамқорлық жасауы тиіс) тапсырылып, гүл шоқтары сыйланады.

Егер мүмкін болса, шапан жабса да айыбы жоқ.

Салтанат жүріп жатқан кезде оның әр сәтін суретке түсіріп, кейін той иесіне сыйласа, ол зейнеткер үшін ұмытылмас ескерткіш болмақ. Кей жерлерде осы салтанатқа арнап қабырға газетін шығарады.

Зейнеткерлікке шығарып салған кезде шопандарға ат міңгізіп, басқа да бағалы сыйлықтар беріліп жүр. Бұл, әрине, әкімшіліктің, қоғамды құйымдардың өздері шешетін мәселе.

Сондықтан көп жағдайда оны мерекелік салтанатқа айналдырып, той етіп өткізеді. Қоныстану тойына тума-туысқандарымен бірге қызметтес жолдастарын, бұрын-соңды араласып тұратын достарын, жаңа көршілерін шақырады. Әдетте қоныстану тойына шақырылғандар өз шамасына қарай сыйлық, көрімдік ала барады. Сыйлық үй тұрмынсына, күнделікті ұстап тұтынуға қажетті заттар болғаны дұрыс. Кейде жаңа қоныстанушының жұмыс істейтін ұжымы, не жолдастары бірігіп, бұл үйде бұрын жоқ кітап сөресін, киім шкафын, радиоқабылдағыш сияқты бағалы сыйлық алуына да болады. Той тастарқанында айтылатын тілек осы отбасына, жаңа пәтердің ішінің құтты болуына арналуы тиіс. Үй иелері сыйлықты алғанда, аз-көптігіне, өздеріне ұнайтын-ұеамайтынына бұрын үйіне мұндай нәрсенің бар-жоқтығына қарамастан, рахмет айтып, ризалық көңілмен қабылдау керек.

Жоғарыда айтылғандай, қазақ халқының дәстүрінде жаңа қонысқа көшіп келушілерді бұрыннан осы жерде тұратын көршілері ерулік асқа шақырды. Мұның негізгі мазмұны жаңа көршімен танысуға, іргеміз құтты, тарту көрші болайық деген игі тілекке сияды.

Қай халық болмасын қайтыс болған адамды өзінің қалыптасқан ұлттық дәстүріне сай құрметпен соңғы сапарға шығарып салды. Бұл марқұмның ата-анасының, балаларының, туған-туыстарының, жора-жолдастарының, бірге қызмет істеген немесе оқыған ұжымның қоғамдық ұйымдарының аса абройлы борышы. Мұның өзі жұттың бәріне аян қағида болғанымен, оның кейбір ерекшеліктерін біле білмейтіндеріде кездеседі.

Адам қайтыс болған кезде қасында дәрігер болмаған жағдайда, міндетті түрде кейін оны шақыру керек. Өйткені өлім туралы куәлік тек қана дәрігердің анықтамасына сәйкес беріледі. Бұл куәлік үш күн мерзім ішінде жергілікті заң мекемесіне табыс етіледі. Егер қаза көлденең апаттың, не қасақана әрекеттің салдарынан болса, 24 сағаттың ішінде тиісті органдарға хабарланады.

Бұдан кейінгі негізгі жұмыс қайғылы жағдай туралы марқұмның туған туыстарына хабар беру, қоятын жер алу, басқада қажетті нәрселерді әзірлеу.

Мәйіт қойылған бөлмені күн түспейтіндей етіп қараңғылаған дұрыс. Ол бөлмеге балалар жіберілмейді. Айна, басқада жылтырауық заттардың бетін көлегейлеп жауып қояды, үйде қаралы жағдай орнатылады, радио, телевизорды қоспайды. Бұл тек қаралы үй ғана емес көршілері де сақтауға тиіс тәртіптердің бірі.

Бөлмеде мәйітті жалғыз тастамай, оның жанында ең жақын адамдары болуға тиіс. Марқұмды ең соңғы сапарға гүлге орап шығарып салу дәстүрі бар, гүлдің құмыраға отырғызғанын да, жеке шоқтарында әкелуге болады. Азагүл (венок) марқұм жұмыс істеген, не оқыған ұйымдардан, жолдастарынан әкелінеді.

Марқұмның денесін үйден ерлер көтеріп шығады, машинаға салар алдында қаралы музыка ойналады. Қабыр басында қаралы метинг өткізіліп онда қоғамдық ұйымның, мекменің өкілдері марқұмның тумалары сөйлейді.

Жерлеу рәсімі біткеннен кейін қаралы үйдің адамдарын жалғыз тастап кетпей жолдастары, туыстары үйге бірге келгені жөн. Кейде жерлеуге қатысқандардың бәрін үйге шақыратын әдет те бар. Оның да еш әбестігі жоқ.

Қайтыс болған азаматты есте ұстаудың, оған қадір құрмет көрсетудің бір жолы –үшін, жетісін, қырқын, жылын, (асын) беру. Демек, марқұмның қаза болғанына үш күн, жеті күн, қырық күн және бір жыл болғанда оның отбасы туған – туыстарын, жолдастарын жинап еске түсіреді. Марқұмның әулеті оның отбасына өз жағдайына қарай ескерткіш орнатса, оның айналасына гүл, ағаш егіп, демалыс сайын барып тұрса, бұл ұрпақтарының оған деген адал ниеті, құрметі болмақ.

Заманымыздың тұрмыстық - әлеутеттік, экономикалық жағдайлары қонақ қабылдау рәсімдеріне де өзгерістер енгізді.

Қонақ шақырудың да, дастархан жасаудың да, мерекелік дастархан басында отырып –тұрудың да, мәжілісті көңілді өткізудің де, бір –біріне игі-тілек білдіріп, ақ бата берудің де өзіндік үлесі қалыптасты. Оның бәрі сыпайлыққа, мәдениетке саяды, адамның білімділігін, әдептілігін, көргенділігін айғақтайды.

Қонақ шақырмас бұрын үй иелері оған алдын ала мұқият әзірленуі тиіс. Ең алдымен үйіне неше адам орналастыруға болатынын есептеп алған жөн. Қонақ қысылып тұруына, оның әрқайсысына дастархан жанына ең кемі 60-80 см орын керек екенін естен шығармау керек. Үй иелері бөлмелерді күні бұрын тазалап, артық заттарды жинап бар нәрселердің әрқайсысының өз орнына ауыстыруына ерекше көңіл аударуы тиіс. Кіре берістегі киім ілгішті, аяқ қоятын орынды босатып, қол жуатын бөлмеге иіс сабын, таза орамал қоюды ұмытпаған жөн. Би билейтін жерді күні бұрын белгілеп, магнитофонның, домбыраның, басқа да музыка аспаптарының жайын тексеріп қою керек. Шахмат, дойбы ойнайтындарға арнап бір бұрышты бөлсе өте орынды болады.

Мереке дастарханының негізгі мақсаты – ыңғайлылық, дастарханға сәнді көрік беру үшін, қонақтың тәбетін ашатындай жағдай жасау.

Үстел беті үтіктелген ақ немесе басқа түсті дастарханмен жабылады. Жуылып үтіктелген мата сүлгілерді төрт не үш бұрыштап бүктеп, тарелканың үстіне не үстелдің сол жағына қояды. Бұған қоса дастарханның әр жерінде қағаз сүлгілерді де қойған жөн. Мүмкін болса мата сүлгілердің дастарханмен бір түстес болғаны жақсы.

Реті келіп жатса, дастарханды жасағанда аяқ - табақтың, қасық, шанышқының бір түсті бір түрлі болғаны әдемі көрінеді.

Дастархан мәзіріне ерекше назар аудару керек. Әзірленген тағам түрі жөнінен де, дәмі пісірілуімен де, орын-орнына әдемілеп орналастыруымен де әркімге ретін тауып мәдениетті ұсына білуімен де қонақтың көңілінен шығатындай болуы қажет.

Қонаққа шақырудың да жолы әр түрлі. Көбіне үй иесі өзі барып шақырады немесе арнайы шақыру қағазын жібереді. Телефон арқылы тек ең жақын өзім деген адамдарды ғана шақырады. Қонақты 2-3 күн ілгері, қандай себеппен, қашан, қай сағатқа, қай жерге келуі керектігін айқын көрсетіп шақыру әдетке айналған.

Шақырылған жерге кешікпей, айтылған уақытында бару керек. Қонақта әркім өзін еркін, мәдениетті ұстауға тиіс. Қонақтар бір-бірімен ашық сөйлесіп, зілсіз әзілдесіп отырса, мәжіліс көңілді өтеді.

Қонақтарды дастарқанға үй бибісі шақырады. Қонақтар арасында бірін-бірі бұрын көріп білмеген болса, үй иесі оларды таныстырып аты-жөнін айтады.

Барлық адамдар жайғасқан соң үй иелері – ерлі-зайыптылар дастарқан аяғында бір-біріне қарама-қарсы отырады қарама-қарсы отырады. Үй бибісі дастарқандағы жағдайды қадағалап, таусылған тағадарды жаңалап, қонақтардың тамақ алуын сұрап отыруы тиіс.

Шақырған жерде ұзақ отыру қоайсыз болады. Қазақтың: «Кел демек бар, кет демек жоқ» деген мақалының үлкен мәні бар. Әлдебір себеппен басқалардан бұрын кететін болсаңыз, жұрттың бәрімен қоштасып жатудың қажеті жоқ, қайта ешкімге білдірмей, елеусіз шығып кеткен дұрыс. Бірақ үй иелерімен қоштасуды, оларға рахмет айтуды, ерте кетіп бара жатқаныңыз үшін кешірім сұрауды ұмытпаған абзал.

Меймандықтың аяғына дейін отырсаңыз, үй иелерімен, басқалармен бірге қоштасып, жақсы өткізген кешіңіз үшін ризашылығыңызды білдіру керек.

Қазақстан Республикасы

Білім және ғылым министрлігі

«Қазақ халқының салт-дәстүрлері» пәні бойынша